Pseudoscience Debate in the Ottomans: The Case of Spiritualism (1910)

Yıl 2023, Cilt: 22 Sayı: 1, 61 - 87, 30.03.2023

Tarık Tuna Gözütok

https://doi.org/10.20981/kaygi.1256849

Öz

The notion of demarcation problem is often used to distinguish between science and non-science or pseudoscience. Although the origins of the views on the borders of science can be traced as far back as to Aristotle, their systematic discussion gained momentum in the mid-twentieth century. However, even before the concept of pseudoscience became widespread even among philosophers of science, certain figures in the Ottoman Empire claimed that the movement of spiritualism called “ispirtizma/spiritizma” was incompatible with science. In retrospect, the value of these pioneering objections for science is clear. The nature of these important objections, which basically involve a metaphysical opposition, can be subjected to a limited evaluation in terms of the philosophy of science. Before beginning such an analysis, it is necessary to briefly mention the story of the emergence of spiritualism. It may also be useful to mention the introduction of spiritualism to the Ottoman Empire, i.e., the texts introducing this movement, if only to help understand the subject more clearly. After these brief definitions and introduction, I can examine the arguments of four of the Ottoman physicians, namely Kemal Cenap [Berksoy], Orhan Tahsin Bey, Nazifi Şerif [Nabel] and Mazhar Osman [Uzman], who argued in their publications in 1910 that spiritualism was not scientific. Finally, the possible reasons behind the foresight of these pioneers will be analyzed from the conceptual perspective of the philosophy of science, taking into account the fallacy of anachronism.

Anahtar Kelimeler

Spiritualism, Ottoman Empire, pseudoscience, demarcation problem, parapsychology

Osmanlılarda Sözdebilim Tartışması: Spiritüalizm Örneği (1910)

Öz

Bilim ile bilim dışı ya da sözdebilim/sahte-bilim arasındaki ayırımı tespit edebilmek adına çoğunlukla sınır belirleme problemine başvurulmuştur. Bilimin sınırlarına dair görüşlerin kökenleri her ne kadar Aristoteles’e dayandırılabilse de sistematik bir biçimde tartışılması XX. yüzyılın ortalarında hız kazanmıştır. Ancak henüz sözdebilim kavramı bilim felsefecileri arasında bile yaygınlaşmadan önce Osmanlılardaki belirli birkaç isim ispirtizma/spiritizma olarak adlandırılan spiritüalizm akımının bilim ile bağdaşamayacağını iddia etmişlerdir. Günümüzden geçmişe bakınca bahsi geçen öncü itirazların bilim açısından değerleri anlaşılmaktadır. Temelde metafiziksel bir karşı duruş içeren bu önemi haiz itirazların mahiyeti bilim felsefesi açısından kısıtlı bir değerlendirilmeye tabi tutulacaktır. Bu türden bir analize başlamadan önce spiritüalizmin ortaya çıkış hikayesinden kısaca bahsedilecektir. Ayrıca bu akımı Osmanlılarda tanıtan metinlere, sadece konunun daha net anlaşılmasına yardımcı olması bakımdan değinilecektir. Bu kısa tanımların ve girişin ardından spiritüalizmin bilimsel olmadığını 1910 yılındaki yayınlarında savunan Osmanlı hekimlerinden dördünün yani Kemal Cenap [Berksoy], Orhan Tahsin Bey, Nazifi Şerif [Nabel] ve Mazhar Osman [Uzman]’ın argümanları incelenecektir. Son olarak, bahsi geçen öncü isimlerin öngörülerinin ardında yatan muhtemel nedenler, anakronizm yanılgısını hesaba katarak, bilim felsefesinin kavramsal perspektifinden irdelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Spiritüalizm, Osmanlı Devleti, sınır belirleme problemi, sözdebilim, parapsiloji

Kaynakça

• Abdullah Cevdet. (1911). Fenn-i Ruh. İstanbul: Matbaa-i İctihad.
• Afacan, S. (2021). Searching for the Soul in Shades of Grey: Modern psychology’s spiritual past in the late Ottoman Empire. European journal of Turkish studies, (32).
• Altınörs, S. A. (2020). Descartes’ın Felsefesinde Zihin ile Beden Arasındaki İrtibat. Felsefe Dünyası Dergisi, (71), 79-90. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1454879 adresinden erişildi.
• Andrews, J. P. (1796). History of Great Britain, from the death of Henry VIII. to the accession of James VI. of Scotland to the crown of England (C. II.). London: T. Cadell Jun & W. Davies. https://books.google.com.tr/books?id=QIUUAAAAQAAJ&dq=%22pseudo-science%22&pg=PA87#v=onepage&q=%22pseudo-science%22&f=false adresinden erişildi.
• Arıcıoğlu, H. S. (2019). Spiritism in Secular Turkey, 1936-1969: The Ruhselman Circle Between Religion and Modern Science. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Department of Political Science and Public Administration İhsan Doğramacı Bilkent University, Ankara.
• Arıkdal, E. (1989). Ansiklopedik Metapsişik Terimler Sözlüğü. İstanbul: Ruh ve Madde Yayınları.
• Arkan, G. M., İnce, F. ve Saygın, M. (2021). Ord. Prof. Dr. Kemal Cenap Berksoy ve Türk Fizyolojisindeki Önemi. SDÜ SAĞLIK BİLİMLERİ DERGİSİ, 12(3), 430-440.
• Bahaddin. (1910). İspirtizma Nedir? Ölülerle muhâbere yâhûd ispiritizma. Ulûm-ı rûhiyeye âid taharriyât-ı tecrübiye ve intikadiye mecmuasıdır, (1), 1-3.
• Baroness Adelma Von Vay. (1884). Spiritualism in Turkey. E. H. Britten (Ed.), Nineteenth Century Miracles; or, Spirits and Their Work in Every Country of The Earth: A Complete Historical Compendium of The Great Movement Known as “Modern Spiritualism” içinde (ss. 421-425). New York: Lovell & Co.
• Benjamin, L. T. ve Baker, D. B. (2014). From Séance to Science: A history of the profession of psychology in America. The Center for the History of Psychology series (Second edition.). Akron, Ohio: University Of Akron Press.
• Berkes, N. (2012). Türkiye’de Çağdaşlaşma. Ankara: Yapı Kredi Yayınları.
• Bernard, C. (1934). Tıpta Tecrübe Usulünün Tetkikine Giriş. (G. Ataç, Çev.). İstanbul: İstanbul Devlet Basımevi.
• Birinci, A. (1997). Mehmed Bahaeddin (B. Toven). Yeni Türkçe Lügat içinde (ss. 1-7). Ankara: Akçağ Basım Yayın.
• Bringmann, W. G. ve Lück, H. E. (Ed.). (1997). A pictorial history of psychology. Chicago: Quintessence Pub.
• Bunge, M. (1984). What is pseudoscience? Skeptical Inquirer, 9, 36–46.
• Bunge, M. (1991). What is science? Does it matter to distinguish it from pseudoscience? A reply to my commentators. New Ideas in Psychology, 9, 245-283. https://doi.org/10.1016/0732-118x(91)90030-p.
• Bunge, M. (2006). The philosophy behind pseudoscience. The Skeptical Inquirer, 30, 29- 37.
• Canbakan, N. S. (1952). Doktor Orhan Tahsin 1879-1952. Türk Tıp Cemiyeti Mecmuası, 18(6), 260-261.
• Charcot, M. (Ed.). (1889). Congrès International de Psychologie Physiologique. Paris: Imprimerie Nationale. http://cnum.cnam.fr/CGI/fpage.cgi?8XAE332.10/3/100/44/0/0 adresinden erişildi.
• Crookes, W. (1874). Researches in The Phenomena of Spiritualism. London: J. Burns.
• Crookes, W. (1910). Kuvve-i Ruhiyye: Yeni Tecrübeler (İspirtizma Hadiselerine Dâir Taharriyât). (Bahaeddin, Çev.). Dersaadet: Tanin Matbaası.
• Demir, R. (2012). İlk Psikoloji Kitabımız: Gâyetü’l-Beyân fî Hakîkati’l-İnsân. Dört Öge, (1), 47-72.
• Dingfelder, S. F. (2010). The first modern psychology study. Monitor on Psychology, 41(7), 30. https://www.apa.org/monitor/2010/07-08/franklin adresinden erişildi.
• Doyle, A. C. (1926). The History of Spiritualism (C. 1). London: Cassell and Company, LTD.
• Esad Muhlis. (1910). İspiritizm ve Cinâyet-i İctimâiyye Nazifi Şerif Bey’e. Servet-i Fünûn, 38(985).
• Es-Seyyid Mahmud Cemalettin. (1910). Allan Kardec’in Kitab’ul Ruh’ndan Esbab-ı İbtidaiye. Miftâhu’l-Esrâr: Bekâ-yı rûh; Celb-i ervâh, (1).
• Fuller, S. (1991). Social Epistemology. Science, technology, and society (1. Midland book ed.). Bloomington, Ind.: Midland Books.
• Gözütok, T. T. (2022). Spiritizma ‘Aleyhinde’nin Yazılış Gayesi ve Kaynakları. Spiritizma ‘Aleyhinde ‘Ulūm-ı mestūre meraḳlılarına içinde (ss. 9-18). İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
• Hançerlioğlu, O. (1988). Ruhbilim Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Irwin, H. J. ve Watt, C. (2007). An introduction to parapsychology (5th ed.). Jefferson, N.C: McFarland & Co.
• İsmail Fethi. (1911a). Alem-i Latîfin Mevcûdiyeti Yâhûd Manyetizm ve İspiritizm Mâhiyeti. İstanbul: Yeni Osmanlı Matbaası.
• İsmail Fethi. (1911b). Hayat-ı ebedi Yâhûd Felsefe-i Ervâh. İstanbul: Yeni Osmanlı Matbaası.
• Janet, P. ve Ribot, T. (Ed.). (1901). IV. Congrès international de psychologie. Paris: F. Alcan. http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb306449418 adresinden erişildi.
• Kaçar, M. (1998). Osmanlı İmparatorluğunda Askerî Teknik Eğitimde Modernleşme Çalışmaları ve Mühendishanelerin Kuruluşu (1808’e kadar). Osmanlı Bilimi Araştırmaları, (2), 69-137.
• Kardec, A. (1857). Le livre des esprits contenant les principes de la doctrine spirit. Paris: E. Dentu.
• Kardec, A. (1861). Le livre des médiums ou Guide des médiums et des évocateurs ... Pour faire suite au Livre des esprits. Paris: Dider.
• Kemal Cenap. (1910). İspiritizma Tetebbuʿa Lâyık Mıdır?”. Yenî Tasvîr-i Efkâr, 1(266), 6-7.
• Kuday, İ. L. ve Akay, A. S. (1949). Spiritualizm Spiritizm-Fakirizm-Manyetizm. İstanbul: Gayret Kitapevi.
• Lewis, E. E. (1848). A Report of the Mysterious Noises, Heard in the House of Mr. John D. Fox, in Hydesville, Arcadia, Wayne County, Authenticated by the Certificates, and Confirmed by the Statements of the Citizens of that Place and Vicinity. Rochester: Shepard & Reed.
• Mazhar Osman. (1910). Spiritizma Aleyhinde: Ulûm-i Mesture Meraklılarına. İstanbul: Matbaa-i Hayriye ve Şürekası.
• Melton, J. G. (Ed.). (2001). Spiritualism. Encyclopedia of Occultism & Parapsychology. Detroit: Gale Group.
• Mesmer, A. F. (1779). Mémoire sur la découverte du magnetisme animal. A Genève; et se trouve à Paris: P. Fr. Didot le jeune.
• Michael Faraday’s Researches in Spiritualism. (1956).The Scientific Monthly, 83(3), 145-150. http://www.jstor.org/stable/21764 adresinden erişildi.
• Naderi, S. (2004). Mazhar Osman ve Türkiye’de Nöroşirürjinin Doğuşu. İzmir: Dokuz Eylül Yayıncılık.
• Nazifi Şerif. (1910). İctimâî Bir Cinâyet Fen ve İspiritizm. Dersaadet: Matbaa-ı Cihan.
• nsac.org. (t.y.). Https://nsac.org/what-we-believe/definining-spiritualism/. 11 Ekim 2022 tarihinde https://nsac.org/what-we-believe/definining-spiritualism/ adresinden erişildi.
• Nureddin Rüşdi. (1910). İspirtizma Tecrübelerinden Aşık Kerem’in Ruhu. İstanbul: Bekir Efendi Matbaası.
• Nureddin Rüşdi. (1911, 4 Nisan). Cadaloz. İstanbul.
• Nysten, P. H. (1900). Lugât-ı Tıb Fransızcadan Türkçeye (3. bs.). İstanbul: Cemiyet-i Tıbbiye-yi Osmaniye. Orhan Tahsin. (1910). İspirtizma, Manyetizma, İspirtizm. Darüşşafaka, 1(11), 497-504.
• Osty, E. (1936). Charles Richet. L’Institut Métapsychique International (IMI). 22 Ağustos 2022 tarihinde https://www.metapsychique.org/wp-content/uploads/2003/12/charles_richet.pdf adresinden erişildi.
• Podmore, F. (1902). Modern Spiritualzm (C. 1). London: Methuen & Co.
• Richet, C. (1922). Traité de métapsychique. Paris: F. Alcan. http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb31213604t adresinden erişildi.
• Sarı, N. (2004). Mekteb-i Tıbbiyye. TDV İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. https://islamansiklopedisi.org.tr/mekteb-i-tibbiyye adresinden erişildi.
• Schultz, D. P. ve Schultz, S. E. (2007). Modern psikoloji tarihi. (Y. Aslay, Çev.) (1. basım, 2007 İstanbul.). İstanbul: Kaknüs yayınları.
• Sezgin, F. (2008). İslam’da Bilim ve Teknik, C. II, Astronomi. (A. Aliy, Çev.). İstanbul: Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA). https://www.tuba.gov.tr/files/yayinlar/T%C4%B0BKM/%C4%B0slamda%20Bilim%20ve%20Teknik.pdf adresinden erişildi.
• Smith, J. C. (2010). Pseudoscience and extraordinary claims of the paranormal: A critical thinker’s toolkit. Malden, MA: Wiley-Blackwell.
• Tutle, H. ve Peebles, J. M. (1871). The Year-Book of Spiritualizm. Boston: William White and Company.
• Türesay, Ö. (2018). Between Science and Religion. Studia Islamica, 113(2), 166-200. https://www.jstor.org/stable/27073932 adresinden erişildi.
• Weisberg, B. (2014). Talking to The Dead: Kate and Maggie Fox and the Rise of Spiritualism. New York: HarperCollins.
• Yıldırım, S. ve Zeynel, B. K. (Ed.). (2010). TBMM Albümü: 1920-2010. Ankara: TBMM Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü Yayınları.