KÜLTÜR TAŞIYICISI OLARAK ÂŞIKLARIN DİLİNDE MUTFAK KÜLTÜRÜ (DEVELİLİ ÂŞIK ALİ ÇATAK ÖRNEĞİ)

Yıl 2023, , 143 - 157, 27.06.2023

Ahmet Şükrü Somuncu

https://doi.org/10.17498/kdeniz.1299405

Öz

Yemek yeme eylemi insan hayatı için vazgeçilmezdir. Hayatını idame ettirmek için sadece insan değil diğer canlılar da yeme eyleminde bulunur. İnsan hayatında ise bu eylemin bir de kültürel boyutu vardır. Bir noktadan sonra yemek, insanın damak zevki için bir ihtiyaç haline gelmekte ve etrafında bir kültür oluşturmaktadır. Aynı zamanda içinde bulunulan toplumun kültürü de söz konusu yiyeceklere / içeceklere yansımaktadır. İnsan yaşamındaki önemli günlerde ve geçiş dönemlerinde yemek ve mutfak kültürüne ait unsurlar her zaman yer almıştır. Mutfak kültürüne ait ögeler, konusunu insandan alan edebiyat ürünlerinde de yer almaktadır. “Türk Âşık Sanatı” dairesinde ürünler oluşturan âşık edebiyatı temsilcileri de eserlerinde mutfak kültürünü, yiyecek ve içecekleri konu edinmişlerdir. İlk örneklerine 14. yüzyılda rastlanan yemek konulu şiirlere cumhuriyet devri âşıklarında da sıkça rastlanılır. Daha çok yemek destanları olarak oluşturulan bu eserlerde yemeklerin kökeni, yapılışı, lezzeti gibi konulara değinilir ve çoğunlukla mizahî bir üslup sezilir. Bu çalışmada da Develili Âşık Ali Çatak’ın Pastırma, Mantı Destanı ve Yemekler Geçidi başlıklı üç şiiri esas alınarak ve başka şiirlerinden de bazı örnekler sunularak âşık edebiyatında mutfak kültürünün yansımaları incelenmiştir. Bu sırada yemek, yiyecek-içecek kültürü ve mutfak kültürü kavramları üzerinde de durulmuş bunların kültür dünyamız üzerindeki etkileri ve yeri tartışılmıştır. İnceleme sonucunda âşıkların kültür taşıyıcı rolleri bir kez daha dikkatlere sunulmuştur. Mutfak kültürüne ait ögelerin âşıklarca işlenmesi kültür aktarımına uygun bir örnek teşkil etmektedir.

Anahtar Kelimeler

âşıklık geleneği, âşık edebiyatı, mutfak kültürü, Develili Âşık Ali Çatak

CUISINE CULTURE IN THE SPEECH OF MINSTRELS AS A CARRIER OF CULTURE (THE EXAMPLE OF MINSTREL ALİ ÇATAK FROM DEVELI)

Öz

Eating is an indispensable part of human life. Not only human beings but also other living creatures do this act of eating to sustain their lives. In human life, this act also has a cultural dimension. At some point, food becomes a basic need for the human taste buds and creates a culture around it. Also, the culture of the society is reflected in the food/drinks in question. Items belonging to food and culinary culture have always taken place on special occasions and transitional periods in human life. Items belonging to culinary culture are also included in literary products that take their subject from human beings. The representatives of minstrel literature, who created works within the circle of "Turkish Minstrel Art", also dealt with culinary culture, food, and beverages in their works. Poems on food, the first examples of which were observed in the 14th century, are also frequently encountered in the minstrels of the Republican era. In these works, which are mostly created as food epics, topics such as the origin, preparation, and taste of food are addressed and a humoristic style is often perceived. In this study, based on three poems of Minstrel Ali̇ Çatak From Develi titled Pastırma (Bacon), Mantı Destanı (Manti Saga), and Yemekler Geçidi (Food Parade) and by presenting some examples from other poems, the reflections of cuisine culture in minstrel literature are analyzed. In the meantime, the concepts of food, catering culture, and culinary culture have been emphasized and their effects and place on our cultural world have been discussed. Consequently, the role of minstrels as culture carriers was once again presented to the attention. The processing of the elements of culinary culture by minstrels constitutes a proper example of cultural transfer.

Anahtar Kelimeler

Minstrelsy tradition, Minstrel literature, Cuisine culture, Minstrel Ali Çatak from Develi

КУЛЬТУРА КУХНИ НА ЯЗЫКЕ АШУГОВ, КАК НОСИТЕЛЕЙ КУЛЬТУРЫ (ПРИМЕР АШУГ АЛИ ЧАТАК ИЗ ДЕВЕЛИ)

Öz

Приём пищи необходим для существования человека. Чтобы выжить, не только люди, но и другие живые существа участвуют в процессе получения пищи. В какой-то момент еда становится необходимостью для человеческого вкуса и создает вокруг неё культуру. В то же время культура общества отражается в еде/напитке. Элементы еды и кулинарной культуры всегда имели своё место и переходные периоды в жизни человека. Элементы кулинарной культуры включены и в литературные произведения, сюжет которых берёт начало от человека. Представители ашугской литературы, создающие продукцию “Турецкого ашугского искусства”, в своих прочзведениях также акцентировали внимание на кулинарной культуре, еде и напитках. Стихи о еде, первые образцы которых встречаются в 14 в., часто встречаются и у ашугов республиканской эпохи. В этих произведениях, которые в основном созданы как кулинарные эпопеи, упоминаются такие темы, как происхождение, приготовление и вкус блюд, наряду с этим часто воспринимается юмористический стиль. В нижеследующем исследовании отражаются части кулинарной культуры из произведении ашугов. Они рассматриваются на основе трех стихотворений ашуга Девели Али Чатака: “Пастырма”, “Манти Дестани” и “Йемек Гечиди”, а также путём представления некоторых примеров из других его стихотворений. Тем временем, также обсуждаются концепции еды, культуры еды и напитков и кулинарной культуры, а также их влияние и место в турекой культуре. В результате исследований ещё раз было обращено внимание на культурно-носительную роль ашугов. Обработка элементов кулинарной культуры ашугами представляет собой подходящий пример культурного трансфера.

Anahtar Kelimeler

традиция ашугов, литература ашугов, кулинарная культура, Ашик Али Чатак Девели

Kaynakça

• Akkor, Y.E. (2019). Geçmişten Geleceğe Kayseri Mutfağı, Kayseri: Kayseri Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Alay, O. (2019). “Mizah Ve Halk Şiiri Mizahın Türk Halk Şiirindeki Yansıması”, Türk Dili, C.117, S.809, s.84-92.
• Alptekin, A.B. (2019). Halk Hikâyelerinin Motif Yapısı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Altınkaynak, E. (2019). Anlatımlara-Derlemelere Dayalı Halk Kültürü Makaleler, Ankara: Kültür Ajans Yayınları.
• And, M. (2011). 16. Yüzyılda İstanbul Kent – Saray – Günlük Yaşam, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Arı, B. (2015). “Âşık Şiirinde Toplumsal Eleştiri”, Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.12, S.32, s.262-284.
• Artun, E. (1996). Günümüzde Adana Âşıklık Geleneği (1966-1996) ve Âşık Feymanî, Adana: İl Kültür Müdürlüğü.
• Baldane, O. (2017). “Türkler Nasıl Yemek Tarifi Verir? “ Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 17 (2) , 265-278.
• Bekki, S. (2016). “1980 Sonrası Âşık Şiirinde Siyasi Söylemler”, Journal of Turkish Language and Literature, Volume:2, Issue: 1, Winter 2016, s.51-66.
• Beşirli, H. (2011). “Türk Kültüründe Güç, İktidar, İtaat Ve Sadakatin Yemek Sembolizmi Esasında Değerlendirilmesi”, Türk Kültürü Ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S.58 s.139-152.
• Beşirli, H. (2010). "Yemek, Kültür ve Kimlik". Milli Folklor, 11/87, 159-169.
• Büyükmehmetoğlu, N. - Oktay, K. (2021). “Yöresel Mutfağın Turistik Ürün Olarak Pazarlanması: Kastamonu Örneği”, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Turizm Fakültesi Dergisi, 24 (2) , 241-259.
• Çatak, A. (1980a). “Seyranî’den Derlemeler”, Erciyes, yıl.3, s.35.
• Çatak, A. (1980b). “Âşık Derviş Osman” Erciyes, yıl.3, s.30-31.
• Çatak, A. (1981). “Erkiletli Âşık Hasan’ın Destan-ı Kebiri Değil, Develi’li Seyranî’nin İnsanlığın Yaradılış İlm-i Hikmet Destanı” Erciyes, yıl.4, s.8.
• Çatak, A. (1983a). “Seyranî” Üzerine Derleme ve Toplamalar”, Erciyes, yıl.6, s.65.
• Çatak, A. (1983b). “İncili Çavuş Hakkında”, Erciyes, yıl.6, s.63.
• Çatak, A. (1992). Bütün Yönleriyle Seyrani, İstanbul: Bayrak Yayıncılık.
• Çatak, A. (1974). Erciyes’ten Anadolu’ma, Ankara: Fon Matbaası.
• Çatak, A. (1985). Derdin Derdim Anadolu, (Hzl. Abdullah Satoğlu), Osmanlı Matbaası.
• Çetin, İ. (2020). Türk Halk Hikâyeciliği-Türkiye Sahası, Ankara: Nobel Yayın.
• Çınar, A. A. (2005). Halil İbrahim Sofrası (Yemek, Yiyecek ve İçecek Üzerine Halk Şiirleri İnceleme-Metin), İstanbul: Kitabevi.
• Çınar, A.A. (1990). “Yiyeceklerle İlgili Bazı Şiirlerde Davranışlar ve Tercihler”, Türk Halk Kültürü Araştırmaları, 1990/1, Türk Mutfağı Özel Sayısı, Kültür Bakanlığı, s.55.
• Çınar, A. A. (1991). “Yiyecek Ve İçeceklerle İlgili Halk Şiirleri” Türk Halk Kültüründen Derlemeler, Ankara: Kültür Bakanlığı Halk Kültürü Araştırma Dairesi Yayınları, s.45-51.
• Devellioğlu, F. (2010). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
• Durbilmez, B. (1998). Taşpınarlı Halk Şairleri, Kayseri: Geçit Yayınları.
• Durbilmez, B. (1999). Kayserili Halk Şairlerinin Şiirlerinde Kıbrıs, Kayseri: Geçit Yayınları.
• Durbilmez, B. (1999b). “Âşık Veysel'in Kayserili Ozanlara Etkileri”, Folklor / Edebiyat, 5/19, 155-179.
• Durbilmez, B. (2000). “Tarihî Olay-Edebî Metin İlişkileri Bağlamında Kıbrıs Konulu Âşık Tarzı Şiirler Üzerine Bir Değerlendirme” Proceedings of the Third Internatioal Congress for Cyprus Studies, Volume:2 Linguistics & Literature. Doğu Akdeniz Üniversitesi Yayınları, 87-105.
• Durbilmez, B. (2000b). Âşık Meydânî, Hayatı- Sanatı- Şiirlerinden Örnekler, Kayseri: Laçin Yayınları.
• Durbilmez, B. (2007). “Âşık Tarzı Şiirlerde Sözlü Tarih (Kayserili ve Yozgatlı Âşıkların Şiirlerinden Örneklerle)”. II. Kayseri ve Yöresi Kültür, Sanat ve Edebiyat Bilgi Şöleni (10-12 Nisan 2006)- Bildiriler, Kayseri, 299-317.
• Durbilmez, B. (2007b). Ozan Gürbüz Değer, Hayatı- Sanatı- Şiirlerinden Örnekler, Ankara: Kültür Ajans Yayınları.
• Durbilmez, B. (2010), “Âşıklık Geleneklerinde Saz”, Millî Folklor, 11 / 85, s.148-158.
• Durbilmez, B. (2013). “Tarihȋ Gerçeklerin Âşık Edebiyatına Yansıması Bağlamında Türk Mukavemet Teşkilatı ve Kıbrıs Mücahitleri”. Folklor/Edebiyat, 76, 173- 193.
• Durbilmez, B. (2013b). “Halk Bilimi Araştırmalarının 100. Yılında: "Halk Bilimi" ile "Edebiyat"ın Ortak Alanları ve "Halk Edebiyatı" Üzerine Bir Değerlendirme”. Millî Folklor, 99, 101-112.
• Durbilmez, B. (2014). “Yozgatlı Halk Şairlerinin Diliyle Kıbrıs”, Prof. Dr. Ali Çelik Armağanı, (Haz. C. Gökşen,), Akçağ Yayınları, 139-266.
• Durbilmez, B. (2014b). Karslı Âşık Murat Çobanoğlu/ Hayatı, Sanatı ve Eserleri, Kayseri: Kardeşler Matbaası.
• Durbilmez, B. (2016), Âşık Hasretî’nin Atışma Sanatı Üzerine Bir İnceleme, Ankara: Lâçin Yayınları / Bizim Büro Matbaası.
• Durbilmez, B. (2017a), Gelenekli Türk Anlatıları-1, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Durbilmez, B. (2017b). Türk Dünyası Kültürü -1, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Durbilmez, B. (2018a), Âşık Edebiyatı ve Taşpınarlı Halk Şairleri, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Durbilmez, B. (2018b), “Türkiye Sahası Âşık Edebiyatında ‘Ayak’ Terimleri, Sorunlar ve Öneriler”, Yeni Türkiye / Türk Dili Özel Sayısı-I, 24/99, s.155-165.
• Durbilmez, B. (2019a). Türk Dünyası Kültürü -2, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Durbilmez, B. (2019b). Derviş Tarzı Türk Edebiyatı ve Sıdkı Baba Dîvânı, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Durbilmez, B. (2019c). Türk Kültür Coğrafyası, Halk Bilimi ve Edebiyat Araştırmaları, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Durbilmez, B. (2020a). Âşık Edebiyatında Şiir Sanatı- Hasretî’den Örneklerle, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Durbilmez, B. (2020b). Âşık Türkmenoğlu- Hayatı, Sosyo-Kültürel Çevresi, Âşık Edebiyatındaki Yeri, Şiir Sanatı ve Şiirlerinden Örnekler (2. Baskı), Ankara: Akçağ Yayınları.
• Durbilmez, B. (2021). Çanakkale Destanları: Yozgatlı Ozanlardan Örnekler Üzerine Bir İnceleme, Ankara: Ürün Yayınları.
• Erol, Y. (2016). Develili Âşık Ali Çatak Hayatı, Şiir Sanatı ve Eserleri, Kayseri: ERÜ SBE YLT.
• Fidan, S.- Özcan F. (2019). “Gastronomi Kenti Gaziantep’te Özel Gün Yemekleri Üzerine Bir Araştırma”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C12, S.67, s.65-80.
• Fidan, S.-Alibekiroğlu, S. (2022). “Gastrodiplomasi Ve Hatay Mutfağı: Yaratıcı Şehir Hatay’ın Gastrodiplomatik İmkânları”, Uluslararası Halk Gastronomisi Sempozyumu (27-31 Ekim 2022 Hatay), “Halk Gastronomisi”, ed: Aça ve diğ., Motif Vakfı Yayınları, İstanbul, s.831-848.
• Goode, J. (2005). “Yemek.” Çev. Fatih Mormenekşe. Millî Folklor, 67, 172-176.
• Gönel Sönmez, T. (2022). “Uygur Halk Mutfağında Tören Yemekleri”, Uluslararası Halk Gastronomisi Sempozyumu (27-31 Ekim 2022 Hatay), “Halk Gastronomisi”, ed: Aça ve diğ., Motif Vakfı Yayınları, İstanbul, s.141-160.
• Günay, U. (1990). “Halk Şiirinde «Ayak» Konusunda Düşünceler”, Millî Folklor, I, 2, 8: 32-34.
• Günay, U. (2011). Türkiye’de Âşık Tarzı Şiir Geleneği ve Rüya Motifi, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Gürçayır Teke, S. (2020). “Gerçek Ozan Kimdir Diye Sorarsan/Çağına Tanıklık Eden Kişidir: Âşıkların Toplumsal Rolleri Açısından Koronavirüs Konulu Şiirleri”, Millî Folklor, 16 (127), 5-17.
• Gürlek, A. (2009). Develili Şairler ve Yazarlar, Kayseri: Vatan Yayınları.
• Gürlek, A. (2004). Develi Mutfak Kültürü, Develi:.Develi Belediyesi Kültür Yayınları.
• Güvenç, A. Ö. (2014). “Örnekleriyle Âşık Şiirinde Kore Savaşı”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.53 (Aralık), s.125-162.
• Güvenç, A. Ö. (2015). Âşık Tarzı Şiir Geleneğinde Mizahi Destanlar, Ankara: Gece Kitaplığı.
• Halıcı, F. (1990). Halk Şairlerinden Yemek Destanları, Ankara: Güven Matbaası.
• İvgin, H. (1983). “Seyranî Delisi Âşık Ali Çatak” Erciyes, yıl.6, s.65.
• Kalkan, E. (2015). “Ali Çatak”, Kayseri: Kayseri Ansiklopedisi, Kayseri Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Kaya, D. (1996). Âşık Sefil Selimî- Çobanın Can Pınarı, Sivas: Dilek Matbaası.
• Kaya, D. (2008). “Halk Edebiyatında Yemek Destanları”, Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 1 (1) , 77-90.
• Kaya, D. (2010). Ansiklopedik Türk Halk Edebiyatı Terimleri Sözlüğü, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kızıldağ, H. & Kızıldağ, F. (2019). “İcradan Karikatüre: Âşıklık Geleneği”, Kesit Akademi Dergisi , (21) , 274-288.
• Köktürk, Ş. (2011). Samsunlu Âşık Kemalî Bülbül, Hayatı, Sanatı ve Şiirleri, Samsun: İlkadım Belediyesi.
• Köprülü, M. F. (2004). Edebiyat Araştırmaları 1, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Oğuz, M.Ö. (2020). Paldır Kültür Kentleşmeler, Ankara: Geleneksel Yayınları.
• Öger, A. & İnayet, A. (2013). “Uygur Türklerinde Ölüm İle İlgili İnanış ve Adetler”, Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi , (2) , 49-64.
• Öger, A. (2013). Uygur Türklerinde Törenler ve Bayramlar, Ankara: Grafiker Yayınları.
• Özarslan, M. (2001). Erzurum Âşıklık Geleneği, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Özdemir, Ö. (2022). “Türk Dünyası Destanlarındaki Geçiş Dönemi Uygulamalarında Yeme-İçme Kültürü”, Uluslararası Halk Gastronomisi Sempozyumu (27-31 Ekim 2022 Hatay), “Halk Gastronomisi”, ed: Aça ve diğ., İstanbul: Motif Vakfı Yayınları, s.207-223.
• Özen, K. (2003a).“Âşık Ali Çatak’ın Halk Edebiyatına Hizmetleri” Erciyes, yıl. 26, s.305.
• Özen, K. (2003b). “Develi’de Âşıklar Geleneği ve Âşık Ali Çatak”, Bütün Yönleriyle 1. Develi Bilgi Şöleni (26-28 Ekim 2002), s.193-199, Bütün Yönleriyle Develi, Develi Belediyesi Kültür Yayınları: 1, Develi-Kayseri.
• Özkan, N. (2013). “Pastırma Sözü Üzerine, Dil Araştırmaları”, 13 (13), 45-55.
• Özsoy, B. S., Aslan, N. Durbilmez, B. (1992). Destanlarla Erzincan, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları.
• Sağır, A. (2016). “Ölüm Sosyolojisi Bağlamında Yemek, Cenaze Ve Ölümün Sofra Pratikleri Üzerine”, Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, 20 (1) , 271-298.
• Sakaoğlu, S. (2014). Âşık Edebiyatı Araştırmaları, Kömen Yayınları, Konya.
• Satoğlu, A. (1982). “Develili Âşık Ali Çatak”, Erciyes, yıl.5, s.51.
• Sevindik, A. (2017). Türk Halk Kültüründe Mizah Ekolojisi, HÜ SBE DKT, Ankara.
• Singil, A. (2002). Develili Âşık Ali Çatak / Hayatı, Sanatı ve Şiirlerinden Örnekler, Kayseri: ERÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Bitirme tezi.
• Somuncu, A. Ş. (2022). “Oluşumsal Yapısalcı Yöntem Işığında Karslı Âşık Murat Çobanoğlu’nun Şiirleri Üzerine Bir İnceleme”, Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, S.53, 189-205.
• Şahin, H. İ. (2014). “Gelenek, Gülme ve Şaka”, Millî Folklor, S.101, s.237-251.
• Şengül, A. (1997). “Bir Delinin Ardından”, Erciyes. 231: 16-17.
• Tatar, M. (1996). Develili Âşık Ali Çatak ve Şiirlerinden Seçmeler, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Bölümü, Bitirme tezi.
• Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, (2009). (2.Cilt) TDK Yayınları, Ankara.
• Üzülmez, M. (2021). “Yöresel Mutfak ile Destinasyon ve Gastronomi Turizmi Arasındaki İlişkiye Yönelik Bir İnceleme”, Journal of Hospitality and Tourism Issues, 3 (1), 23-36.