KAZAK ULUSAL(GELENEK VE GÖRENEK) MASALLARINDA ULUSUN ÖZBİLİNÇ İMGESİ OLARAK “HAN” KAVRAMI

Yıl 2020, , 169 - 182, 20.09.2020

Katira Balabekova , Camila Otarbekova

https://doi.org/10.17498/kdeniz.770894

Öz

Makale Kazak folklorunun en mükemmel örnekleri olarak bilinen ulusal masalların dil birimlerinin sözcüksel ve anlamsal arka planınında halkın yüzlerce yıllık dünya görüşüne ilişkin bilişsel bilgiler içerdiğini ve dil birimlerinin kavramsal analizi ile ulusal dünya görüşünün birliği ve genel manevi kavramların belirlenebileceğini ifade etmektedir. Folklor metinleri Kazak halkının özbilinç doğasını tanımak ve halk kültürünün temellerini belirlemekte çok önemli rol üstlenmektedir. Çünkü bu olgular halkın asıl “hafızası” ve yüksek kültürünün bir göstergesi konumundadır. Halkın özbilincini daha iyi anlamayı, ruha nüfuz etmeyi ve ulusun dünya imajını bu ulusun gözleriyle görmeyi sağlayan kavramlardan biri de “han” kavramıdır. Han kavramının sıklıkla kullanımı, eski dönemin sosyal yapısının, ülkeyi yönetme sisteminin bir yansıması olarak karşılanmaktadır. Bundan yola çıkarak masallarda geçen “han” ve onun tüm niteliklerinden güçlü ve zayıf yanları, olumlu ve olumsuz alışkanlıkları, zeka ve insanlık tutumları, gelenek ve görenekleri izlemesi, vs. özellikleri ile değerli bilgileri sağlayan etnokültürel bilgi merkezi kavramsal çerçevenin oluşumunun temeli olacaktır. Masalların dilsel-istatistiksel analizi sonucunda Kazak masallarında “han” sözcüğünün çok yaygın şekilde işlek olduğu ve “patşa, padşa(padişah)” sözcüğünün nadir bir şekilde kullanıldığı ve aynı zamanda nüvel dediğimiz kısa öyküler grubunda ele alınan Türk halklarının ortak masallarında rastlandığı tespit edilmiştir.

Türkiye Türkleri ve Özbek halk masallarında “patşa, padşa” sözcüğü ülkenin hükümdarı şeklinde aktif olarak kullanılmaktadır. Her iki sözcüğün kullanım özelliklerine göre Türk dilinin Oğuz grubunda “padşa, padşah” sözcüğü çok işlek olduğu ve Kıpçak grubunda ise “han” sözcüğünün yaygın olarak kullanıldığını görülmektedir. Bu nedenle, halk masalların sözlüksel katmanı, aynı ulusun eski, orijinal kelime dağarcığını tanımanın ve böylece dilbilimsel doğaysını algılamanın bir aracı olabilmektedir.

Anahtar Kelimeler

han kavramı, dilbilim istatistiği, folklor, halk masalları, etnokültürel, sözcüksel katman, özbilinç

Destekleyen Kurum

Kazak Milli Kızlar Pedagoji Üniversitesi

КОНЦЕПТ «ХАН» В КАЗАХСКИХ НАРОДНЫХ СКАЗКАХ КАК ОСОБЕННОСТЬ МЕНТАЛЬНОСТИ ЭТНОСА

Öz

В статье утверждается, что лексический и семантический фон языковых единиц народных сказок содержит когнитивную информацию о многовековом мировоззрении людей, концептуальный анализ которого может определить единство национального мировоззрения и общечеловеческих концепций. Фольклорные тексты важны для признания ментальной природы казахского народа и определения базовых основ народной культуры, потому что они, по сути, являются “памятью” людей, показателем высокой культуры народа. Один из концептов, которая позволяет лучше понять менталитет людей, проникнуть в дух и увидеть образ мира глазами этой нации – концепт «хан». Потому что слово хан является отражением социальной структуры того периода, показателем системы управления страной. Так, в сказке о хане все его качества: сильные и слабые стороны, позитивные и негативные привычки, ум и человечность, обычаи и традиции и т.д. являются особенностями, которое предоставляет ценную информацию для формирования концептуальной основы. В результате лингвостатистического анализа сказок стало известно, что в казахских сказках слово «хан» встречается в большом количестве, а слово «царь» употребляется очень мало, в основном, встречается в сказках, общих для тюркских народов, которые сегодня рассматриваются в группе сказок новелл. А в тюркских и узбекских народных сказках, правителя, в основном, называют царем. В зависимости от особенностей употребления слов «хан» и «цар» в каждом народном лексиконе можно заметить, что на языках, входящих в огузский ветвь тюркских языков, преобладает слово царь, а на языке кыпчакской группы широко употребляется слово хан. Значит, лексический слой народных сказок может стать средством познания коренного словарного запаса этого народа, познания через него лингвокультурологической действительности.

Anahtar Kelimeler

концепт хан, лингвостатистика, фольклор, народные сказки, этнокультура, лексический пласт, менталитет

CONCEPT «KHAN» IN KAZAKH LIFE AND TRADITIONAL FAIRY TALES AS A VIEW OF KAZAKH MENTALITY

Öz

The article states that the lexical and semantic background of the language units of folk tales contains cognitive information about the centuries-old worldview of the people, the conceptual analysis of which can determine the unity of the national worldview and general spiritual concepts. Folklore texts are important in recognizing the mental nature of the Kazakh people and determining the basic basis of folk culture, because they are, in fact, the "memory" of the people, an indicator of the high culture of the people. One of the concepts that allows to better understand the mentality of the people, to penetrate the spirit and see the world image of the nation through the eyes of this nation - the concept of the khan. After all, the frequent occurrence of the word khan is a reflection of the social structure of that period, the system of governing the country. Thus, in the fairy tale about the khan, all his qualities: strengths and weaknesses, positive and negative habits, intelligence and humanity, customs and traditions, etc. The warehouse of ethnocultural information, which provides such features and valuable information, will be the basis for the formation of the conceptual framework. The result linguostatistic analysis of fairy tales, it became known that the Kazakh fairy tales found a very large number of words "Khan" and the word king is very little that he found in fairy tales, common to the Turkic peoples, which are considered today in a group of short stories tales. And in the Turkic and Uzbek folk tales, as the ruler of the country, the Royal word asset was spent. In contrast to the peculiarities of the use of Khan and Royal words in each national lexicon, it can be noted that in the languages belonging to the Oguz branch of the Turkic languages, the Royal word prevails, and in the languages of the Kipchak group, the word Khan is widely used. Thus, the lexical layer of folk tales can become a means of learning the indigenous vocabulary of this people, learning through it the linguistic and cultural reality.

Anahtar Kelimeler

concept of the khan, linguostatistics, folklore, folk tales, ethnocultural, lexical layer, mentality

Kaynakça

• ARSLAN, Ahmet Serdar (2017). Çankırı masalları. Ankara.
• AŞİMBAYEVA, N. (2009). Bayırğı Kazak koğamındağı atak-lavazım atavlarının tildik sipatı // Eski Kazak toplumunda unvanların dilsel doğası. Doktora tezi.
• BABALAR SÖZİ. (2011). Yüz cilt serisi (C.76). - Astana: Foliant.
• BARTOLD, V.V. (1943). Oçerki istoriy Semireçya // Semirechye tarihi üzerine yazılar. Frunze.
• BAŞ, Bayram. Türk masallarının söz varlığı üzerine bir değerlendirme. Millî Folklor, 2012, Yıl 24, Sayı 93. http://www.millifolklor.com
• VLADİMİRTSEV, B.Y. (1958). Obşestvenno-politiçeskiy stroy mongolov // Moğolların sosyo-politik yapısı. Moskova.
• MANKEYEVA, Z.A. (2008). Kazak tilindegi etnomadeni atavlardın tanımdık negizderi // Kazak dilinde etnokültürel isimlerin bilişsel temelleri. - Almatı, 2008 ..
• MASLOVA, V.А. (2005). Kongitivnaya lingvistika. Uçebnoye pasobiye // Kognetif dilbilimi. Ders Kitabı. Minsk, Tetra Sistemleri.
• MURTAZAYEVA, B.A. (2017) Özbek halık ertegileri // Özbek halk masalları. Taraz.
• KAYDAR, A. (2013). Kazaktar ana tili aleminde // Anadil dünyasında Kazaklar (etnik dilbilim sözlüğü). Cilt II. Toplum. - Almatı: Sardar Yayınevi.
• KAZAKİSTAN ULUSAL ANSİKLOPEDİSİ. (2005). Kazak ansiklopedisi, Genel baskı, Almatı.
• KAZAK TİLİNİN TÜSİNDİRME SÖZDİGİ(1986) // Kazak Dilinin Açıklamalı Büyük Sözlüğü. Cilt 10. Kazak SSR “Gılım” yayınevi.
• KAZAK TİLİNİN TÜSİNDİRME SÖZDİGİ // Kazak dilinin açıklayıcı sözlüğü (1983). Cilt 7 Kazak SSR “Ğılım” yayınevi.
• KOLESOV, V.V. (2004). Yazık i mentalnost. SPB, Peterburgskoye vostokovedeniye // Dil ve özbilinç. St.Petersburg, Petersburg Doğu Araştırmaları.
• STEPANOV, Y.S. (1997). Konstantı. Slovar ruskoy kulturı. Opıt issledovaniya. Moskova, Şkola “Yazıki russkoy kulturıy” // Sabitler. Rus kültürü sözlüğü. Araştırma deneyimi. M., Okul “Rus kültürünün dilleri”
• TURHAN, Tuna Sibel. Türk Masallarının Varoluşçuluk Açısından İncelenmesi. DOKTORA TEZİ. Haziran 2013, Muğla.