EN DOĞUDA YAŞAYAN TÜRK BOYU, FUYU KIRGIZLARI

Yıl 2014, Sayı: 22, 135 - 150, 01.03.2014

Olcobay Karatayev

Öz

Bilindiği gibi Kırgız boy adı Avrasya’nın birçok yerinde karşımıza çıkmaktadır. Bu boy adı sıkça yer ve su adlarında görülmektedir. Özellikle orta asırlarda Kırgız göçlerinin çok olmasından, göçebe hayat tarzına sahip olmalarından, başka halkların değişim ve asimilasyonun yanı sıra boylar arası kültürel etkileşime tarihi ve kültürel açıdan önemli roller üstlenmesinden bu durum söz konusu olmuştur diyebiliriz. Yüzyıllardır kalabalık gruplar şeklinde devam eden göçlerden sonra Fuyu Kırgızları en doğuda kalmalarına sebep olmuştur. Bilimsel çalışmalarda Çin’in Heyluntsyan bölgesindeki Fuyu ilçesinde yaşayan küçük bir grup olan Kırgızlara “Fu-yu” veya “Fu-yuy” olarak bilinmektedir. Sayıları 1500 ‘ü geçmeyen Fuyu Kırgızları kendilene “Kırgız”, “Hergez” veya “Tirtiz” demektedirler. Bu bölgede yaşayan Mancur, Moğol, Daur, Evenklerden antropolojik tipleme açısından farklı olarak açık tenli ve europid yüz şekline sahipler. Aralarında sarı ırka has özellikler taşıyanlar da vardır. Geçim şeklinde bakıldığında hayvancılık ön planda olduğunu görmekteyiz. Bilimsel çalışmalarda, Fuyu Kırgızların dili Türkçenin bir lehçesi olduğunu göstermektedir ve günümüz Hakas ve Şor dilleriyle aynı kökten beslendiklerinden bahsedilmektedir. Aynı zamanda Sarı Uygurlar ve Lobnor diliyle de benzerlikler söz konusudur. Fuyu’da yaşayan Kırgızlar Tabhın, Tabındır, Çigdir, Sandırdır, Bıltırdı, Orttır denilen altı boydan oluşmaktadır. Enesay Kırgızlarının ilk göçleri günümüz Moğolistan oradan da Mançurya’ya Kubilay Han’ın yönettiği Yuan döneminden itibaren başlamaktadır. Cengiz soyundan gelen Haydu Han ile Kubilay Hanlar arasında Kara-Korum’da geçen savaşta iki tarafta da Kırgızların yer aldığı bilinmektedir. Fuyu Kırgızlarının geleneksel geçim kaynağı hayvancılık olmuştur. At, koyun ve büyükbaş beslemişlerdir. Avcılık da başta gelen geçim kaynaklarından biriydi ve avcılıkta atları, tazıları kullanıyorlardı. Sözlü kaynaklarda Fuyu Kırgızları XIX yüzyılın ortalarında buğday ekmeye başladıkları söylenmektedir. Yine XIX yüzyılın ortalarında göçebelikten (çadırlardan) yerleşik hayata (evlere) geçtikleri bilinmektedir. Geçmişte Fuyu Kırgızlarının milli kıyafetleri daha çok geniş, rahat, yenleri uzun ve kemerli şekilleri ağırlıktaydı. Kadın çiçek desenli elbiseleri giyiyorlardı. Kadınlar da erkekler de beyaz kumaştan şapka giyiyorlardı. Bu şapkalar yazın sineklerden korumaktaydı. Kışın ise kuzu kürkünden yapılan şapkaları kullanıyorlardı. Önde gelen insanlar tilki kürkünden şapkalar giyiyorlardı. Kışın giydikleri kıyafetlerin çoğu koyun derisinden yapılmaktaydı. Varlıklı insanlar ise tilki kürkünü kullanıyorlardı. Geleneksel müzik aletlerinden olan “homus” Hakasların kullandıkları “homusuna” tıpatıp benzemektedir. Ayrıca “hobrah” denilen üflemeli müzik aleti de bilinmektedir.

Anahtar Kelimeler

Fuyu Bölgesi, Kırgız, Çin Halk Cumhuriyeti, geleneksel kültür, Enesay Kırgızları

FU-YU (FUYU) KYRGYZ AND THEIR ORIGIN

Öz

It is well known that the ethnonym "Kyrgyz" is wide spread in Eurasia. It is often found  as  an  ethnonym  in  toponyms  and  in  hydronyms.  This  means  that  the  Kyrgyz migrated for a long time, especially in the Middle Ages, because they led a nomadic life. 

During their migrations they went through the process of assimilation, cross-breeding and ethno-cultural relationships, which made significant contributions to the historical and cultural aspects of many other nations. Thus Fuyu Kyrgyz is one of the products of many centuries  and migrations.  In academic  circles, this  compact  nationality  residing  in the county Fuyu (Heyluntszyan Province, China) is known as "Fu-yu" or "Fuyui”. Its number does not exceed 1500. Fuyu Kyrgyz call themselves only as "Kyrgyz", "hergez" or "tirtiz”. 

Anthropologically Fuyu Kyrgyz - unlike neighboring Manchurians, Mongols, Daurs and Evenks – has Caucasian features. But among them there are also fair-skinned Kyrgyz with scarlet or light chestnut hair (brown-haired). The economic life of Fuyu Kyrgyz is primarily based on pastoralists. Science has proved that the Kyrgyz Fuyu language belongs to the Turkic language branch and it has common roots with modern Khakas and Shor languages. 

Apart from that it is very similar to the languages and SaryUgu and Lobnorians. It is known that Kyrgyz Fuyucounty divided into six groups: Tabkhyn, Tabyndyr, Chygdyr, Sandyrdyr, Byltyrdy, Orttyr or Kergester (Kyrgyz). Initially, the relocation of the Yenisei Kyrgyz to the recent territory of Mongolia, Manchuria began during the Yuan Dynasty under Kublai Khan. During the civil war of the Chinggisids (Central Asian Haidu Khan and Kublai Khan from  China),  in  a  bloody  fight  in  the  vast  Karakorum  Kyrgyz  were  on  both  sides. 

According to traditional views, economy of the Fuyu Kyrgyz was cattle breeding. They kept horses, sheep and cows. They were also engaged in hunting, which was carried on horseback accompanied by dogs. It is known by oral tradition that they grew grain, and Fuyu Kyrgyz used steel in the mid XIXth century. Housing of the Fuyu Kyrgyz was yurt in the past, but during the first half of the XIXth century they began to settle in buildings. In the past, Fuyu Kyrgyz wore loose clothing with long sleeves and belt. Women wore clothes with floral embroidery. Both men and women wore a hat made of white material that protected from mosquitoes in summer, and in winter they wore fur hat made of lambs. 

Wealthy members of the Kyrgyz society wore fox hats. Winter wardrobe consisted mainly of leather clothing, mainly made of sheepskin, while rich Kyrgyz wore fox fur. Traditionalmusical instruments, were apparently similar to Khakashomysu(stringed instrument) and Hobro (looks like Flute.

Anahtar Kelimeler

County Fu-yu, Kyrgyz, Peoples Republic of China, traditional culture, Yenisei Kyrgyz

ФУ-ЮЙСКИЕ КЫРГЫЗЫ – САМЫЙ ВОСТОЧНЫЙ ТЮРКСКИЙ ЭТНОС

Öz

Этноним “кыргыз” широко распространен на евразийском пространстве. Данный этноним часто встречается как в топонимике, так и в гидронимах, оронимах. Кочевые кыргызы издавна, а в особенности в средние века активно мигрировали, и в то же время они в процессе этнических и культурных взаимоотношений внесли существенный  вклад  в  историко-культурный  облик  других  народов  Центральной, Средней Азии и сопредельных территорий. В результе многовековых миграционных процессов и этнокультурных взаиоотношений на Северо-Восточном Китае (провинция  Хэйлуньцзян)  появились  фуюйские  кыргызы.  Самобытная  культура самых восточных представителей тюркоязычных народов мире с середины ХХ века находят живой интерес со стороны историков-этнографов. В научной литературе данная народность компактно проживающая в уезде Фу-ю (провинция Хэйлуньцзянь, КНР), известна под именем“фу-ю” или же “фу-юй”. В общей численности не более 1500 человек фу-юские кыргызы называют себя не иначе как “кыргыз”,”хэргэз” или “тиртиз”. По антропологическому типу фуюйские кыргызы − в отличие от соседних народностей манжуров, монголов, дауров, эвенков – светлокожие и с европеодными чертами лица. Однако среди них также встречаются белолицые кыргызы с рыжими или светлокаштановыми волосами (шатены). Что касается хозяйственного уклада то фуюйские кыргызы прежде всего скотоводы (крупный и мелкий рогатый скот). 

Наукой доказано, что язык фуюйских кыргызов входящий в тюркскую ветвь языков имеет общие корни с современными языками хакасов и шорцев. Помимо этого он очень схож с языками сары угуров и лобнорцев. кыргызы уезда Фуюй делятся на шесть родов: Табхын, Табындыр, Чигдыр, Сандырдыр, Былтырды, Өрттыр или Кэргэстер (кыргызы). Изначально, переселение енисейских кыргызов на совеременную  территорию  Монголии,  и  далее  в  Маньчжурию  началось  в  эпоху Юань в период правления Хубилай-хана. В между усобной войне чингизидов (среднеазитского Хайду-хана и китайского Хубилай-хана) в кровопролитной борьбе на просторах Кара-Корума с двух сторон участвовали и кыргызы. Традиционным видом   хозяйства   фуюйских   кыргызов   было   отгонное   скотоводство.   Держали лошадей, овец, коров. Занимались охотой, на которую выезжали на лошадях в сопровождении   собак.   Из   устных   преданий   известно,   что   выращивать   зерно фуюйские  кыргызы  стали  с  середины  XIX  в.  Жилищем  фуюских  кыргызов  в прошлом была юрта, но примерно в середине первой половины XIX в. стали переходить к стационарным постройкам. В прошлом фуюйские кыргызы носили свободную одежду с длинными рукавами и поясом. Женщины носили одежду с цветочными  вышивками.  И  женщины  и  мужчины  носили  шапку,  сделанную  из белого материала, защищавшую летом от комаров, а зимой шляпу из меха ягнят. 

Богатые члены кыргызского общества носили лисьи шапки. Зимний гардероб состоял главным образом из кожаной одежды, преимущественно из овчины, в то время как богатые кыргызы носили лисьи шубы. Традиционные музыкальные инструменты аналогичны хакасскому хомысу (струнный инструмент) и хобрах (вид флейты).

Anahtar Kelimeler

уезд Фу-юй, кыргыз, Китайская Народная Республика, этническая культура, енисейские кыргызы

Kaynakça

• Baskakov N.N. Modeli turkskih etnonimov i ih tipologicheskaya klassifikatsiya\\ Onomastika Vostoka. -Moskova. 1980. –S. 199-208.
• Butanayev V. Etnicheskaya istorya hakasov v XVII – XIX vv. - Moskova. 1990. – 272 s.
• Butanayev V. Hakası iz provintsi Heyluntzyan. –Abakan. 2006. - 88s.
• Karaev O. İssledovateli o vzaimootnoşenieah enıseyskih i tyanıanskih kirgizov \\ VEİKN (Voprosı etnicheskoy istorii kirgizskogo naroda). – Frunze. 1983. –S. 8-99.
• Karatayev O.K. Kırgızdardın etnomadaniy baelanıştarının tarıhınan. -Bişkek. 2003. – 234 s.
• Karatayev O.K. Kırgızdardın tegi, kelip çıgışı, etnostuk-madaniy alakaları. –Bişkek. 2013.-290 s.
• Kıçanov E.İ. Svedenıya Yuan-Şi o pereseleniyah kirgizov\\ İzvestiya AN Kirgizskoy SSR. T.V. Bıpusk. I. 1963. –S. 69-64.
• Koşgariy Mahmud. Devonu lugatut türk. T. III. – Taşkent. 1960-1963. – 460 s.
• Peetrov K.İ. Ocherk proishojdeniya kirgizskogo naroda. –Frunze, 1963. - 147 s.
• Skobelev S.G, Çjan Taysyan, A.Şamayev. Rodı fuyıskıh kırgızov// Possıya i Hakasiya. 290 let sovmestnogo razvitiya. – Abakan. 1998. –S. 76-78.
• Tenişev E.R. O yazıke kırgızov uezda fuiuy // Voprosı yazıkoznanıya. – Moskova. 1966, № 1. – S. 89-95.
• Tenişev E.R. Drevnekırgızskiy yazık. –Bişkek. 1997. – 52 s.
• Turdu, Mambet/GundulaSalk."The Fu-Yu Gïrgïz and their past. Three stories collected in Manchuria during the Period of the Establishment of the People’s Republic of China". 1998.
• Çertıkov M.A. Fuiuiskiye kırgızı (istoriko-etnografiçeskıy oçerk). – Abakan. 2005