DÎVÂNU LUĞÂT’İT-TÜRK’TE ARAÇ-GEREÇLERLE İLGİLİ SÖZ VARLIĞI VE TÜRKİYE TÜRKÇESİNDEKİ GÖRÜNÜMLERİ

Yıl 2020, Sayı: 47, 59 - 72, 20.09.2020

Tülin Ayşe Koç

https://doi.org/10.17498/kdeniz.768690

Öz

Dîvânu Lugât’it-Türk Kâşgarlı Mahmud tarafından Tükçe-Arapça yazılmış bir sözlüktür. Arap dil bilgisi kurallarına göre yazılan eser, Türk kültür tarihi hakkında bize verdikleriyle önemli bir yere sahiptir. Türk dili tarihi çalışmalarında önemli bir yere sahip olan Dîvânu Lugât’it-Türk, Türk topluluklarının on birinci yüzyılda kullandıkları araç-gereçler üzerine de önemli bilgiler içermektedir. Bu çalışmada, dil-kültür ilişkileri doğrultusunda Dîvânû Lugât’it-Türk’te tarım ve hayvancılıkta kullanılan araç-gereçlerle ilgili söz varlığı tespit edilip on birinci yüzyıldan günümüze kadarki seyri takip edilmeye çalışılmıştır. Çalışmada Ahmet Bican Ercilasun ve Ziyat Akkoyunlu tarafından yapılan Dîvânu Lügât’it-Türk tercümesi esas alınarak öncelikle tarım ve hayvancılıkta kullanılan araç gereçlerle ilgili sözcükler tespit edilmiştir. Saptanan sözcükler kendi içinde sınıflandırılıp her madde başı koyu renk yazılarak parantez içinde sayfa numarası gösterilmiştir. Dîvânu Lügât’it-Türk’teki sözlük maddeleri aynen verildikten sonra sözcüğün açıklaması yapılmıştır. Genişleyen örneklerine, sesteşlerine, anlamsal ilişkide bulunduğu sözcüklere bu açıklamada yer verilmeye çalışılmıştır. Sırasıyla etimolojik sözlüklerdeki kullanımları incelenen sözcüklerin Türkiye Türkçesine gelene kadarki tarihsel süreçleri saptanmaya çalışılarak günümüz ölçünlü dildeki ve ağızlardaki kullanımına yer verilmiştir. Sir Gerard Clauson’un etimolojik sözlüğü esas alınmış, diğer etimolojik sözlüklerin farklılık göstermesi durumunda belirtilmiştir. Tarama sözlüğü incelenerek sözcüklerin kullanım dönemlerine ve değişkenlik gösterdiği dönemlere vurgu yapılmış, Türk Dil Kurumunun sözlüğü esas alınarak sözcüklerin ölçünlü dildeki durumu incelenmiştir. Derleme Sözlüğü’nden yararlanılarak ağızlardaki görünüm ve kullanımları tespit edilmiştir. Bu çalışma, on birinci yüzyıl Türk topluluklarının tarım ve hayvancılıkla uğraşırken nasıl bir yöntem izlediklerine ve o dönem kullandıkları dile dair bizlere fikir vermektedir.

Anahtar Kelimeler

Dîvânu Lügât’it-Türk, , Türkiye Türkçesi, Türkiye Türkçesi Ağızları, tarım, hayvancılık, araç-gereç adları

ФРАЗЫ СВЯЗАННЫЕ С ОБОРУДОВАНИЕМ В ДИВАН ЛУГАТ АТТЮРК И ФОРМЫ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ НА ТУРЕЦКОМ ЯЗЫКЕ В ТУРЦИИ

Öz

Диван лугат ат-Тюрк - это энциклопедический словарь написанный на турецкоарабском языке Кашгарли Махмудом. Научная работа, написанная по правилам арабской грамматики, знаменательна тем, что в ней содержится информация об истории турецкой культуры. Диван лугат ат-Тюрк, который важен при изучении истории турецкого языка, содержит важную информацию об элементах, используемых турецкими общинами в 11-м веке. В этом научном исследовании было проведено словарь инструментов, которые используемых в сельском хозяйстве и животноводстве в Диван лугат ат-Тюрк в соответствии с лингвокультурными отношениями, и была предпринята попытка применить его к периоду с 11-го века до наших дней. В исследовании, основанном на переводе Диван лугат ат-Тюрк Ахмеда Биджана Эрджиласуна и Зията Аккоюнлу, были определены слова, относящиеся к инструментам, используемым в сельском хозяйстве и животноводстве. Обнаруженные слова классифицируются сами по себе, каждый элемент выделен жирным шрифтом, а номер страницы указан в скобках. Описание слова было сделано после того, как словарные статьи в турецком были даны точно так же. В этом объяснении делается попытка включить расширяющиеся примеры, звуки и слова, с которыми они имеют семантическую связь. Соответственно, их использование в этимологических словарях было включено в использование в современном измеренном языке и устах, пытаясь определить исторические процессы, которые изучаются слова до прибытия в турецкий язык Турции. Этимологический словарь Сэра Джерарда Клаусона был основан, он упоминается, если другие этимологические словари различаются. Изучая сканирующий словарь, акцент был сделан на периоды использования слов и периоды, в которые они меняются, и состояние слов на измеряемом языке было изучено на основе словаря Общество Турецкого языка. Используя словарь компиляции, были определены внешний вид и использование речи. Это исследование дает нам представление о том, каким методом следовали турецкие общины одиннадцатого века, когда речь шла о сельском хозяйстве и животноводстве, а также о языке, который они использовали в то время.

Anahtar Kelimeler

Диван лугат ат-Тюрк, Турецкий язык Турции, Турецкие Диалекты в Турции, сельское хозяйство, фермерство, названия оборудования

MENTIONING OF VOCABULARY ABOUT TOOLS AND EQUIPMENTS IN DÎVÂNU LUĞÂT’İT-TÜRK AND THEIR EXISTENCE IN TURKEY TURKISH

Öz

Dîvânu Lugât’it-Türk is a Turkish-Arabic dictionary written by Kâşgarlı Mahmud. The masterpiece which is written under the rules of Arabic grammar has an important place as it gives details about Turkish culture history. Dîvânu Lugât’it-Türk which has a place in Tukish language studies contains important information on tools and equipments which Turkish people used in 11th century. In this study, by detecting of existing of tools and equipments used in agriculture and livestock breeding in in Dîvânu Lugât’it-Türk in accordance with language-culture relationship, it’s tried to follow the process of them from the 11th century to now. In this study, Ahmet Bican Arcilasun and Ziyat Akkoyunlu translation of Dîvânu Lugât’it-Türk is used and firstly, the tools and equipments used in agrticulture and livestock breeding are detected. The words detected are classified among themselves and by writing each lexical entry in bold, page number is shown in brackets. After the word items in Dîvânu Lugât’it-Türk are given exactly the same, the explanations of the words are made. In this explanations, expanding examples, their allophones and the words which have semantic relations are tried to included the ethimological dictionary of Sir Gerard Clauson is taken as a basis and when the other ethimological dictionaries differ, it’s stated. By analzying the scan dictionary, the usage period of the words and the period of their changing are emphasized and the conditions of words in formal language are analyzed by using the dictionary of Turkish Language Association. Benefitting from the Compilation Dictionary their usage in the dialects are detected. This study gives us a clues about what kind of methods are used in agriculture and livestock breeding by Turkic people in 11th century and the language they used in that period.

Anahtar Kelimeler

Dîvânu Lugât’it-Türk, Turkey Turkish, Turkey Turkish Dialects, agriculture, livestock raising, tools and equipments names

Kaynakça

• CLAUSON, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Great Britain: Oxford University Press.
• ÇETİN, E. (2005). Divanü Lügati’it-Türk’teki Yiyecek İçecek Adları ve Bu Adların Türkiye Türkçesindeki Görünümleri, Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 14, Sayı 2, 185-200.
• Derleme Sözlüğü, (2009a). Cilt I, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Derleme Sözlüğü, (2009b). Cilt IV, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Derleme Sözlüğü, (2009c). Cilt V, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ERCİLASUN, A. B. (2007). “Divanü Lügat’it- Türk”, Prof. Dr. Ahmet B. Ercilasun Makaleler, (E. Arıkoğlu, Hazırlayan), Ankara: Akçağ yayınları.
• EREN, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara: Bizim Büro Basım Evi.
• GÜLENSOY, T. (2011a). Köken Bilgisi Sözlüğü, Cilt I, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• GÜLENSOY, T. (2011b). Köken Bilgisi Sözlüğü, Cilt II, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KAŞGARLI, M. (1998). Divanü Lügat’it Türk Tercümesi, (1998). (B. Atalay, Çev.) Ankara: Türk Dil Kurumu, Ankara Üniversitesi Basımevi.
• KAŞGARLI, M. (2008). Divanü Lügat’i t-Türk, (S. Batur, Hazırlayan), İstanbul: İnkılap Kitapevi.
• KAŞGARLI, M. (2014). Dîvânu Lugât’it-Türk, (A. Bican ERCİLASUN& Z. AKKOYUNLU, Hazırlayan), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Nadir, İ. & Şenel, M. (2008). Dîvânu Lugât’it-Türk’e Göre Av, Avcılık ve Hayvancılıkla İlgili Kelimeler ve Kavram Alanları, Türkish Studies, 259-277.
• ÖGEL, B. (2000). Türk Kültür Tarihine Giriş II, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Tarama Sözlüğü, (2009). Cilt IV, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TIETZE, Andreas, (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, İstanbul: Simurg Yayıncılık.
• Türkçe Sözlük, (2005). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• YILDIRIM, T.& ÇİFTÇİ, M., (2012). Divânü Lügâti’t Türk’te Yer Alan Alet-Eşya Adları, Turkish Studies, 1229-1249.
• Büyük Türkçe Sözlük, Erişim Tarihi: 05.06.2017. TDK:http://tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&arama=kelime&guid