ПРЕДСТАВЛЕНИЕ СМЕРТИ В ТРАДИЦИОННОМ МИРОВОЗЗРЕНИИ КАЗАНО- ТАТАРСКИХ ТЮРКОВ: С ПРИМЕРАМИ ИЗ ПОСЛОВИЦ

Yıl 2021, Sayı: 49, 369 - 393, 30.03.2021

Fatma Tekin

https://doi.org/10.17498/kdeniz.838935

Öz

Смерть, как и рождение и свадьба, является переходным периодом в жизни человека, и оказывает на него сильнейшее воздействие, вызывая страх и беспокойство. Это делает человека уязвимым к смерти, в результате чего появились различные поверья и действия, которые, наряду с верой в предотвращение смерти, предполагают ещё какие-то действия, связанные с духами, умершими или жизнью после смерти. В рамках своих культурных моделей общество возлагает на личность определённый ряд обязательств, связанных с проведением умершего в последний путь. Таким образом, благодаря убеждениям и нормам, связанным со смертью, человек становится частью социума. Эти убеждения и модели поведения можно увидеть в пословицах, в традиционных сказаниях, таких как повествования, эпос, легенды и сказки. Пословицы отражают традиционное мировоззрение сообщества, которое представляет собой некую сумму заданных представлений о жизни, убеждений, обязательств и действий. В статье на основе пословиц рассматривается феномен смерти в традиционном мировоззрении казанско-татарских тюрков. Материал исследования был составлен из пословиц о смерти, взятых из второго тома трёхтомника Наки Исанбета «Татарские народные пословицы», который был составлен на основе устных и письменных источников. В исследовании были рассмотрены 325 пословиц из 638 В рассмотренных пословицах раскрыты значение и характеристики смерти, её особенности, верования и обычаи, касающиеся состояния перед смертью? до смерти, в момент смерти и после смерти у казанско- татарских тюрков. Пословицы составляют суть традиционного мировоззрения и народной философии казано- татарских тюрков; они содержат чёткие коды, отражающие культурные ценности и нормы поведения, связанные со смертью; кроме того, можно проследить и их «поучительную» функцию, а также мы видим, как пословицы «направляют» и «наводят на размышления» перед лицом смерти.

Anahtar Kelimeler

Смерть, Пословицы, Традиционное мировоззрение, Казано-татарские тюрки, Фольклор

DEATH IN THE TRADITIONAL WORLD VIEW OF KAZAN-TATAR TURKS WITH EXAMPLES FROM PROVERBS

Öz

Death, which is a transition period like birth and wedding in an individual’s life, has a startling effect. This effect has made the individual sensitive to death, and as a result of this, beliefs related to souls, the dead and afterlife, and practices moulded by these beliefs appeared along with other practices which are thought to prevent death. Society gives some responsibilites to the individual about sending off the deceased to their last journey within the frame of cultural patterns, in this way, the individual becomes socialized due to the beliefs and norms circled around death. It is possible to see these beliefs and patterns of behavior not only in epics, legends and fairytales but also in proverbs. In this sense, proverbs reflect the traditional world view of a community, which are formed by their acceptance, beliefs, judgments and actions related to life as a whole. From this point of view, the phenomenon of death in the traditional world wiew of Kazan-tatar Turks, which is the subject of this article, has been designated through proverbs. The material of this study consists of the proverbs about death, which are in the second volume of the three-volume series called “Tatar Halık Mekalleri (Proverbs of Tatar People)”, compiled by Nekıy İsenbet from oral and written sources. 325 proverbs have been examined in this study among 638 proverbs that are cited in the aforementioned work. The beliefs and practices related to the meaning of death, its features, before death, near death and after death in Kazan-Tatar Turks have been presented in the proverbs that have been examined here. It is seen that proverbs constitute the essence of the traditional world view and philosophy of society in Kazan-Tatar Turks; and carry certain codes in reflecting the cultural values and the system of norms regarding death; and they are didactic while conveying them, and they also have a directive and cogent function towards life owing to the life doctrine they refer to.

Anahtar Kelimeler

death, proverbs, traditional world view, Kazan-Tatar Turks, folklore

ATASÖZLERİNDEN ÖRNEKLERLE KAZAN-TATAR TÜRKLERİNİN GELENEKSEL DÜNYA GÖRÜŞÜNDE ÖLÜM

Öz

Bireyin yaşamında doğum ve düğün gibi bir geçiş dönemi olan ölüm; korku ve endişe yaratan sarsıcı bir etkiye sahiptir. Bu etki bireyi ölüme karşı duyarlı bir hale getirmiş; bunun sonucunda da ölümü engelleyebileceği düşünülen uygulamalarla birlikte; ruhlara, ölülere ve ölüm sonrasına bağlı inanış ve inanışlarla örülü uygulamalar ortaya çıkmıştır. Toplum, kültürel kalıplar içerisinde bireye; öleni son yolculuğuna uğurlamakla ilgili bir takım görevler vermekte; böylece birey, ölüm etrafında kümelenen inanışlar ve normlar sayesinde toplumsallaşmaktadır. Bu inanışları ve kalıp davranışlarını ise; destan, efsane, masal gibi geleneksel anlatıların yanında atasözlerinde de görmek mümkündür. Bu anlamda atasözleri; bir topluluğun yaşama dair kabullerinin, inanışlarının, hükümlerinin ve eylemlerinin toplamından oluşan geleneksel dünya görüşünü yansıtmaktadır. Bu bağlamdan hareketle, makalenin konusunu oluşturan Kazan-Tatar Türklerinin geleneksel dünya görüşünde ölüm olgusu, atasözlerinden yola çıkılarak tespit edilmeye çalışılmıştır. Çalışmanın materyalini, Nekıy İsenbet’in sözlü ve yazılı kaynaklardan derlediği “Tatar Halık Mekalleri (Tatar Halkının Atasözleri)” adlı üç ciltten oluşan serinin ikinci cildinde yer alan ölümle ilgili atasözleri oluşturmuştur. Eserde yer alan 638 adet atasözünden çalışmada 325 adedi incelenmiştir. İncelenen atasözlerinde, Kazan-Tatar Türklerinde ölümün anlamı, özellikleri, ölüm öncesi, ölüm anı ve sonrasına dair inanış ve uygulamaları ortaya konulmuştur. Atasözlerinin, Kazan-Tatar Türklerinin geleneksel dünya görüşünün ve halk felsefesinin özünü oluşturduğu; ölümle ilgili kültürel değerleri ve normlar sistemini yansıtmada belirgin kodlar taşıdığı; bunların aktarılmasında “öğretici”, işaret ettiği bir yaşam düsturu ile de ölüm karşısında “yönlendirici” ve “telkin edici” bir işleve sahip olduğu görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

: ölüm, atasözleri, geleneksel dünya görüşü, Kazan-Tatar Türkleri, halk bilimi

Kaynakça

• Aça, Mehmet (2013). “Kırım Tatar Atasözlerinin Toplum Hayatının İşleyiş Kurallarını Öğretme ve Hatırlatma İşlevi”, Milli Folklor, 100: 120-133.
• Aça, Mehmet ve vd. (2019). Halk Bilimi El Kitabı, ed. Mustafa Aça, Ankara: Nobel Yayıncılık.
• Aksan, Doğan (2004). Türkçenin Söz Varlığı, 3. baskı, Ankara: Engin Yayınevi.
• Aksoy, Ömer Asım (1994), Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü I Atasözleri Sözlüğü, İstanbul: İnkılap Kitabevi.
• Ames, Roger T. (2017). “Klasik Taoculukta Dönüşüm Olarak Ölüm”, Felsefe ve Ölüm, çev. Nur Küçük, 116-138, İstanbul: İthaki Yayınları.
• Başgöz, İlhan (2006). “Atasözleri Hakkında Atasözleri Ya Da Atasözlerinin Toplumsal Anlamı” , çev. N. Tuhfe Toçoğlu, Milli Folklor, 70: 85-91.
• Bauman, Zygmunt (2018). Ölümlülük, Ölümsüzlük ve Diğer Hayat Stratejileri, İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Çetin, Z. Çulpan (2008). “Tatar Türklerinde Cenaze Merasimleri”. Çukurova Üniversitesi SBE Dergisi, 155-168.
• Çobanoğlu, Özkul (2000). “Geleneksel Dünya Görüşü veya Halk Felsefesinin Halkbilimi Çalışmalarındaki Yeri ve Önemi Üzerine Tespitler”, Milli Folklor, 45: 12-14.
• Er, Mehmet (2010). Tataristanlı Yazar Ve Şair Nekiy İsenbet, Gazi Ünv. SBE YLT: Ankara.
• Ergin, Muharrem (2000). Orhun Abideleri, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Falakhova, Venera (2020). Rusya’da Sovyet Devrimi Dönemi Öncesi Rusça Kaynaklarda Kazan Tatar Türklerinin Geçiş Dönemleri, Kırklareli Ünv. SBE YLT: Kırklareli.
• Freud, Sigmund (2019). Yas ve Melankoli, çev. Leyla Uslu, İzmir: Cem Yayınevi.
• Fromm, Erich (1994). Kendini Savunan İnsan, çev. Necla Arat, İstanbul: Say Yayınları.
• Gıylmanov, Gıylmanov (1999). Tatar Mifları II, İkénçé Kitap. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
• Gürkan, Salime Leyla (2007). “Ölüm”, İslam Ansiklopedisi, 34: 32-34, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı. Hökelekli, Hayati (2017). Ölüm, Ölüm Ötesi Psikolojisi ve Din, İstanbul: Dem Yayınları.
• Illıch, İvan (2004). “Ölüme Karşı Ölüm”, Cogito, 40:107-121.
• İsenbet, Nekıy (1984). Balalar Folklorı hem Cırlı-Süzlé Yöz Törlé Oyun, Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
• İsenbet, Nekıy (1989-1990). Tatar Tělěněñ Frazeologik Süzlěgě, I-II cilt, Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
• İsenbet, Nekıy (2010). Tatar Halık Mekalleré, I-II-III cilt, Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
• Jung, Carl (1992). “Ruh ve Ölüm”, Ölümün Anlamı, çev. Doğan Özkan, 5-16, İstanbul: Merküri Yayıncılık.
• Kalafat, Yaşar-Betül, Güngör (2011). Türk Kültürlü Halklarda Türk-Tatar Halk İnançları, Ankara: Berikan Yayınevi.
• Kaufmann, Walter (1992). “Varoluşçuluk ve Ölüm”, Ölümün Anlamı, çev. Doğan Özkan, 39-62, İstanbul: Merküri Yayıncılık.
• Kaya, Mahmut (2018). Felsefe ve Ölüm Ötesi, İstanbul: Klasik Yayınları.
• Kellehear, Allan (2012). Ölümün Toplumsal Tarihi, çev. Tuğçe Kılınç, Ankara: Phoenix Yayınevi.
• Keskin, Ahmet (2019). “İyiden Ad Kalır Kötüden Pas: Türk Halk Felsefesinde İyi(Lik) Ve Kötü(Lük) Algısının Atasözleri Örnekleminde Çözümlenmesi”, Motif Uluslararası Genç Halkbilimciler Ve Türk Dünyası Kongresi Bildiri Tam Metinleri Kitabı, Ed. Sezen Güngör, 44-85, 15-16 Mayıs 2019 Eskişehir, Motif Vakfı Yayınları.
• Kübler-Ross, Elisabeth (2010). Ölüm ve Ölmek Üzerine, çev. Ekin Uşşaklı, Ankara: Aprıl Yayıncılık. Lvova ve vd. (2013).Güney Sibirya Türklerinin Geleneksel Dünya Görüşleri. İnsan ve Toplum, çev. Metin Ergun, Konya: Kömen Yayınları.
• Malinovski, Bronislaw (2020). Büyü, Bilim ve Din, İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
• Marcuse, Herbert (1992). “Ölüm İdeolojisi”, Ölümün Anlamı, çev. Doğan Özkan, 63-75, İstanbul: Merküri Yayıncılık.
• May, Toddy (2019). Ölüm, çev. Emre Keser, İstanbul: Say Yayınları.
• Orkun, Hüseyin Namık (1994). Eski Türk Yazıtları, Ankara: TDK Yayınları.
• Ökten, Kaan H. (2016). Ölüm Kitabı Ölüm Düşüncesinin Temel Metinleri, İstanbul: Agora Kitaplığı.
• Öner, Mustafa (2015). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Örnek, Sedat Veyis (2017). Anadolu Folklorunda Ölüm. Ankara: BigeSu Yayınları.
• Parkes, Graham (2017). “Ölüm ve Ayrılma”, Felsefe ve Ölüm, çev. Nur Küçük, 160-187, İstanbul: İthaki Yayınları. Sağır, Adem (2014). Ölüm Sosyolojisi, Ankara: Phoenix Yayınevi.
• Soll, Ivan (2017). “Ölümün Sözümona Ölümsüzlüğü Üzerine”, Felsefe ve Ölüm, çev. Nur Küçük, 51-83, İstanbul: İthaki Yayınları.
• Tekin, Fatma (2020). “Tatar Türklerinde Ölüm Kültürü”, II. Uluslararası Toplum ve Kültür Araştırmaları Sempozyumu (2-4 Ekim 2020) Tam Metin Bildiriler Kitabı, ed. Mustafa Dinç, 429- 445, Çanakkale: TOKÜAD Yayınları.
• Thomas, L. Vincent (1991). Ölüm, çev. Işın Gürbüz, İstanbul: İletişim Yayıncılık.
• Timuçin, Afşar (2000). “Bilinç ve Ölüm”, Felfeselogos, 12: 27-34, İstanbul: Bulut Yayınevi.
• Tryjarski, Edward (2011). Türkler ve Ölüm, çev. Hafize Er, İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
• Urazman, Tülay (2014). Atasözlere ve Deyimlere Yansıyan Türk Halk Düşüncesi, Ankara: Nobel Yayıncılık. Urmançi, Fatih (2002). Tatar Halk İcatı, Kazan: Megarif Neşriyatı.
• Urmançi, Fatih (2008). Tatar Mifologiyesé Éntsiklopédik Süzlék I, Kazan: Megarif Neşriyatı
• Wahl, C.C. (1992). “Ölüm Korkusu”, Ölümün Anlamı, çev. Doğan Özkan, 17-30, İstanbul: Merküri Yayıncılık.