АРЕАЛ РАСПРОСТРАНЕНИЯ ШИДАКАРТЛИЙСКОЙ РЕЧИ И СОСТОЯНИЕ ЕЕ ИЗУЧНИЯ ПО ОТНОШЕНИЮ К НАСТОЯЩЕМУ

Yıl 2021, Sayı: 49, 100 - 112, 30.03.2021

Mariam Koberıdze

https://doi.org/10.17498/kdeniz.891544

Öz

Картлийский диалект распространен на обширной территории – от Кахетии до Имерети. Картлийский не является однообразным, в зависимости от местности наблюдаются особенности речи. Особенности, присущие для картлийского диалекта, характерны почти для речи всех местностей. Среди них шидакартлийский (центрально-картлийский) говор, который распространен в речи населения Карельского, Горийского, Каспского и Мцхетского муниципалитетов. Этот ареал распространения диалектной речи не совпадает с административным делением Шида Картли (Хашури, Карели, Гори, Каспи). Хашурская речь относится к западнокартлийской, а Мцхетский муниципалитет не входит в административную единицу Шида Картли.
Характернnые для картлийского основные языковые явления подтверждены в данном регионе, хотя речевые особенности наблюдаются в ущельях и селах, что обусловлено раскрытием внутреннего потенциала языка, миграцией населения и взаимоотношениями с носителями других говоров. В речи населения Атенского и Цедисского ущелья временами слабо, но все же появляются характерные для мтиульского некоторые явления. На случаи переключения картлийских и аджарских речевых кодов указывают наречия времени в значении именительного падежа в речи населения села Цителубани Горийского муниципалитета.
В селах ущелья Малой Лиахви встречаются двуобъектные и трехобъектные глаголы, парные соединения и частицы. Почти в речи населения всех ущелий Шида Картли подтверждаются случаи продления гласных а, е, и, о, у. Глагольные приставки грузинского литературного языка в результате фонетических изменений в шидакартлийской речи могут встречаться в следующем виде: а®е, га®ге, гада®гаде, да®де, ча ®че, ца ®це, ше®ши, ми®ме, мо®ме, мо®ма. В глагольных приставках в основном меняются три гласные: а, е, о. Подобно грузинскому литературному языку и другим диалектам грузинского языка шидакартлийские эмфатические гласные (-а и -и) применяются с именами и другими частями речи. Подтверждаются такие случаи, когда применение эмфатических гласных обязательно или их использование в определенном контексте закономерно.
Посредством эмфатических гласных -а и -и акцентируется характерное для наречий времени. Эти гласные в наречиях времени с окончанием на –т (თ) часто свободно чередуются и предстают в одинаковом количестве (tsinata- tsinati, dilita-diliti, mtsireta- mtsireti), в некоторых случаях их применение следует объяснить аналогией и тенденцией унификации. Несмотря на то, что регион Шида Картли этнически неоднообразен, не подтверждаются языковые изменения, вызванные контактами с другими языковыми единицами. Характерные для картлийского диалекта особенности более сохранены в речи ущелий Большой и Малой Лиахви, хотя после войны 2008 года и с этих ущелий начался процесс миграции в различные уголки Картли, что в будущем отразится в их речи.

Anahtar Kelimeler

грузинский язык, Картлийский диалект, шидакартлийский говор, речевые особенности, фонетика, морфология, синтаксис, лексика

THE AREA OF SPREAD OF SHIDA KARTLIAN SPEECH AND THE STATE OF STUDY IN RELATION TO THE PRESENT

Öz

Kartlian dialect is spread over a wide area from Kakheti to Imereti. Kartlian is not monotonous, peculiarities of speech are observed according to the parts. Peculiarities characteristic for Kartlian characterize the speech of almost all parts. Among them is Shida Kartlian (Central Kartli) sub-dialect, which includes the speech of Kareli, Gori, Kaspi and Mtskheta municipalities. This area of spread of dialect speech does not coincide with the administrative division of Shida Kartli (Khashuri, Kareli, Gori, Kaspi). Khashuri's speech belongs to Western Kartlian, while Mtskheta Municipality is not part of the Shida Kartli administrative unit. The main linguistic phenomena characteristic for Kartlian are confirmed in this region, however, the peculiarities of speech are observed according to the valleys and villages, which is due to the revelation of the internal potential of the language, migration of the population and relations with representatives of other dialects. Some events characteristic for Mtiuluri appear from time to time and very faintly, but still, in the speech of the valleys of Ateni and Tsedisi.
The adverbs of time with the Nominative case mark confirmed in the speech of the village of Tsitelubani in Gori Municipalityindicate to the cases of switching the speech codes of Kartlian and Adjarian. In the villages of Patara Liakhvi valley two- and three-object verbs, paired conjunctions and particles are observed. In almost all speeches of Shida Kartli valley the cases of continuation of vowelsa, e, i, o, u are confirmed.
Preverbs existing in Georgian literary language as a result of phonetic changes may appear in Shida Kartluri, with the following form: a®e, ga®ge, gada®gade, gada®gede, da®de, da®de, cha®che, tsa®tse, she®shi, mi®me; moma….In the verb prefixes mainly changes three vowels: a, e. o.
Extending vowel –a in Shida Kartluri, like literary Georgian language and other dialects of Georgian language, is used with nouns and other parts of speech. Vowel –a is expressed as with proper as common vowel-root nouns and pronouns in a suitable situation in an Ergative case too.
For adverbs of time with –a and –i extending vowels are charecterised accentation. These vowels are often exchangedfreelyand represent the same amountin the adverbs of time ending with -t (tsinata-tsinati/ago, dilita-diliti/in the morning), in some cases their use must be explained by analogy and tendency of unification.
Although Shida Kartli is not ethnically monotonous, the linguistic changes caused by contact with other linguistic units are not confirmed. The peculiarities of the Kartlian dialect are more preserved in the speech of Didi and Patara Liakhvi valleys, however, after the August 2008 war, the process of migration from these valleys to different parts of Kartli began, which will affect their speech in the future.

Anahtar Kelimeler

Georgian language, Kartlian dialect, Shida Kartlian speech, peculiarities of speech, Phonetics, Morpology, Syntax, Lexis

ŞIDA KARTLİ KONUŞMASININ YAYILMA ALANI VE GÜNÜMÜZ DURUMU ÜZERİNE YAPILAN ARAŞTIRMALAR

Öz

Kartli ağzı, Kakheti'den Imereti'ye kadar geniş bir bölgeyi kapsar. Söz konusu ağız kalıp halde değil, yöreye göre konuşma özellikleri gösterir. Kartli ağzında bulunan özellikler, Kartli Bölgesi’nin hemen hemen tüm yerleşim yerlerinde belirgindir. Kartli (Merkez Kartli) ağzı diğer ilçeleriyle birlikte Kareli, Gori, Kaspi ve Mtskheta ilçelerinde de gözlemlenir. Bu ağız Şida Kartli denen (Hashuri, Kareli, Gori, Kaspi) bölge dışında olan, Kartli’nin diğer bölgelerinde de konuşulmaktadır. Hashuri lehçesi, Batı Kartli bölgesinde konuşulan ağıza aittir. Mtskheta ilçesi ise Şida Kartli mıntıkası dışındadır.
Kartli bölgesi ağız özellikleri yukarıda adı geçen bölgede konuşulmaktadır, Bölgenin kasaba ve köylerde başka lehçelere ait özelliklere de rast gelinmektedir. Bu durum dilin iç potansiyelinin, nüfus göçünün ve diğer ağızlarla karşılıklı temastan kaynaklanmaktadır. Ateni ve Tsedisi Vadilerinde nadir bir tarzda, ancak Mtiuluri ağzının bazı özelliklerine de rast gelinmektedir. Kartli ve Acara ağızlarının dil kodları, Gori ilçesi Tsitelubani sakinlerinin konuşmasında yer alan yalın hal ile zaman açıklamalarında belli olmaktadır.
Küçük Liakhvi vadisi köylerindeki konuşmalarda iki nesneli ve üç nesneli fiillere, çift bileşik ile eklere rast gelinmektedir. Neredeyse Şida Kartli'nin tüm vadilerinde oturan nüfusun konuşmasında, a, e i, o, u ünlülerin uzatılarak kullanılmasına rast gelinmektedir. Şida kartli konuşmasındaki fonetik değişikliklerin bir sonucu olarak Gürcü edebi dilinin fiil önekleri aşağıdaki biçimde ortaya çıkabilir: a®e, ga®ge, gada®gade, da®de, ça®çe, tsa®tse, şe® şi, mi®me, mo®me, mo®ma. Sözlü öneklerde, çoğunlukla a, e, o gibi üç ünlü değişir. Gürcü edebi dili ve Gürcü dilinin diğer ağızlarındaki gibi, Şida Kartli ağzının vurgulu ünlüleri (-a ve -i) isimler ve konuşmanın diğer söz bölükleriyle birlikte kullanılır. Bu tür durumlar, empatik kelime dağarcığının uygulanması ile belirli bir bağlamda kullanılmasının gerekli olduğunu gösterir.
Empatik ünlülerin -a ve -i aracılığı, zaman zarfı için bir özellik ile vurgulanır. -T (თ) sesleri ile sonuçlanan zaman zarfında bu sesler genellikle kolaylıkla tekrarlanır ve belirli (tsinata-tsinati, dilita-diliti) durumlarda, bunların kullanımı analoji ve birleşme eğilimi ile açıklanmalıdır. Şida Kartli bölgesinin etnik olarak çeşitliliğin arz etmesine rağmen, diğer dillerle temasların neden olduğu dilsel değişiklikler tespit edilmemiştir. Kartli lehçesinin karakteristik özellikleri, Didi ve Patara Liakhvi Vadilerinde muhafaza edilen ses özellikleri konuşmalarda daha çok korunmuştur. 2008 savaşından sonra Kartli'nin çeşitli yerlerine göç süreci bu vadilerden başlamış olsa da, gelecekte konuşmalarına da yansıyacaktır.

Anahtar Kelimeler

Gürcü dili, Kartli ağzı, Şida Kartli ağzı, konuşma özellikleri, ses bilgisi, şekil bilgisi, sözdizimi, kelime bilgisi

Kaynakça

• Vakhusht'i, (1941). aghts'era sameposa sakartvelosa (sakartvelos geograpia), t. Lomourisa da n. Berdzenishvilis redaktsiit, tbilisi.
• Gaprindashvili, sh., (1937). tsitelkalaki (k’asp’is raioni): akademik’os n. Maris sakhelobis enis, istoriisa damaterialuri k’ulturis moambe, II 3, t’pilisi.
• Gigineishvili, iv., (1937). mdinare k’avturas kheoba (k’asp’is raioni): akademik’os n. maris sakhelobis enis, istoriisa damaterialuri k’ulturis moambe, II 3, t’pilisi.
• Gigineishvili, iv., (1939). angarishi sazapkhulo mivlinebisa suramis midamoebshi: akademik’os n. maris sakhelobis enis, istoriisa damaterialuri k’ulturis moambe, IV 3, t’pilisi.
• Gogolashvili, g., (2016). t’anamedrove kart’uli enis morpologia, II, dialektebi. tbilisi.
• T’opuria, v., (1925). kart’luri: p’ropesor ivane javakhishvilis samecniero moghvaweobis 25 tslist’avisadmi midzghvnili k’rebuli ,,arili”, t’bilisi.
• Imnaishvili, Gr. , (1974 a ). kartluri dialekt'i, I, tbilisi.
• Imnaishvili, Gr. , (1974 b) .kartluri dialekt'i, II, tbilisi.
• k’akhadze, o., (1953). at’enisa da ts’edisis kheobis kartlurshi. iberiul-k'avk'asiuri enat’metsniereba. t', IV, tbilisi.
• K’oberidze, m., (2015 a). k’artlurisa da ach’arulis urtiertmimartebisatvis sopel ts’itelubnis metyvelebashi: XXXV resp’ublikuri dialekt’ologiuri sametsniero sesiis masalebi, tbilisi.
• K’oberidze, m., (2015 b). zmnistsinta zogi ponet’ikuri tsvlilebisatvis kartlurshi: sametsniero referirebadi zhurnali ,,ena da k’ultura”, Kutaisi.
• K’oberidze, m., (2019 a ). Khmovanta gagrdzelebis shemtkhvevebi tsentralur kartlurshi, XXXXIV dialeqturi resp’ublik’uri sametsniero sesiis masalebi, tbilisi.
• K’oberidze, m, (2019 b. ). mavrtsobi khmovnebi kartlurshi. ts’elits’deuli. t’. XI, kutaisi.
• K'oberidze, m., (2020 a). К изучению вопроса локазизации и образования топонимии в ущелье реки Проне:Kapadeniz, 46, Ank’ara.
• K'oberidze, m., (2020 b ). adgilis zmnisartebi shidakartlurshi. resp’ublikuri dialekt’ologiuri sametsniero sesiis masalebi. ტ. XL. tbilisi.
• K'oberidze, m., (2020 g ). drois aghmnishvneli zmnisartebi shidakartlurshi. goris sakhelmtsipo sastsavlo universitetissaertashoriso samecniero retsenzirebadi elektronuli zhurnali ,,pilologiuri kvlevebi’’, I, 15 dek’emberi, gori.
• K'oberidze, m., alimbarashvili, i., (2019). St’udent’ta dialeqtologiuri ekspeditsia shida kartlshi (masalebi), gori.
• Mak’alatia, s., (1957). at’enis kheoba, tbilisi.
• Mak’alatia, s., (1960). k’avturas kheoba, tbilisi.
• Mak’alatia, s., (1961). dzamis kheoba, tbilisi.
• Mak'alatia, s. , (1963). pronis kheoba, tbilisi.
• Mak’alatia, s., (1964). lekhuras kheoba, tbilisi
• Mak’alatia, s., (1971). liakhvis kheoba, tbilisi.
• Martirosovi, ar., (1939). angarishi sazapkhulo mivlinebisa pronis kheobashi 1938 tsels : akademik’os n. maris sakhelobis enis, istoriisa da materialuri k’ulturis moambe, IV 3, t’pilisi.
• Martirosovi, ar., (1972). kartuli dialektologiis istoriisatvis, tbilisi
• Meskhishvili, m., (1970).masalebi kartluri dialekturi leksikonisatvis: iberiul-k'avk'asiuri enatmetsniereba. t'. XXVII, tbilisi.
• Nozadze, l., (1970). kartluri dialektis masalebi: iberiul-k'avk'asiuri enatmetsniereba. t'. XXVII, tbilisi.
• Salaridze, t., (1970). Kartluri leksikidan: iberiul-k'avk'asiuri enatmetsniereba. t'. XXVII, tbilisi.
• Somkhishvili, v., (1968). ksnis kheobis metqveleba, ckhinvali, 1968.
• Somkhishvili, v., (2002). Liakhvisa da ksnis kheobis kartluri: avtoreperati pilologiis metsnierebata xarisxis mosap’oveblad, tbilisi.
• Ghlont'i, al. (1955). t’oponimukuri masalebi, pilologiuri narkvevi, meotxe nak’vti: staliniris saxelmtsipo p’edagogiuri inst’itutis shromebi , II, st’aliniri.
• Ghlont'i, al. , (1980). n-s p'rotsesebi kartlurshi: pilologis chanats'erebi, tbilisi.
• Ghlont'i, al. , (1988). proneebis kheobebis t'op'onimia: t'op'onimik'uri dziebani, VII, tbilisi.
• Shalikadze, iv., (1937). sopeli khidistavi (goris raioni): tsitelkalaki (k’asp’is raioni): akademik’os n. Maris sakhelobis enis, istoriisa damaterialuri k’ulturis moambe, II 3, t’pilisi.
• Chkhenkeli, st’., (1937). Ksnis kheoba (leningoris raioni) : tsitelkalaki (k’asp’is raioni): akademik’os n. Maris sakhelobis enis, istoriisa damaterialuri k’ulturis moambe, II 3, t’pilisi.
• Dzidziguri, sh., (1937). Ksnisa da liakhvis kheoba: tsitelkalaki (k’asp’is raioni): akademik’os n. Maris sakhelobis enis, istoriisa damaterialuri k’ulturis moambe, II 3, t’pilisi.
• Khubut’ia, p., (1937). skrisa da atotsis kheoba (goris raioni ). akademik’os n. Maris sakhelobis enis, istoriisa damaterialuri k’ulturis moambe, II 3, t’pilisi.
• Jorbenadze , b., (1989). Kartuli dialektologia, I, t’pilisi.