TÜRKİYE VE İRAN TÜRK TOPLULUKLARINDA KARŞILIKLI SÖYLEŞİ VE AŞIK KARŞILAŞMALARI

Yıl 2021, Sayı: 52, 130 - 148, 26.12.2021

Erdoğan Altınkaynak

https://doi.org/10.17498/kdeniz.1014832

Cited By: 1

Öz

Karşılıklı söyleşi ve aşıklık geleneği Türk toplulukları arasında yaygındır. Türkiye Türkleri ve İran Türkleri arasında karşılıklı söyleşi ve aşıklık geleneği bu makalede irdelenmiştir.
Makaleye aşık karşılaşmaları ve aşık karşılaşmaları üzerine yapılan çalışmalar hakkında bir giriş ile başlanmıştır. Aşık karşılaşmalarında uygulanan bölümler hem Türkiye’nin çeşitli bölgelerinde ve hem de İran, Azerbaycan, Gürcistan, Ukrayna ülkelerinde yaşayan Türk soylu halklar ile aşıklık geleneğini Türk kültürü etkisiyle öğrenmiş ve gelenek içerisinde icra yapan başka halklara ait aşıkların atışma ve deyişmelerinden örnekler verilmiştir.
Aşık karşılaşma veya atışmalarında tarafların birbirine üstünlük sağlamaları da çeşitlilik arz etmektedir. Dostane söyleşi, hoşça vakit geçirmek, dinleyici kitleyi memnun etmek bunlar arasındadır. Söz söyleme ile birlikte her ne kadar sanat yapmak asıl maksat değilse deince buluşlar ve çarpıcı ifadeler yanısıra benzetme unsurları da söz söyleyenin ustalığını gösterir.
Atışma veya deyişmelerin sadece aşıklara mahsus bir tür olmadığı, karşılıklı söyleşilerin de bu tür içerisinde yer alması gerektiği üzerinde durulmuştur.
Şiirlik anlatılarla karşılaşan iki veya daha fazla gücün birbirlerine üstünlük sağlamaları sadece aşık karşılaşmaları ile sınırlı değildir. Profesyoneller tarafından meydana getirilen veya meslek gereği bu işi yapanların dışında vücut bulan, icra edilen karşılıklı söz yarıştırmaları da vardır. Bu tür şiirlik anlatımların tamamını bir başlık altında toplamalı ve bunu da kendi içinde ayrı başlıklar halinde değerlendirmeliyiz.
Gelin – Kaynana çatışmasından ibaret olan deyişmeler Anadolu coğrafyasında çok yaygındır. (Yardımcı, 1993, 234 – 236) Anadolu’ya bağlı coğrafyalarda, mesela Balkanlarda; (Hafız, 1990,185) Anadolu coğrafyasına komşu kültürlerde, mesela Gürcülerde de gelin kaynana çekişmesi traji-komik bir biçimde, hoşça vakit geçirmek maksadıyla kullanılmaktadır. Konu ile ilgili olarak Gürcülerde karşılıklı söyleşi kısmında geniş bilgi vereceğimiz için, burada tekrara düşmemek adına örnekler göstermiyoruz. Farklı dinlere mensup Türk halkları arasında (Altınkaynak, 2008, 69 - 70) de oldukça yaygındır ve dinleyiciler için hoşça vakit geçirmek, eğlemek ve espiri unsuru olarak kullanılmaktadır:
Gelin kaynana karşılıklı söyleşilerinde dikkatimizi çeken en önemli motifler, gelinin dişi ve bacaklarının şekilsizliği ile kaynananın kazana atılması ve kaynananın kuyruklu sıçana benzetilmesidir. Gerek Anadolu’da ve gerekse Anadolu ile ilişkili kültürel coğrafyalarda bu motiflere rastlanmaktadır.
Hoşça vakit geçirmek, sosyal normlar veya olayları karikatürize ederek sunmaya yönelik karşılıklı deyişmeler sadace gelin – kaynana çekişmesi ile sınırlı değildir. Genç kızlarla ilgili olanlar da vardır ve bunların çoğunluğu evlendirmek / evlendirilmek üzerine kuruludur.
Makalede yer alan metinler, “Manas’ın Görünen Yüzleri; Kayçılar – Akınlar – Ozanlar – Aşıklar” projesi kapsamında gidilen ülkelerden derlenmiş veya yazılı kaynaklardan elde edilmiş ürünlerdir. Bu metinler sunulurken kısaltılımış ve metin sonuna (vd.) yazılarak belirtilmiştir.
Aşık karşılaşmalarında tanımlar arasında bir karışıklık vardır. Bu karışıklığın sebepleri maddeler halinde verilmiştir. Bunlar: “İki aşığın imtihana çekilmesi; İki düşmanın birbirine saldırı öncesi sözle sataşması veya teslim olmasını istemesi; Erkek erkeğe söyleşiler; Kadın kadına söyleşiler; Bir erkek bir kadın söyleşiler; Cansız varlık, bitki ve hayvanlarla söyleşiler.” Şeklinde tasnif edilebilir.

Anahtar Kelimeler

Aşık, gelenek, Türkiye, İran, atışma, şiirlik söyleşi

MUTUAL CONVERSATION AND MINSTREL CONFRONTATION IN TURKISH COMMUNITIES OF TÜRKİYE AND IRAN

Öz

Mutual conversation and Minstrel tradition are common among Turkish communities. Mutual conversations between Turkish and Iranian Turks and the Minstrel tradition are scrutinized in this article.
The article was started with an introduction to the Minstrel confrontations and studies of Minstrel confrontations. In the sections implemented for the Minstrel confrontations, the examples of call-and-response duets and squabbling of minstrels belonging to other peoples, who learned the tradition of minstrelsy with the influence of Turkish culture, with the peoples of Turkish descent living both in various regions of Turkey and in Iran, Azerbaijan, Georgia, and Ukraine, are given.
There is also a variety of ways in which parties can excel at each other in a minstrel confrontation or call-and-response duet. Amicable conversation, having a good time, pleasing the audience are among them. Although making art with lyricism is not the main purpose, fine words and striking expressions, as well as analogy elements, show the mastery of the speaker.
It has been noted that confrontations or call-and-response duets are not just a type belonging to minstrels, but that mutual conversations should be included.
It is not only limited to Minstrel confrontations that two or more forces confronting via poetic narratives excel at each other. There are also mutual discourse competitions created by professionals or performed outside of those who do this work by profession. We should collect all such poetic narratives under one title and consider them as separate titles in themselves.
Squabbling due to conflict between bride and mother-in-law is very common in Anatolian geography (Yardımcı, 1993, 234 - 236). In Anatolian-related geographies, e.g. in the Balkans (Hafiz, 1990,185), and in cultures adjacent to Anatolian geography for example in Georgians, bride and mother-in-law conflict is used in a tragicomic way for the purpose of having a good time. As we will provide extensive information on the topic of mutual conversation in the Georgians, we are not showing examples for not recurring here. It is also common among Turkish peoples of different religions (Altınkaynak, 2008, 69-70), and is used as humor for listeners to enjoy and entertain:
The most important motifs that come to our attention in the mutual squabbling between bride and mother-in-law are the deformities of bride's teeth and legs and the throwing of the mother-in-law into the cauldron and the likening of the mother-in-law to the tailed rat. These motifs are found both in Anatolia and in geographies associated culturally with Anatolia.
Having a good time, mutual squabbling for presentations of social norms or events are not limited to mutual squabbling between bride and mother-in-law. There are also those related to young girls, and the majority of them are based on giving in marriage/being married off.
The texts in the article are products compiled or obtained from written sources from countries traveled as part of the project "The Visible Faces of Manas; Kayçı - Invasions - Poets- Minstrels." These texts are abbreviated when presenting and specified by typing (et al.) at the end of the text.
There is confusion between definitions in minstrel confrontations. The reasons for this confusion are given in items. These can be sorted as: "The testing of two minstrels; Two enemies teasing each other with pre-attack phrases or wanting each other to surrender; Man-to-man chatting; Conversations between a man and a woman; Conversations with inanimate beings, plants, and animals. "
 

Anahtar Kelimeler

Minstrel, Tradition, Turkey, Iran, Squabbling, Poetry Talk

СОРЕВНОВАНИЯ АШУГОВ И ЛИРИЧЕСКОЕ ОБЩЕНИЕ МЕЖДУ ТУРКАМИ И ТЮРКСКИМ ОБЩЕСТВОМ ИРАНА

Öz

Лирическое общение и ашугская традиция характерна для тюркского общества. В статье исследуются лирические общения и ашугские традиции анатолийских турков и тюркского общества Ирана.
В начале статьи говорится об исследованиях по поводу ашугских соревнований. Здесь приводятся примеры ашугского соревнования из традиции тюркских обществ проживающих в Турции, Иране, Азербайджане, Грузии и Украине.
При таких соревнаваниях выделяются элементы разнообразия между представителями разных общин. В их числе дружеское общение, приятное времяпрепровождение, увлечение публики. Хотя искусство не является основной целью соревнования, изобретения и яркие выражения, а также элементы сравнения демонстрируют мастерство говорящего.
Подчеркивается, что не только частушки, но и лирическое общение также должна быть включена в жанр ашугского исскуства. Ашуги не ограничиваются только в соревнаваний по частушкам. Профессионалы соревнуются между собой и много работают для того, чтобы расширить свой лексический запас. В этом отношении требуется тшательно работать над всеми ашугскими произведениями и класифицировать их под разными заголовками.
В Анатолии и на балканах сильно распространены фразы о конфликте свекрови и невесты (Yardımcı, 1993, 234 – 236). В культурах, соседствующих с анатолией, например, у грузин, конфликт невесты и свекрови используется трагикомическим образом для того, чтобы хорошо развеселится (Hafız, 1990,185). Поскольку мы даём обширную информацию по этому поводу в разделе по Грузии, во избежание повторения мы не приводим здесь примеры. Такое тоже распространена среди тюркских народов разных религий (Altınkaynak, 2008, 69-70) и используется как элемент юмора, для развлечения зрителей.
Наиболее важные мотивы, которые привлекают наше внимание в ссорах свекрови и невесты, - это бесформенность зубов и ног невесты, брошенная свекровь в котел и сходство свекрови с хвостатой крысой. Эти мотивы встречаются как в Анатолии, так и в регионах, связанных с Анатолией. Тексты, использованные в нижеследующей статье являются материалами собранние в рамках проекта “Видимые лица Манаса; Кайджы - Акины - Озаны – Ашуги”.
При соревнований между ашугами в их стихах имеет место путаницы по поводу разных определений. Причины этого изложены в подзаголовках: проба двух ашугов; когда два сопенника перед схваткой словесно дразнят друг друга или один из них требует сдачи второго; мужской разговор; женский разговор; разговор между женщиной и мужчиной; беседа с неодушевленными существами, растениями и животными”.

Anahtar Kelimeler

Ашуг, традиция, Турция, Иран, препирательство, поэтический разговор

Kaynakça

• Abbas ve Gülgez Dastanı, Hazırlayan : Behnaz Kurbani Akdam, Yayın yeri, yayınevi ve yılı yok.
• ABBASOV, İsrafil. Azerbaycan Aşıqları ve El Şairleri, I – V, Bakı 1983.
• AHMEDZADE, Hamid. Aslı – Kerem, yeni rivayetde, (İran Merkezde Yaşayan Türk Dilli İllerin Dilinden), Tahran
• ALTINKAYNAK Erdoğan, Kırımçaklar (Kültür – Tarih – Folklor), Haarlem 2006a.
• ALTINKAYNAK Sosgertli Mehmet Hicrani’nin Hikayeleri, Giresun 1999.
• ALTINKAYNAK Tozlu Zaman Perdesinde Kırım Karayları, Haarlem 2006b.
• ALTINKAYNAK Aşık Veysel Şahbazoğlu (Hayatı – Sanatı – Şiirleri), Ankara 1998.
• ARTUN, Erman Ansiklopedik Halkbilimi / Halk Edebiyatı Sözlüğü, Terimler – Motifler – Kavramlar, Adana 2014.
• ARTUN Aşıklık Geleneği ve Aşık Edebiyatı, İstanbul 2005. IV. Baskı, Adana 2011.
• ASLAN, Ensar. Çıldırlı Aşık Şenlik, Hayatı, Şiirleri ve Hikayeleri, Ankara 1975.
• Azerbaycanın Aşıq Dastanlarından “Kelbi ve İnsaf – Baba Leysan ile Verga – Qurdoğlu” Hazırlayanlar Behram Esedi – Qenber Hegiri, Urmuye Yayın yılı yok.
• BALİ, Muhan, Aşık Karşılaşmaları – Atışmalar II, Türk Folkloru Araştırmaları, XVIII, Eylül, İstanbul 1975
• BALİ, Muhan ,Aşık Karşılaşmaları – Atışmalar I, Türk Folkloru Araştırmaları, XVI, Eylül, İstanbul 1973
• BAYRAM Durbilmez, Aşık Edebiyatı Araştırmaları, Ankara 2008.
• BORATAV, Pertev Naili. Halk Hikayeleri ve Halk Hikayeciliği, Ankara 1988.
• CAFERLİ, Mehemmed. Azerbaycan Mehebbet Destanlarının Poetikası, Baku 2000.
• ÇOBANOĞLU, Özkul. Aşık Tarzı Kültür Geleneği ve Destan Türü, Ankara 2006a.
• DASTANÇI Eli Qurban. Deyişmeler Derdleşmeler, (Hazırlayan Hesen Mecidzade Savalan) Tahran DERBENDİ, Cevad. Aşıq Valeh – Zernigar, Tahran 2002.
• DUYMAZ, Ali. Kerem ile Aslı Hikayesi Üzerinde Mukayeseli Bir Araştırma, Ankara 2001.
• EFENDİYEV, Paşa. Azerbaycan Şifahi Halg Edebiyatı, Baku 1981.
• EKİCİ, Metin. Dede Korkut Tesiri İle Teşekkül Eden Halk Hikayeleri, Ankara 1995.
• ERGUN, Metin Kopuz Sarını Kazak Aşık Tarzı Şiir Geleneği ve Akın ve Cıravlar, Ankara 2002.
• GÜZEL, Abdurrahman – Torun, Ali. Türk Halk Edebiyatı El Kitabı, Ankara 2003.
• HACILI, Asif – Poladoğlu, Aydın. Ahıska Türk Folkloru, Ankara 2001.
• HACIYEVA, Maarife - Tarakçı, Celal - Göktürk, Şahin. Azerbaycan Edebiyat Terimleri Sözlüğü, Samsun 1995.
• HAFIZ, Nimetullah. Bulgaristan Türk Halk Edebiyatı Metinler, I, Ankara 1990.
• HEKİMOV, Mürsel Azerbaycan Aşıg Şeri Şekilleri ve Qaynaqları, Bakı 1999.
• HEYET, Cevat. Azerbaycan Edebiyat Tarihine Bir Bakış I, Tahran 1979.
• KAFKASYALI, Ali. İran Türk Aşıkları ve Milli Kimlik, Erzurum 2007.
• KAFKASYALI, Ali,Türk Aşıklık Geleneğinin Ermeni Kültürüne Etkisi ve Yaşayan Ermeni Aşıklardan Ohannes, Yusuf. Erciyes Üniversitesi, I. Uluslar arası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu, Osmanlı Toplumunda Birlikte Yaşama Sanatı: Türk Ermeni İlişkileri Örneği, 20 – 22 Nisan 2006; Hoşgörü Toplumunda Ermeniler I – IV, Kayseri 2007.
• KAYA, Doğan, Aşık Edebiyatı Araştırmaları, İstanbul 2000.
• KAYA, Doğan, Türk Halk Edebiyatı Terimler Sözlüğü, Ankara 2007.
• KIRZIOĞLU,M. Fahrettin. Dede – Korkut Oğuznameleri, Ankara 2000.
• KOBOTARİAN, Nabi. İran Azerbaycanı Aşık Destanları 1, Şikari Destanı (Anlatan:Aşık Yedullah), Ankara 2013a.
• KOBOTARİAN, Nabi Tebriz Aşıklık Geleneği ve Aşık Edebiyatı, Adana 2013b.
• MANOV, Atanas. Gagauzlar (Hıristiyan Türkler), çev: M. Türker Acaroğlu, Ankara 2001.
• MENZURİ Hamne Abdulkerim, Aşıg Gurbani ve Peri Hanım, Tebriz 1998.
• MENZURİ Hamne Abdulkerim Abbas ve Gülgez, Tebriz 1998.
• NURMEMMED Annaguli. Goroğlu Türkmen Halk Destanı, Ankara 1996.
• OĞUZ, M. Öcal. Azerbaycanlı Aşık Hüseyin Şemkirli, Milli Folklor, XIII, 1992, 17 – 21.
• OĞUZ, M. Öcal Ekici Metin – Aça Mehmet vd. Türk Halk Edebiyatı El Kitabı, Ankara 2013.
• ÖZDAMAR, Fazıl. Tebriz’de Aşıklık Geleneği ve Aşık Ali (Ali Feyzullahi Vahit), Ankara 2014.
• ÖZDER,M. Adil. Doğu İllerimizde Aşık Karşılaşması, Bursa 1965.
• PAŞAYEV, Sendik. Azerbaycan Folkloru ve Aşık Yaradıcılığı, Bakı 1989.
• TEKİN, Talât. “Karahanlı Dönemi Türk Şiiri”, Türk Dili, Türk Şiiri Özel Sayısı I (Eski Türk Şiiri), Ocak LI, 1986, S. 409, 92
• TEKİN, Talât XI. Yüzyıl Türk Şiiri (Divanu Lügati’t-Türk’teki Manzum Parçalar) Ankara 1989.
• TÜRKMEN, Fikret Aşık Garip Hikayesi (İnceleme – Metin), Ankara 1995.
• VALEH Hacılar, Türk Dilli Gürcü, Yunan ve Aysoru Aşıq – Şairleri, Bakı 2007.
• VANLIOĞLU, Mehmet – Atalay, Mehmet, Edebiyat Lügati, Erzurum 1994.
• YARDIMCI, Mehmet. Halk Bilim ve Edebiyat Yazıları, Malatya 1993.
• YUSİFLİ, Yusif. Gürcüstan Azerbaycanlılarının Edebiyyat Tarihi (XVIII – XX Esrler) I, Tbilisi 2011.