SOĞMATAR NEKROPOLÜ KAYA MEZAR MİMARİSİ

Yıl 2021, Sayı: 52, 32 - 50, 26.12.2021

Yusuf Albayrak

https://doi.org/10.17498/kdeniz.1020938

Cited By: 2

Öz

Şanlıurfa ili sınırları içerisinde yer alan Soğmatar, Tektek Dağları’nda önemli su kaynaklarının bulunduğu bir alanda yer almaktadır. Roma Dönemi’nde bir kült merkezi olarak bilinen Soğmatar, Erken Tunç Çağı ve Roma Dönemi’nde bir nekropol alanı olarak kullanılmıştır. Soğmatar’da nekropol alanı şehre girişte soldaki kayalık alçak tepenin güneye bakan eteklerindedir. Kazı çalışmalarımız sonucunda nekropolde 77 tane kaya mezarı ortaya çıkarılmıştır. Nekropol’deki bu 77 mezar, Erken Tunç Çağı’nda açılmış olan ve bir kısmı Roma Dönemi’nde değişikliğe uğratılarak kullanılmaya devam edilen kaya oyuğu oda mezarlardır. Soğmatar nekropolündeki mezarların tümü ana kayaya oyularak yapılmıştır. Kaya mezarları araziye birbirlerine olabildiğince yakın olacak şekilde, belli bir plan oluşturmaksızın gelişigüzel yerleştirilmiştir. Erken Tunç Cağı’nda yapılan mezarların tümü kuyu girişli ve tek odalıdır. Erken Tunç Çağı mezar mimarisi özelliğini koruyan mezarların çoğu sade şekilde yapılmışken 5 mezar oldukça dikkat çekicidir. Bu 5 mezarda giriş kapısının sağ ve solunda sekiler, karşı duvarda ise sunaklar yer almaktadır. Sunaklar, giriş kapısının tam karşısındaki duvara, duvarın tam ortasına, ana kaya işlenerek yapılmıştır. Roma döneminde bu kaya mezarları değiştirilmiştir. Bu değiştirilme sırasında kuyu şeklinde olan giriş kısmı, güneye doğru genişletilerek, merdivenli üzeri acık koridor olan dromos eklenmiş, mezar odasına girişi sağlayan kapı genişletilmiş, mezar odasının giriş karşısı ve yan duvarlarına ölülerin yatırıldığı arcasolium olarak adlandırılan duvar hücreleri eklenmiştir. Erken Tunç Çağı mezarları Roma döneminde değiştirilirken bazı mezarların bu değiştirme sırasında yarım bırakıldığını görmekteyiz. Bu mezarlarda hem Erken Tunç Çağı özellikleri hem de Roma Çağı özellikleri bir arada görülmektedir. Kuyu tarzı girişli kaya mezarlarına Anadolu ve Anadolu dışında pek az rastlanılmaktadır. Sayı fazlalığını dikkate alırsak, Soğmatar Erken Tunç Çağı kuyu tarzı girişli mezarların sayıca en fazla olduğu bir nekropole sahiptir.

Anahtar Kelimeler

Soğmatar, Erken Tunç Çağı, Roma Dönemi, Nekropol, Kaya Mezarı

ROCK TOMB ARCHITECTURE OF SOGMATAR NECROPOLIS

Öz

Sogmatar that is located within the borders of Sanlıurfa, is located in an area with important water resources in the Tektek Mountains. Known as a cult center on the Roman Period, Sogmatar was used as a necropolis area on the Early Bronze Age and Roman Period. The necropolis area in Soğmatar is on the south-facing foothills of the low rocky hill on the left at the entrance to the city. As a result of our excavation studies, 77 rock tombs were find out in the necropolis. These 77 tombs in the Necropolis are rock-cut chamber tombs that were opened on the Early Bronze Age and were continued to use by modifying in the Roman Period. All of the tombs in the Soğmatar necropolis were made by carving into the bed rock. The rock tombs were randomly placed on the land as close to each other as possible, without creating a specific plan. All of the tombs made on the Early Bronze Age is with shaft access and single room. While most of the tombs, which preserve the characteristics of the Early Bronze Age tomb architecture were built simply, 5 tombs are quite remarkable. In these 5 tombs, there are figures on the right and left of the entrance door, and altars on the opposite wall. The altars were built by carving the bed rock on the wall opposite the entrance door, in the middle of the wall. These rock tombs were changed on the Roman Period. During this change, the entrance in the form of a well was expanded to the south, the dromos, which is an open corridor with stairs, was added, the door providing the entrance to the tomb chamber was expanded, and wall cells called arcasolium, where the dead were laid, were added to the entrance and side walls of the tomb chamber. While the Early Bronze Age tombs were changed in the Roman period, we see that some tombs were left unfinished during this change. Both Early Bronze Age features and Roman Age features are seen together in these tombs. Rock tombs with shaft access are rarely encountered in Anatolia and outside of Anatolia. Taking into account number redundancy, Sogmatar has a innumerous necropolis with rock tombs with shaft access on the Early Bronze Age.

Anahtar Kelimeler

Early Bronze Age, Roman Period, necropolis, rock tomb, sogmatar

АРХИТЕКТУРА СКАЛЬНЫХ ГРОБНИЦ СОГМАТАРСКОГО НЕКРОПОЛЯ

Öz

Согматар, расположенный в пределах границ Шанлыурфа, находится в районе с важными водными ресурсами в горах Тектек. Известный как культовый центр в римский период, Согматар использовался в качестве некрополя в раннем бронзовом веке и в римский период. Некрополь в Согматаре находится на обращенном к югу подножии невысокого скалистого холма слева при въезде в город. В результате наших раскопок в некрополе было обнаружено 77 скальных гробниц. Эти 77 гробниц в некрополе представляют собой вырубленные в скале камерные гробницы, которые были открыты в раннем бронзовом веке и продолжали использоваться путем модификации в римский период. Все гробницы в Согматарском некрополе были сделаны путем высечения в скале. Скальные гробницы были беспорядочно размещены на земле как можно ближе друг к другу, без создания определенного плана. Все гробницы, сделанные в раннем бронзовом веке, имеют шахтный доступ и одно помещение. В то время как большинство гробниц, сохранивших характеристики гробничной архитектуры раннего бронзового века, были построены просто, 5 гробниц являются весьма примечательными. В этих 5 гробницах есть фигуры справа и слева от входной двери, а также алтари на противоположной стене. Алтари были построены путем высекания камня на стене напротив входной двери, в середине стены. Эти скальные гробницы были изменены в римский период. Во время этих изменений вход в виде колодца был расширен к югу, был добавлен дромос, который представляет собой открытый коридор с лестницей, была расширена дверь, обеспечивающая вход в камеру гробницы, а к входу и боковым стенам камеры гробницы были добавлены ячейки стен, называемые аркасолиум, где лежали мертвые. Хотя гробницы раннего бронзового века были изменены в римский период, мы видим, что некоторые гробницы остались незавершенными во время этих изменений. В этих гробницах можно увидеть как черты раннего бронзового века, так и черты римского периода. Скальные гробницы с доступом к шахте редко встречаются в Анатолии и за ее пределами. Учитывая избыточность числа, в Согматаре имеется бесчисленное количество некрополей со скальными гробницами с доступом к шахтам раннего бронзового века.

Anahtar Kelimeler

Согматар, ранний бронзовый век, римский период, некрополь, скальная гробница

Kaynakça

• AKCAY, T. (2008) Olba Mezarları, Mersin Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mersin.
• ALBAYRAK, Y. (2015) “Soğmatar Kült Merkezi İle İlgili Yeni Öneriler”, Belgü, Ardahan Üniversitesi İnsani Bilimler Ve Edebiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 2: 179-194.
• ALBAYRAK, Y. (2017) “Şanlıurfa Kale Eteği Nekropolü Kaya Mezarları”, Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi 36: 269-279.
• ALBAYRAK, Y. ve B. ÇELİK (2019) “Soğmatar Çevresi Kaya Mezarları” Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, Sayı 43: 255-261.
• ALBAYRAK, Y. ve S. İ. MUTLU (2014a) “Soğmatar Kutsal Alanı ve Yakın Çevresi Yüzey Araştırması 2012”, 31. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 2. Cilt: 337-352.
• ALBAYRAK, Y. ve S. İ. MUTLU, (2014b) “Soğmatar ve Yakın Çevresi Yüzey Araştırması 2013”, 32. Araştırma Sonuçları Toplantısı II, Ankara: 259-278.
• ALBAYRAK, Y. ve S. İ. MUTLU (2017) “Soğmatar Nekropolü 2016 Yılı Temizlik Çalışmaları”, 39. Uluslararası Kazı, Araştırma ve Arkeometri Sempozyumu, 3, 2017: 525-544.
• ALBAYRAK, Y. – S. İ. MUTLU – S. MUTLU – B. ÇELİK (2019). “Soğmatar’da Sunaklı Kaya Oyuğu Mezarlar”, Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, 41: 263-274.
• ALKIM, U. B. (1967) “İslahiye Bölgesi Araştırmaları Gedikli ve Kırışkal Höyük Kazıları (1967)”, Türk Arkeoloji Dergisi XVI-II, Ankara, 5-13.
• BAŞER, S. (1990) “1988-1989 Yılları Kibyra Kurtarma Kazıları”, I. Muze Kurtarma Kazıları Semineri, Ankara, 235-259.
• BERGES, D. (1986) Hellenistische Rundaltare Kleinasiens, Wasmuth Buchhandlung Und Antiquariat Kg, Berlin.
• BOSCHUNG, D. (1987) Antike Grabaltare Aus Den Nekropolen Roms, Verlag Staempflı & Cie Ag., Bern.
• CORCMACK, S. (1997) Funerary Monuments and Mortuary Practise in Roman Asia Minor, The Early Roman Empire in the East, (Ed.) Susan Alcock, Oxbow Monographies, Oxford.
• ÇELGİN, A. V. (1990) Termessos Kenti Nekropolleri, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
• ÇELİK, B. (2000) “A New Early-Neolithic Settlement: Karahan Tepe”, Neo-Lithics 2-3: 6-8.
• ÇELİK, B. (2011) “Karahan Tepe: A New Cultural Centre in Urfa Area in Turkey”, Documenta Praehistorica XXXVIII: 241-253.
• ÇELİK, B. (2014a) “Şanlıurfa İli Merkez İlçesi Neolitik Çağ ve Öncesi Yüzey Araştırması, 2013.”, 36. Uluslararası Kazı, Araştırma ve Arkeometri Sempozyumu, 32. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 02-06 Haziran 2014 Gaziantep, II. Cilt, 311-328.
• ÇELİK, B. (2014b) "Differences and Similaries Between the Settlements in Şanlıurfa Region where ‚T‛ Shaped Pillars are Discovered.", TÜBA-AR, Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi, Sayı.17: 9-24. ÇELİK, B. (2015a) ” Neolithic Settlements of Şanlıurfa in Southeastern Turkey.” Recent Studies on the Archaeology of Anatolia (Eds. E. Laflı ve S. Patacı), BAR Int. Ser. 2750, Oxford, 441-452.
• ÇELİK, B. (2015b) “Şanlıurfa İli Yüzey Araştırması” Belgü, Sayı II: 87-108.
• ÇELİK, B. (2016) “Şanlıurfa İli Merkez İlçesi Neolitik Çağ ve Öncesi Yüzey Araştırması, 2014.”, 37. Uluslararası Kazı, Araştırma ve Arkeometri Sempozyumu, 33. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 1-15 Mayıs 2015 Erzurum, II. Cilt, 409-426.
• ÇELİK, B. (2018) “Şanlıurfa İli Neolitik Dönem Yüzey Araştırması, 2018” Karadeniz Sayı 40: 52-63.
• ÇELİK, B. – S. İ. MUTLU – S. MUTLU (2019) “Şanlıurfa’daki Soğmatar Kült Alanından Bir Aslan Kabartması Taslağı”, Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi: 41: 136-143.
• ÇELİK, B. – H. TOSYAGÜLÜ ÇELİK (2020) “Şanlıurfa Tek Tek Dağları Coğrafyasında Neolitik Dönemden Roma Dönemine Taş Ocakları ve Kaya Mezarları.” Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sonbahar 2020, Sayı 26: 399-416.
• ÇEVİK, N. (2000) Urartu Kaya Mezarları ve Ölü Gömme Gelenekleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• DORNEMANN, R. H. (1977) “Teli Hadidi: A Millennium Of Bronze Age City Occupation", Ed. D. Freedman, Archaeological Report From The Tabqa Dam Project-Euphrates Valley, Syria/ Aasor, 44: 113-150.
• ENGİN, A.- A. BEYAZLAR (2016) “Bir Erken Tunç Çağı II-III Kaya Oyuğu Mezarı Ve Ortaya Koyduğu Yeni Bulgular”, Eurasian Academy Of Sciences Eurasian Art &Humanities Journal, Volume: 5: 1-44.