ANADOLU COĞRAFYASINDA NEOLİTİK DÖNEM ARKEOBOTANİK BULUNTULARI

Yıl 2023, Sayı: 58, 22 - 40, 27.06.2023

Ece Eren , Hatice Tosyagülü Çelik

https://doi.org/10.17498/kdeniz.1299743

Öz

Anadolu, geniş bitki çeşitliliğine sahip bir coğrafya olup “Temel Bitkiler” olarak adlandırılan emmer buğdayı, einkorn buğdayı, arpa, mercimek, bezelye, nohut, burçak ve keten türlerinin yabani atalarının doğal yaşam alanıdır. İnsanoğlu yaklaşık 10 bin yıldır bu topraklarda tarım yapmaktadır ve bu süre boyunca insan ve bitki ilişkisi, çeşitli ve uzun bir zamana yayılan değişimlerden geçmiştir ve halen geçmektedir. Çevresel arkeolojinin alt disiplinlerinden biri olan arkeobotanik; arkeolojik yerleşimlerden çıkan bitki kalıntıları ışığında, insanın çevre üzerindeki etkilerini, çevrenin insanların yaşam pratiğini nasıl etkilediğini ve bitkilerin kültürel kullanımları hakkında fikir sahibi olmamıza imkân sağlar. Bu çalışma da, Anadolu’da gerçekleştirilen yaklaşık 90 neolitik dönem kazısından arkeobotanik çalışma gerçekleştirilmiş olan 22 tanesinin arkeobotani kazı sonuç raporları ve basılmış yayınları ele alınmıştır. Söz konusu 22 yerleşim içerisinden ise yalnızca 8 tanesinde kapsamlı bir araştırma gerçekleştirildiği görülmüştür. Neolitik Dönem yerleşimlerinde gerçekleştirilen ve genellikle yerleşim bazlı olan arkeobotanik çalışmaların oldukça yetersiz olduğu ve çalışması yapılan bazı yerleşimlerin ise yayınlarının yetersiz veya ulaşılabilir durumda olmadığı tespit edilmiştir. En yoğun yapılan arkeobotanik çalışmaların ise Anadolu Neolitiğinde çekirdek bölge olarak kabul edilen Güneydoğu Anadolu Bölgesi kazılarında yapıldığı tespit edilmiştir. Kısaca bu çalışmada, Anadolu coğrafyasında bulunan Neolitik Dönem yerleşimlerinden elde edilen mevcut arkeobotanik veriler derlenerek genel bir değerlendirme yapılmaya çalışılmış ve tarih öncesi literatüre katkı sağlanması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Anadolu, Neolitik Dönem, Arkeobotanik, Paleoetnobotanik, Flora.

Destekleyen Kurum

Iğdır Üniversitesi

Proje Numarası

Bilimsel Araştırma Projeleri (BAP) proje No: UBY0621Y21

АРХЕОБОТАНИЧЕСКИЕ НАХОДКИ ЭПОХИ НЕОЛИТА В АНАТОЛИИ

Öz

Археоботанический метод исследования истории растениеводства применяется сравнительно недавно, т.е. является новым и малоизученным понятием. Археоботаника,или палеоэтноботаника наука о растениях, связанных с деятельностью человека в прошлые эпохи. В отличие от палеоботаники объектом исследования которой являются все геологические периоды, археоботаника, будучи ее ветвью, исследует только антропогенный период. Анатолия - это географическое место с широким растительным разнообразием, который является естественной средой обитания диких сородичей культурных растений: пшеницы эммер, пшеницы эйнкорн, ячменя,ржи, чечевицы, гороха, нута, вики и льна, которые называются "основными растениями". Человечество возделывает эти земли уже около 10 000 лет, и за это время отношения между человеком и растениями претерпели и продолжают претерпевать различные и длительные изменения. Археоботаника, одна из субдисциплин экологической археологии, позволяет нам иметь представление о воздействии человека на окружающую среду, о том, как окружающая среда влияет на жизненные практики людей и культурное использование растений в свете растительных остатков из археологических поселений. В данном исследовании была проведена общая оценка путем обобщения археоботанических данных, полученных из поселений неолитического периода в Анатолии. Целью данного исследования является внести вклад о доисторической эпохе. На основании археоботанических находок выявлен таксономический состав полевых культур и сорняков вышеупомянутых одно- и многослойных памятников периода неолит – железный век (VI-I тыс. до н.э.) на территории Анатолии. Работа посвящена зерновым видам,обнаруженным в ранне-и среднебронзовых слоях поселения Анатолии. Очень ценные археоботанические данные приведены об эволюции культурной пшеницы и ячменя.

Anahtar Kelimeler

Анатолия, неолитический период, археоботаника, палеоэтноботаника, флора

Proje Numarası

Bilimsel Araştırma Projeleri (BAP) proje No: UBY0621Y21

ARCHAEOBOTANICAL FINDS IN THE NEOLITHIC PERIOD IN ANATOLIAN GEOGRAPHY

Öz

Anatolia is a geography with extensive variety. It is the natural habitat of the wild ancestors of "Basic Plants" such as emmer wheat, einkorn wheat, barley, lentils, peas, chickpeas, barley, and flax species. Humankind has been farming in these lands aproximately 10 thousand years. During this period, relationship of humans and plants goes through changes extending over this time. Archaeobotany ,one of sub-disciplines of enviromental archeology, enables us to understand culturel uses of plants , humans impact on the enviroment and how enviroment effects humans' life practice in consideration of plant findings from archeological settlements. In this study, archaeobotanical excavation results reports and published publications of 22 archeobotanical studies from approximately 90 neolithic excavations carried out in Anatolia were discussed. It was observed that a comprehensive study was carried outonly 8 of these 22 settlements. It has been determined that the archaeobotanical studies carried out in the Neolithic Period settlements, which are generally settlement-based, are quite inadequate and the publications of some of them are insufficient or not accessible. It has also been determined that the most intense archaeobotanical studies were carried out in the Southeastern Anatolian Region, which is considered as the core region of the Anatolian Neolithic. Briefly, in this study, It is aimed to contribute to prehistoric literature and carry out a general evaluation compiling current archeobotanic data obtained from Neolithic Period settlements in the Anatolian geography.

Anahtar Kelimeler

Anatolia, Neolithic, Archeobotany, Paleoethnobotany, Flora

Proje Numarası

Bilimsel Araştırma Projeleri (BAP) proje No: UBY0621Y21

Kaynakça

• Balcı, H. (2018). Kuzeybatı Anadolu'da Tarımın Başlangıcı: Barcın Höyük Bitki Kalıntıları Üzerine Bir Değerlendirme. İstanbul: Y. Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji Anabilim Dalı.
• Balcı, H., Cappers, R., Gerritsen, F., & Özbal, R. (2019). Barcın Höyük’te Bitki Seçimi: 2013-2015 Yılı Arkeobotanik Sonuçlarının Değerlendirilmesi. 34. Arkeometri Sonuçları Toplantısı (s. 333-352). içinde Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Bogaard, A., Charles, M., Livarda, A., Ergun, M., Filipović, D., & Jones, G. (2013). The archaeobotany of mid-later occupation levels at Neolithic Çatalhöyük. I. Hodder (Dü.) içinde, Humans and Landscapes of Çatalhöyük: Reports from the 2000-2008 Seasons (s. 93-128). London-Los Angeles: British Institute at Ankara (BIAA Monograph 47) and Costen Institute of Archaeology Press (Monumenta Archaeologica 30).
• Brami, M., & Zanotti, A. (2015). Modelling the initial expansion of the Neolithic out of Anatolia. Documenta Praehistorica, 42, 103.
• Cappers, R. T. (2001). Plant Remains from phase VB. A preliminary report. J. J. Roodenberg, & L. C. Thissen (Dü) içinde, The Ilıpınar Excavations II (s. 236-238). Leiden.
• Cappers, R. T. (2008). Plant Remains from the Late Neolithic and Early. J. J. Roodenberg, & S. Alpaslan Roodenberg (Dü) içinde, Life and Death in a Prehistoric Settlement in Northwest Anatolia, The Ilıpınar Excavations, Volume III : With contributions on Hacılartepe and Menteşe, PIHANS (s. 117-148). Leiden.
• Çelik , B. (2011). Şanlıurfa - Yeni Mahalle. M. Özdoğan, N. Başgelen, & P. Kuniholm (Dü) içinde, The Neolitic in Turkey (s. 139-164). İstanbul: Archaeology & Art Publications.
• Çevik, Ö. (2012). Ulucak Höyük 2009-2011 Yılı Kazı Çalışmaları. 34. Kazı Sonuçları Toplantısı 1. Cilt, (s. 143-158). Çorum.
• Çilingiroğlu, A., & Abay, E. (2005). Ulucak Höyük Excavations: New Results. Mediterranean Archaeology and Archaeometry, Vol.5, No. 3, 5-21.
• Çilingiroğlu, A., Çevik, Ö., & Çilingiroğlu, Ç. (2012). Ulucak Höyüğü. A. Çilingiroğlu, Z. Mercangöz, & G. Polat (Dü) içinde, Ege Üniversitesi Arkeolojik Kazıları (s. 157-168). İzmir: Arkadaş Matbaacılık Ltd. Şti.
• Çıvgın , İ. (2018). Bereketli Hilal'de Hayvan Evcilleştirme Sürecinin Evrimi ve Kültürlerarası Karşılaşmalar (MÖ. 10000-7000). SSSjournal Vol:4, Issue:16, 1322-1349.
• Derin , Z. (2008). Neolithic Shellfish Gathering at Yeşilova Höyüğü: An Ethnoarchaeological View. T. Takaoğlu (Dü.) içinde, Ethnoarchaeolog. Investigations in Rural Anatolia 4 (s. 45-57). İstanbul.
• Derin, Z. (2009). İzmir’in Prehistorik Yerleşimi Yeşilova Höyüğü 2008 Yılı Çalışmaları. 31. Kazı Sonuçları Toplantısı 1. Cilt (s. 475-492). içinde
• Derin, Z. (2017). The Prehistoric Settlement of İzmir: The Yeşilova Höyük. M. Espagne, R. G. Gürtekin Demir, S. Verger, & P. Aydemir (Dü) içinde, Geçmişten Günümüze İzmir Beşeri ve Kültürel Etkileşimler Uluslararası Sempozyum Bildirileri (s. 221-240). İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi.
• Diamond, J. (2002). “Evolution, Consequences and Future of Plant and Animal Domestication. Nature, 418, 700- 707.
• Dietrich, L., Meister, J., Dietrich, O., Notroff, J., Kiep, J., Heeb, J., et al. (2019). Cereal processing at Early Neolithic Göbekli Tepe, southeastern Turkey. PLoS ONE 14(5), 1-34.
• Duru, R. (2000). Bademağacı Kazılar. 1997 ve 1998 Yılları Çalışma Raporu. Belleten LXIV, 187-212.
• Duru, R., & Umurtak, G. (2008). Bademağacı Kazıları 2004, 2005 ve 2006 Yılları Çalışma Raporu. Belleten LXVII, 193-245.
• Ehud, W., Mordechai, K. E., & Hartmann, A. (2006). Autonomous Cultivation before Domestication. Science, Sayı.312, 1608-1610.
• Erdoğu, B., & Yücel, N. (2015). Gökçeada Uğurlu – Zeytinlik Kazısı 2014 Yılı Çalışmaları. 37. Kazı Sonuçları Toplantısı 1. Cilt (s. 195-200). içinde Erzurum.
• Ergun , M. (2008). Çatalhöyük İst Alanı Bitki Kalıntılarının Yerleşme Genelinde Değerlendirilmesi. İstanbul: Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ergun, M. (2016). Orta Anadolu Erken Neolitik Topluluklarında İnsan ve Bitki İlişksi: Aşıklı Höyük'te Bitki Tüketimi ve Tarım. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmayan Doktora Tezi.
• Ergun, M. (2018). “Where the wild things are”. Contextual insights into wild plant exploitation at Aceramic Neolithic Aşıklı Höyük, Turkey. Paléorient, 9-28.
• Fairbairn, A., Asouti, E., Near, J., & Martinoli, D. (2002). Macro-botanical evidence for plant use at Neolithic Çatalhöyük, south-central Anatolia, Turkey. Veget Hist Archaeobot, 11, 41-54.
• Filipović, D. (2014). Early farming in Central Anatolia: An archaeobotanical study of crop husbandry, animal diet and land use at Neolithic Çatalhöyük. Oxford: Archaeopress.
• Fiorentino, G., Primavera, M., & Caracuta, V. (2014). Archaeobotanical Investigations at Mersin-Yumuktepe: Food Habits from Neolithic to Medieval Ages. L. Milano (Dü.) içinde, Paleonutrition and Food Practices in the Ancient Near East: Towards a Multidisciplinary Approach (s. 85-94). Padova: S.A.R.G.O.N. Editrice e Libreria.
• Gülçur, S. (1994). Aşıklı Höyük Çitlenbikleri. IX. Arkeometri Sonuçları Toplantısı (s. 101-110). içinde Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Hauptmann, H. (2007). Nevali Çori. M. Özdoğan, & M. Başgelen (Dü) içinde, Anadolu’da Uygarlığın Doğuşu ve Avrupa’ya Yayılımı Türkiye’de Neolitik Dönem Yeni Kazılar-Yeni Bulgular (s. 131-164). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Hauptmann, H. (2007). Nevali Çori. 12000 Yıl Önce “Uygarlığın Anadolu’dan Avrupa'ya Yolculuğunun Başlangıcı” Neolitik Dönem (s. 91-98). içinde İstanbul: YKY.
• İlgezdi, G. (2008). The Domestication Process in Southeastern Turkey:The Evidence of Mezraa-Teleilat. Berlin: Universität Tübingen (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Kromer, B., & Schmidt, K. (1998). Two Radiocarbon dates from Göbekli Tepe, South Eastern Turkey. Neo-Lithics 3/98, 8-9.
• Kutlu, L., Erim Özdoğan, A., & Altundağ Çakır, E. (2018). Archaeobotanical studies at Sumaki Höyük (Batman, Turkey) in 2014. Eurasian Journal of Forest Science, 6(2), 26-34.
• Martinoli, D., & Nesbitt, M. (2003). Plant stores at pottery Neolithic Höyücek, southwest Turkey. Anatolian Studies 53, 17-23.
• Martinoli, D., & Nesbitt, M. (2005). Bitki Kalıntıları Hakkında Rapor. R. Duru, & G. Umurtak (Dü) içinde, Höyücek 1989-1992 Yılları Arasında Yapılan Kazıların Sonuçları (s. 140-142). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Mellaart, J. (1970). Excavations at Hacılar I. Ankara: Edinburgh Universty Press.
• Neef, R. (2003). Overlooking the Steppe-Forest: A Preliminary Report on the Botanical Remains from Early Neolithic Göbekli Tepe (Southeastern Turkey). Neo-Lithics 2/03, The Newsletter of Southwest Asian Neolithic Research, 13-16.
• Nesbitt, M. (2002). When and where did domesticated cereals first occur in southwest Asia? R. T. Cappers (Dü.) içinde, The Dawn of Farming in the Near East (s. 113-132). Berlin: Ex Oriente.
• Özbaşaran, M., Bucak, E., & Molist, M. (2007). Akarçay Tepe, 2005. 28. Kazı Sonuçları Toplantısı, 1 (s. 187-198). içinde Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı DÖSİMM Basımevi.
• Özdoğan, M. (2007d). Mezraa-Teleilat. M. Özdoğan, & N. Başgelen (Dü) içinde, Anadolu'da Uygarlığın Doğuşu ve Avrupa'ya Yayılımı Türkiye'de Neolitik Dönem Yeni Kazılar Yeni Bulgular (s. 189-200). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Özdoğan, M. (2012). Neolitik Dönemi Yeniden Düşünmek. Aktüel Arkeoloji, 38-51.
• Özdoğan, M., Özdoğan, A., Bar Yosef, D., & van Zeist, W. (1994). Çayönü Kazısı ve Güneydoğu Anadolu Karma Projesi 30 Yıllık Genel Bir Değerlendirme. XV. Kazı Sonuçları Toplantısı I (s. 103-122). içinde Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi .
• Price, T. D., & Bar-Yosef, O. (2011). The Origins of Agriculture: New Data, New Ideas: An Introduction to Supplement 4. Current Anthropology, Sayı.52, Supplement 4, 163-174.
• Reingruber, A. (2011). Early Neolithic Settlement Patterns and Exchange Networks in the Aegean. Documenta Praehistorica, 38, 291-305.
• Sağlamtimur, H. (2011). Environmental Factors in the Neolithic Settlement of Ege Gübre. D. Ciobotaru, B. Horejs, & R. Krauß (Dü). içinde İstanbul: Papers of the International Workshop 8th - 9th April 2009.
• Sağlamtimur, H., & Ozan, A. (2012). Ege Gübre Neolitik Yerleşimi. A. Çilingiroğlu, Z. Mercangöz, & G. Polat (Dü) içinde, Ege Üniversitesi Arkeoloji Kazıları (s. 223-241). İzmir: Ege Üniversitesi.
• Tosyagülü Çelik, H., & Çelik, B. (2020). Şanlıurfa Tek Tek Dağları Neolitik Dönem Fauna ve Florasına Genel Bir Bakış . Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, Volume: 47, 159-168.
• Ulaş , B. (2014). Mersin Yumuktepe Höyüğü Arkeobotanik Çalışmaları. Anadolu Akdenizi Arkeoloji Haberleri 2014- 12, 306-314.
• Ulaş, B. (2022). Avcı-Toplayıcılardan Çiftçilere: Bitki ve insan ilişkisi. ArkeoAtlas, Sayı 2022/01, 110-117.
• Ulaş, B., & Fiorentino, G. (2010). Yumuktepe Höyüğü Yerleşmesi Arkeobotanik Analizlerinin Ön Sonuçları. Arkeoloji ve Sanat, 135, 1-10.
• Van Zeist, W., & de Roller, G. J. (1994). The Plant Husbandry of Aceramic Çayönü, SE Turkey. Palaeohistoria, 65- 96.
• Van Zeist, W., & de Roller, G. J. (1995). Plant Remains from Asikli Hoyük, a Pre-Pottery Neolithic Site in Central Anatolia. Veget Hist Archaeobot 4, 179-185.
• Van Zeist, W., & de Roller, G. J. (2003). Some Notes on the Plant Husbandry of Aşıklı Höyük. W. van Zeist (Dü.) içinde, Reports on Archaeobotanical Studies in the Old World (s. 115-142). Groningen.
• Zvelebil, M. (2009). Mesolithic societies and the transition to farming: problems of time, scale and organisation.
• M. Zvelebil, R. Dennell, & L. Domanka (Dü) içinde, Hunters in transition: mesolithic societies of temperate eurasia and their transition to farming (s. 167-188). Cambridge, UK: Cambridge University Press.