Osmanlı Döneminde Kudüs’e Yahudi Göçü, İdari ve Sosyal Yapı ile Okullar

Yıl 2020, Cilt: 28 Sayı: 2, 992 - 1007, 20.03.2020

Ahmet Rıfat Güzey

https://doi.org/10.24106/kefdergi.697853

Öz

Osmanlı dönemindeki seyyahlarının en önde gelen ismi olan Evliya Çelebi’nin meşhur Seyahat-nâmesini okuduğumuzda, Mescid-i Aksa konusunda mabede o günün şartlarında 800 kişinin hizmet ettiği geniş bir teşkilatlanmanın mevcut olduğu gözümüze çarpıyor. Bu harika teşkilatlanmayı sağlayan da tabii ki Osmanlı Devleti’nin bölgeye olan desteği idi. Mescid-i Aksa’da Ehl-i Sünnet Mezheplerden her birinin, birer hatibi ve imamı bulunması dışında, elli de müezzin mevcuttu. Diğer hizmet erbabını da buna ekleyince bakım işlerinin geniş bir yapıya sahip olduğu görülmektedir. Evliya Çelebi’den aldığımız bilgiler doğrultusunda, Osmanlı Cihan Devleti’nin bu eski ve mübarek ibadethaneye ne kadar büyük bir önem verdiğini göstermektedir. İslâm âleminin önemli mabetlerinden Mescid-i Aksa altı Osmanlı padişahı tarafından çeşitli onarımlarla yenilenmiştir. Şu andaki mevcut kubbesi 1752 tarihinde III. Osman tarafından yaptırıldı. Avlusunda, yağmur duası için namaz kılınacağı sırada kullanılan ve görüntüsüyle harika bir sanat eseri olduğu mesajını veren bir minber vardır. 1388 yılında inşa edilen bu minberin mermer sütunları hemen dikkat çekiyor. Bir diğer alanda Memluk’lerin 1482 yılında yaptığı şadırvanı, mabetteki en orijinal şadırvan olarak dikkatleri çekerken bugün eski görüntüsünü korumakta. Üstelik hemen yanında Eyyubi sanat eseri bir başka yuvarlak şadırvan daha mevcuttur. Harem-i Şerif-i bezeyen Kubbetü’l-Mirac, Kubbetü’n-Nebi, Kubbetü’l-Yusuf gibi diğer küçük yapıların hemen hepsinin Osmanlı’dan izler taşıdığını ve daha evvelinden kalan izlerin de itina ile korunmaya çalışıldığını görüyoruz. Osmanlılarla birlikte bu topraklarda kesintisiz 401 yıl hüküm süren bir Türk-İslâm medeniyeti tüm izleriyle bizleri kendine ram ediyor. Devlet-i Âli Osman’ın burada sağladığı barış ve güven atmosferi bugün yerini gerginlik ve kargaşaya bırakmış olmasına rağmen Kudüs’te yaşayanlar Türk’ün şefkat, merhamet ve adaletini bekliyor.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, İslâm, Türk, Yahudi, Kudüs

Jewish Migration to Jerusalem, Administrative and Social Structure and Schools During Ottoman Period

Öz

Evliya Celebi, who has been the prominent explorer of the Ottoman period, described al-Masjid al-Aqsa in his famous travelogue called the Seyâhatnâme as “800 people are in service in al-Masjid-al-Aqsa. This enormous organization provided with the support of the Ottoman State. One preacher and one imam for every four sects and also fifty muezzins have been employed in al-Aqsa. Contrast other professional experts considering these numbers”. This information we acquired from Evliya Celebi shows the importance that Ottoman State attached to this old and holy sanctuaries. Al-Masjid al-Aqsa, one of the most important sanctuaries of Islam, has been restored by six Sultans of the Ottoman. One dome remains standing was built by the command of Osman the 3rd in 1752. A gorgeous minbar stands in the courtyard which was built to use during rain prayer. Marble pillars of this minbar which built 1388, are still conspicuous. Mamluk water-tank in another vicinity that built 1482 remain standing, is accepted as the most original water-tank in Palestine is alongside with another tank with a sphere dome, which was an artwork of Ayyubids. Almost all of the small structures such as the Dome of the Ascension, Dome fo the Spirits and Jussef Dome decorates Haram al-Sharif carry the trace of Ottoman. A Turkish-Islamic civilization that reigns these lands uninterrupted for 401 years, subjugate us with all traces. Although the atmosphere of peace and reliance mediated through the Sublime Ottoman State has turned into civil disorder, the people who live in Jerusalem still expecting for the mercifulness and fairness of Turks.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Islam, Turk, Jew, Jerusalem

Kaynakça

• Ahmed, C. (1998). Hadika-i Vekâyi. Nşr. Adnan Baycar, TTK, Ankara. Aksoy, E. (2015). Başlangıcından Günümüze Türkiye’de Fransız Okulları. Synergies Turquiei, 8, 29-46. Altındağ, Ş. (1945). “Kavalalı Mehmet Ali Paşa İsyanı”, s. 54, TTK Basımevi, Ankara. Armaoğlu, F. (1994). Filistin Meselesi ve Arap İsrail Savaşları (1948-1988). İş Bankası Yayınları, Ankara. Aslan, H. (2015). Osmanlı Döneminde Kudüs’teki İlmî Hayat, Araştırma İnceleme, isamveri.org › pdfdrg Avcı, C. (2004). Kudüs (Fethedilişinden Haçlı İstilasına Kadar. DİA, C. XXVI, İstanbul. Ayverdi, S. (1999). Türk Tarihinde Osmanlı Asırları. IV. Baskı, Kubbealtı Neşriyat (60), İstanbul. Baltacı, C. (1993). Osmanlı Eğitim Sistemi. Osmanlı Ansiklopedisi I-VII, C. V, s. 75, İstanbul. Batuk, C. & Mert, R. (2017). Çatışan Kutsalların Ortasındaki Şehir: Kudüs. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 17, 129-149. Buhl, F. (1977). Kudüs. C VI., Milli Eğitim Basımevi, İstanbul. Buhl, F. (1986). Kudüs. İA, VI, MEB, İstanbul. Celâlzâde, M. (1990). Selim-Nâme, Kültür Bakanlığı 1000 Temel Eser, 154, Ankara. Cohen, J.P. (2017). Osmanlılaşmak: Modern Çağda Sefarad Yahudileri ve İmparatorluk Yurttaşlığı. Alfa Yayınları, İstanbul. Çakar, E. (2003). XVI. Yüzyılda Şam Beylerbeyliğinin İdari Taksimatı. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 13, 351-374. Demirkent, I. (2002). Kudüs (Haçlılar Dönemi). DİA, XXI, İstanbul. Dolu, A. (2016). Osmanlı Kroniklerinde Kudüs Algısı. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 25, 21-46. El-Aseli, K.C. (2002). Kudüs. (Osmanlı Dönemi ve Sonrası). DİA, C. 24., İstanbul. Emecen, F. (1993). Canberdi Gazâlî. DİA, C. VII., s. 142, İstanbul. Harman, Ö. F. (2002). Kudüs. DİA, C. XXVI, İstanbul. Hitti, P. (1995). Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi. Çeviren: Salih Tuğ, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, C.II., İstanbul. İhsanoğlu, E. (1998). Osmanlı Eğitim ve Bilim Kurumları, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi I-II. Cilt 2., s. 306 İstanbul. Karaman, M. L. (1996). Filistin, DİA, C. 13, İstanbul. Karaman, M. L. (1992). Uluslararası İlişkiler Çıkmazında Filistin Sorunu, İz Yayıncılık, İstanbul. Kocabaş, S. (1991). İsrail Devletine Giden Yolda Siyonizm-Osmanlı Devleti İlişkileri, Türk Dünyası Tarih Dergisi, S.56. Kocabaş, S. (1987). Vaat Edilmiş Toprak Filistin İçin Mücadele Türkiye ve Siyonizm. Vatan Yayınları, İstanbul. Köse, F. B. (2015). Osmanlı Dönemi Kudüs’ünde İdari Ve Sosyal Yapı. (BELGÜ)Ardahan Üniversitesi İnsani Bilimler Ve Edebiyat Fakültesi Dergisi, 1, 161-199. Küçük, A. (1992). Yahudilikteki Arzı Mev’ud Anlayışının Boyutları. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (Ayrıbasım), 33, 101-111. Memiç, F. (2010). Yahudilik’te ve İslam’da Arz-ı Mev’ud Anlayışı. Yüksek Lisans Tezi, S.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Nicault, C. (2001). Kudüs 1850-1948. Çeviren: Vali, E.S., İletişim Yayınları, İstanbul. Oğan, M. (1997). Türkiye-İsrail İlişkilerinin Dünü Bugünü ve Yarını. Harp Akademileri Komutanlığı Yayınları, İstanbul. Öke, M. K. (2002). Siyonizm’den Uygarlıklar Çatışmasına Filistin Sorunu. Ufuk Kitapları, İstanbul. Öke, M. K. (1981). II. Abdülhamid Siyonistler ve Filistin Meselesi. Kervan Yayınları, İstanbul. Öksüz, M. (2018). Osmanlı Kudüs’ünde Katolik-Yahudi Münasebetlerine Bir Bakış (XVI. Yüzyıl). FAD- Filistin Araştırmaları Dergisi, 4, 27-41. Ortaylı, İ. (2000). Osmanlı İmparatorluğunda İktisadi ve Sosyal Değişim. Turhan Kitabevi, Ankara. Parmaksızoğlu, İ. (1985). Seyahat-name: Hatay, Suriye, Lübnan, Filistin. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara. Satış, İ. & Ceyhan, M. (2015). Kudüs Rum Patrikhanesi. Belleten, Cilt: LXXIX-Sayı: 285. Saydam, A. (1999). Osmanlı Medeniyeti Tarihi. Derya Kitapevi, Trabzon. Seyyid, E. F. (1995). Fâtımîler. DİA, C. XII, İstanbul. Tarakçı, M. (2009). Felsefe Ansiklopedisi, (ed. Ahmet Cevizci), Ankara: Ebabil Yayıncılık, c. 6, s. 829-833. Tokgöz, H. (2001). İsrail Devleti’nin Kuruluşunda Theodor Herzl Ve Siyonizm, ANASAY TC Kültür ve Turizm Bakanlığı GENÇDES, 183-196. Tomar, C. (2002). Kudüs (Memlükler Dönemi). DİA, C. XXVI, İstanbul. Türk, F. (2007). Yahudi Devleti’nin Demografik Temelleri: Birinci Dünya Savaşı’na Kadar Osmanlı Devleti’nin Filistin Siyaset. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9, 69-104. Türkan, A. (2013). Başlangıcından Günümüze Kudüs Latin Patrikliği. Milel ve Nihal Kültür ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi, 10, 29-62. Uğurlu, T. (2016). XIX. Yüzyılda Kilise Rekabetlerinin Yaşandığı Kudüs’te Osmanlı’nın Uyguladığı Birlikte Yaşama ve Barış Kültürü Politikaları. İMAD-İslâm Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, 2, 103-138. Umar, Ö. O. (2002). Osmanlı Döneminde Yahudilerin Filistin’e Yerleşme Faaliyetleri. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 12, 421-438. Yavuz, E. (1988). “Kudüs Ermeni Patrikhanesi”, Ankara. Yaycıoğlu, A. (2010). Sened-i İttifak (1808): Osmanlı İmparatorluğu’nda Bir Ortaklık ve Entegrasyon Denemesi. Nizam-ı Kadimden Nizam-ı Cedide; III. Selim ve Dönemi, 667- 709. Yıldız, H. A. (1989). Ahmed b. Tolun. DİA, C. II, s. 142, İstanbul. Yiğitoğlu, M. (2017). Hz. Ömer’in Kudüs’ü Fethinden Sonra İzlediği Tapınak Dağı Politikası. Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi, 1 135-142. Zinkeisen, J. W. (2011). Osmanlı İmparatorluğu Tarihi 3, Lehistan Barışı’na ve Sultan I. Mustafa’nın 1623’te Tahttan İndirilmesine Kadar. Çeviren: Ep.eli, N. (Yeditepe) İstanbul. Gazeteler Sabah gazetesi, 15 Receb 1308/24 Şubat 1891 Ekinci, E. B. (2010) Osmanlı Ülkesinde Yahudiler, 06.09.2010 tarihli Türkiye Gazetesi. Arşiv Belgeleri A.DVN. KLS. d, 08/7, “Osmanlı Belgelerinde Filistin”, Ed. Hüseyin Özdemir vd. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yay., s. 441, İstanbul 2009 BOA, HR. SYS., 1768/25, 11 Kasım 1876 BOA, Y. PRK. MF. 3/15 1309 (1893–1894) COA, İdare-i Dâhiliye, 667-46486, 6 Rebîü’l-âhir 1290 / 3 Haziran 1873 BDA, “Osmanlı Devletinde Filistin”, Yay. Nu: 102, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Y., s. 255, İstanbul 2009 Kudüs Şer‘iyye Sicilleri, nr. 70, s. 18-50.