Arslanhane (Ahi Şerafeddin) Cami Mihrap Süslemelerinin Biçim Grameri Metodu ile Analizi

Yıl 2022, , 91 - 109, 05.08.2022

Hacı Abdullah Erdoğan , Ebru Erdogan

https://doi.org/10.35674/kent.1014170

Öz

Ahi Şerafeddin (Arslanhane) Cami, Anadolu Selçuklu devrinin ahşap direkli ve ahşap tavanlı camilerindendir. Cami, Ankara civarındaki Roma ve Bizans dönemi yapılarından sağlanan devşirme taşlarla yapılmış, dikdörtgen planlı bir harim katı ile bir mahfil katından oluşmaktadır. Dış cephe kurgusu itibariyle daha sade olmasına karşın iç mekân süslemeleri ince ve göz alıcıdır. Ahşap işçiliğinin en güzel örneklerinden biri olan minberi, çantı tekniği ile yapılmış tavanı ve alçı işçiliğiyle çininin muazzam birleşmesinden oluşan mihrabıyla mimari bir zarafetin simgesidir. Caminin ahşap minberi de mihrabı kadar değerli ve fevkalade güzelliktedir.
Bu çalışmada, Anadolu Selçuklu dönemi camilerinde kullanılan motifler ile benzer özellik gösteren, Arslanhane (Ahi Şerafeddin) Cami mihrap motifleri, biçim grameri metodu ile analiz edilmiştir. Bu metot ilk olarak Stiny ve Gips tarafından 1970’li yıllarda tasarım dillerini çözümlemek ve aynı tarzda yeni tasarımlar oluşturmak amacıyla sunulmuş algoritmik tasarım metodudur. Biçim gramerleri çalışmaları genel olarak üç başlıkta gerçekleştirilir. Bunlardan birincisi ve en çok kullanılanı analiz çalışmalarıdır. Analiz yöntemiyle incelenen Arslanhane (Ahi Şerafeddin) Cami mihrap motifleri, döneme ait geometrik düzen anlayışından bahsedildikten sonra, dört bölümde analiz edilmiştir. Analizler sonucu caminin mihrabında görülen bezemeler için kural ve kural setleri ortaya konulmuştur. Böylece özelde Arslanhane (Ahi Şerafeddin) Cami, genelde ise Anadolu Selçuklu mihraplarındaki geometrik örüntü örneklerinin hem matematiksel altyapısı hakkında bir öngörü sunulmuş, hem de bu örüntülerle biçim bakımından özdeşlikler taşıyan sonsuz sayıda çeşitli örüntüler oluşturulabileceği bir taban sunulmuştur. Genelde ise Anadolu Selçuklu süsleme geleneğinde kullanılan parametrik unsurlara bir katkı konulmuştur. Tespit edilen örüntülerle gelecekte yapılacak restorasyon çalışmalarına altlık oluşturması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Arslanhane Cami, Mimari Süsleme, Anadolu Selçuklu Dönemi, Biçim Grameri

The Analysis of The Ornaments of Arslanhane Mosque Mihrab by Shape Grammar Methodology

Öz

Ahi Şerafeddin (Arslanhane) Mosque is one of the Anatolian Seljuk period mosques with wooden pillars and wooden ceilings. The mosque consists of a rectangular-planned sanctuary (harim) floor and a loge (mahfil) floor built with spolia stones provided from Roman and Byzantine period buildings around Ankara. Although exterior façade is plainer, interiors ornamentations are subtle and eye-catching. It is a symbol of architectural elegance with its pulpit (minber), one of the most beautiful examples of woodworking, the ceiling made with the “çantı” technique, and its mihrab consists of the enormous combination of gypsum and tile. The mihrab in the mosque is one of the unique examples of its kind. The wooden “minber” of the mosque is as valuable and extraordinarily beautiful as its mihrab.
In this study, the mihrab ornaments on the mihrab of Arslanhane (Ahi Şerafeddin) Mosque, which have similar characteristics with the Islamic motifs used in the mosques of the Anatolian Seljuk period, were analysed by the method of shape grammar. This method is an algorithmic design method first introduced by Stiny and Gips in the 1970s, in order to analyse design languages and create different designs in the same style. Shape-grammar studies are generally carried out under three headings. The first and most widely used one is analysis studies. The shape language of Arslanhane (Ahi Şerafeddin) Mosque’s mihrab which have been examined by the analysis method in four sections after mentioning the geometrical orders of the period. As a result of the analysis, rules and rule sets have been revealed for the ornamentations in the mihrab of the mosque. Thus, a foresight about the mathematical infrastructure of the geometric pattern examples of the Arslanhane (Ahi Şerafeddin) Mosque in particular and the Anatolian Seljuk wooden-pillared mosques in general was presented, and a base on which an infinite number of different patterns could be created that were identical in form with these patterns was provided. Also, a contribution has been made to the parametric elements used in the Anatolian Seljuk ornament tradition. It is aimed to form a basis for future restoration works with the determined patterns.

Anahtar Kelimeler

Arslanhane Mosque, Architectural Ornament, Anatolian Seljuk Period, Shape Grammar

Kaynakça

• Abas, S. J., & Salman, A. (1992). Geometric and group-theoretic methods for computer graphic studies of Islamic symmetric patterns. Computer Graphics Forum, 11(1), 43–53.
• Acun, H., & İnci, U. (2016). Ankara Ahi Şerafettin Zaviyesi. Vakıflar Dergisi, (45), 29-57.
• Akgül, F. (1992). Ankara Arslanhane ve Ahi Elvan camilerinin mihrap süslemeleri [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi], Gazi Üniversitesi.
• Aksoy, M. (2001). Varolan tasarım dilleri ve yeni tasarım dilleri bağlamında biçim gramerleri analizi [Yayınlanmamış Doktora Tezi], İstanbul Teknik Üniversitesi.
• Akşit, A. (2018). Arslanhane Camii’nin inşa tarihine dair notlar. Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi, (9), 172-180.
• Arseven, C. E. (1961). Türk sanatı tarihi: Menşeinden bugüne kadar. Millî Eğitim Basımevi.
• Arslan, M. (2017). Anadolu'da Selçuklu çağı cami ve mescit mimarisi (plan-mimari-süsleme [Yayınlanmamış Doktora Tezi], Atatürk Üniversitesi.
• Bakırer, Ö. (1976). XIII. ve XIV. yüzyıllarda Anadolu mihrabları. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Bonner, J. (2017). Islamic geometric patterns: Their historical development and traditional methods of construction. Springer.
• Bökü, A. (2009). Biçim grameri türetme yönteminin Anadolu Selçuklu geometrik bezemeleri üzerinde denenmesi (örüntü türetme yöntemi olarak biçim grameri) [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi], Yıldız Teknik Üniversitesi.
• Cenani, S., & Cagdas, G. (2006). Shape grammar of geometric Islamic ornaments. In Proceedings of the 24th Conference on Education in Computer Aided Architectural Design in Europe (eCAADe), pp. 290–297, Greece.
• Çam, N. (1994). İslam'ın sanata ve mimariye bakışı, Vakıflar Dergisi XXIV, Ankara.
• Çam, N. (1999). İslam’da sanat sanatta islam. Akçağ Yayınları.
• Çetintaş, Ö. (2020). 13. yüzyıl Anadolu Selçuklu mimarisinde Selçuklu sülüsü [Yayınlanmamış Doktora Tezi], Süleyman Demirel Üniversitesi.
• Çok, B. (2018). Anadolu Selçuklu dönemi (1071-1308) çinili mihrap bordürlerinde tezyinat. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5(8), 201-228.
• Çolakoğlu, B. (2006). Biçim gramerleri ders notları. Yıldız Teknik Üniversitesi, İstanbul.
• Dalağan, V. (2012). İslami yıldız geometrik örüntülerin biçim grameri yöntemleri ile kurallı üretimi [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi], İstanbul Teknik Üniversitesi.
• D'souza, B. (2002). Shape grammars and their languages- A methodology for product design. Cambridge University Press, New York.
• Karakuş, F. (2021). 13. yüzyılda Anadolu’da inşa edilen ahşap direkli camiler üzerine değerlendirme çalışması. The Turkish Online Journal of Design Art and Communication, 11(1), 131-161.
• Kharazmi, M., & Sarhangi, R. (2016). An analytical study of the methods of design and geometric constructions in architectural ornaments of the Friday Mosque of Forumad. Nexus Network Journal, 18(1), 275-310.
• Kılıçoğlu, S., & Kara Pilehvarian, N. (2017). Emevi ve Abbasi sanatında geometri. Megaron, 12(4), 605-618.
• Mülayim, S. (1982). Geometrik kompozisyonların çözümlenmesinde bir yaklaşım. Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi, 1(1), 51-62.
• Osier, P. (2017). Islamic art and architecture. Britannica Educational Publishing.
• Önen, R. (2003). Ahi Şerafeddin Camisi ve çevresi sağlıklaştırma projesi. Bülten Dergisi, Ankara Mimarlar Odası Yayını, (8), 14-17.
• Öney, G. (1971). Ankara’da Türk devri yapıları. Ankara Üniversitesi D.T.C.F. Yayınları.
• Öney, G. (1976). Türk çini sanatı. Yapı Kredi Yayınları.
• Öney, G. (1990). Ankara Arslanhane Cami. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Özdural, A. (1990). Giyaseddin Jemshid el-Kashi and stalactites. METU Journal of the Faculty of Architecture, 10, 34-35
• Özdural, A. (2000). Mathematics and arts: Connections between theory and practice in The Medieval Islamic world. Historia Mathematica, 27(2), 171-201.
• Özkaraduman, T. (2007). Geleneksel mimari dil için geliştirilen tasarım grameri: Mardin [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi], Yıldız Teknik Üniversitesi.
• Pawestri, T. A., & Putri, D. H. (2018). Study of The Malangan batik through motifs composition with shape grammar technique and color composition selection, In 3rd International Conference on Creative Media, Design and Technology (REKA 2018) (pp. 103-107), Atlantis Press.
• Rahman, S., & Kaushik, R. K. (2019). A study towards the origin of terracotta decoration of the mosque architecture in Bengal. An analysis based on shape grammar principles. In Second International Conference on Mosque Architecture (ICMA 2019), Malaysia.
• Sayed, Z., Ugail, H., Palmer, I., Purdy, J., & Reeve, C. (2015). Parameterized shape grammar for generating N-Fold Islamic geometric motifs. In International Conference on Cyberworlds (CW) (pp. 79-85). IEEE.
• Sayed, Z., Ugail, H., Palmer, I., Purdy, J., Reeve, C. (2016). Auto-parameterized shape grammar for constructing Islamic geometric motif-based structures. In: Gavrilova, M., Tan, C., Sourin, A. (Eds). Transactions on Computational Science XXVIII. Springer, Berlin, Heidelberg. https://doi.org/10.1007/978-3-662-53090-0_8.
• Sönmez S. E., & Doğanay, A. (2015). Mimar Sinan camilerinde kare ve altıgen kurgulu geometrik desenler ve analiz yöntemleri (Şehzade, Süleymaniye ve Selimiye Camileri örneği). Türk İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, 10(19), 87-108.
• Stiny, G., & Gips, J. (1972). Shape grammars and the generative specification of painting and sculpture. Information Processing 71, Amsterdam: North-Holland, 1460-1465.
• Sutton, D. (2007). Islamic design: A genius for geometry. Bloomsbury Publishing USA.
• Şen, H. (2013). İslâm sanatında geometrik desenler, Türk-İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, 8(15), 101-112.
• Wojtowicz, J., & Fawcett, W. (1986). Architecture: Formal approach. Academy Editions, London.
• Yetkin, S. K. (1952). İslam sanatının mahiyeti. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1(1), 44-47,
• Yılmaz, M. E. (2011). Ankara’da Selçuklu mirası: Arslanhane Camii (Ahi Şerafeddin). Yedi Kıta Dergisi, 39, 58-62.
• URL-1- Arslanhane (Ahi Şerafeddin) Camii. Retrieved 2022, from http://anadoluselcuklumimarisi.com/tr-tr/veri-tabani/arslanhane-ahi-serafeddin-camii