A Study on Courtyards in Ottoman Era Han and Caravanserai Structures: A Case of the Southeast Anatolian Region

Yıl 2023, , 2460 - 2471, 16.12.2023

Dilan Kakdas Ateş , Gülin Payaslı Oğuz

https://doi.org/10.35674/kent.1333621

Öz

Courtyard is a term that manifests itself in various architectural contexts, ranging from residential architecture to monumental structures. The fundamental aspects of courtyard formation are driven by the need for communal gathering spaces, social spatial requirements, and concepts of secure open areas. The concept of a courtyard, evident in ancient city plans, has retained its significance during the Ottoman Empire, just as it did in all periods. The Ottoman Empire, which reigned in Anatolia, emphasized the courtyard concept in its building layouts. Following the Seljuk Empire, the Ottoman Empire continued the tradition of caravanserais, leaving numerous works where courtyards played a prominent role in the Southeast Anatolian region. While the "caravanserai" structures, known as historical accommodations, are recognized as products of the Seljuk era, there were considerably more caravanserais and khans from the Ottoman period in the Southeast Anatolian region compared to the Seljuk era. Within the scope of this study, the courtyard types of Ottoman-era khan and caravanserai structures in the Southeast Anatolian region were examined. During the fieldwork conducted in the Southeast Anatolian region, all khan and caravanserai structures were identified on-site. For those structures whose plans could not be obtained, measured drawings were conducted on-site, and the plan drawings were digitized. The identified structures were classified according to their respective periods, and it was observed that the Ottoman period witnessed a concentration of these structures. It was also noticed that there has been no study conducted in the literature on this topic for the Southeast Anatolian region. The relationship between the courtyard and plan of Ottoman-era structures was analyzed. According to their courtyard types, the structures were classified as having no courtyard, single-courtyard, or multiple-courtyard. Examples of enclosed-plan types were identified to have either attached or detached annexed spaces. Variations in plan shapes seen during the Ottoman period were addressed. The aim of this study was to numerically determine the courtyard-plan type of the evolving khan and caravanserai architecture in the Southeast Anatolian region and to present it based on its respective period. Thus, an effort was made to ascertain how the caravanserai/khan architecture, spanning from the Seljuk to the Ottoman era, shaped in the region. As a result, it is evident that the regular single-courtyard plan type seen during the Seljuk period was replaced by enclosed-plan types and irregular courtyard-plan types. In the example of Midyat Hayvan khan, constructed within the Ottoman Empire period, it is evident how changes in parcel shapes of structures built within the city affected the courtyard layout. Since the enclosed-plan type examples are concentrated in Diyarbakir and Sanliurfa, plan-scale analyses were conducted on selected structures from these regions. Similarly, regarding multiple-courtyard examples, only two structures with multiple courtyards were identified in the Southeast Anatolian region. Gaziantep Anatolian Khan and Diyarbakir Cifte khan are examples of structures with two courtyards. However, the second courtyard of Cifte khan could not be thoroughly examined due to destruction. issue.

Anahtar Kelimeler

Caravanserai, Han, Courtyard, Southeast Anatolian Region, Ottoman Architecture

Osmanlı Dönemi Han ve Kervansaray Yapılarında Avlu Üzerine Bir İnceleme Güneydoğu Anadolu Bölgesi Örneği

Öz

Avlu; konut mimarisinden başlayarak anıtsal yapı mimarisine kadar kendini gösteren bir terimdir. Ortak toplanma ihtiyacı, sosyal mekân gereksinimi, güvenlikli açık alan kavramları avlu oluşumunun temelini oluşturmaktadır. Milattan önceki dönemlerin kent planlarında kendini gösteren avlu kavramı tüm dönemlerde olduğu gibi Osmanlı devleti döneminde de önemini korumuştur. Anadolu’da hüküm süren Osmanlı devleti inşa ettiği yapılarda avlu kavramını plan düzeninde kullanarak ön plana çıkarmıştır. Selçuklu Devletinden sonra kervansaray geleneğini devam ettiren Osmanlı devleti Güneydoğu Anadolu bölgesinde de avlunun ön planda olduğu eserler bırakmıştır. Çalışma kapsamında; Güneydoğu Anadolu Bölgesinde yer alan Osmanlı dönemi han ve kervansaray yapılarının avlu tipi incelenmiştir. Güneydoğu Anadolu bölgesinde yapılan alan çalışmasında tüm han ve kervansaray yapıları yerinde tespit edilmiştir. Tespit edilen yapılardan planlarına ulaşılamayanların rölövesi alınarak plan çizimi dijital ortamda gerçekleştirilmiştir. Tespit edilen yapılar dönemlerine göre ayrılmıştır. Dönem analizi yapılan yapıların Osmanlı döneminde yoğunlaştığı tespit edilmiştir. Güneydoğu Anadolu bölgesi için literatürde bu kapsamda bir çalışma yapılmadığı görülmüştür. Tespit edilen yapılardan Osmanlı dönemine ait olan yapıların avlu-plan ilişkisi incelenmiştir. Avlu tipine göre yapılar; avlusuz, tek avlulu ve çok avlulu olarak sınıflandırılmıştır. Avlusuz yapılar da Sahınlı/Sahınlı-bitişik olarak ayrılmıştır. Osmanlı dönemine göre avlu biçiminde görülen farklılıklar ele alınmıştır. Çalışmanın amacı; güneydoğu Anadolu bölgesinde gelişen han ve kervansaray mimarisinin avlu tipini dönemine göre ortaya koymaktır. Bu sayede Selçukludan Osmanlıya uzanan kervansaray/han mimarisinin bölgede nasıl şekillendiği tespit edilmek istenmiştir. Sonuç olarak; Osmanlı devleti döneminde şehirleşme artmıştır. Şehirleşme hareketi ile parsel boyutları değişmiştir. Bu değişim Midyat Hayvan Han örneğinde görülmüştür. Kapalı plan tipi örnekleri Diyarbakır ve Şanlıurfa’da yoğunlaştığı için bu bölgelerden örnek yapılar seçilerek plan ölçeğinde inceleme yapılmıştır. Yine çok avlulu örneklere bakıldığında ise güneydoğu Anadolu bölgesinde sadece iki yapıda çok avlulu tip tespit edilmiştir. Gaziantep Anadolu Han ve Diyarbakır Çifte han örneklerinde iki avlulu sistem bulunmaktadır. Günümüzde Çifte han örneğinin ikinci avlusu yıkımdan dolayı detaylı olarak incelenememiştir.

Anahtar Kelimeler

Kervansaray, Avlu, Güneydoğu Anadolu Bölgesi, Han, Osmanlı Mimarisi

Kaynakça

• Abdelmalek, A. (2006). Courtyard Housing: the Past, Present, and Future.
• Akar, T. (2009). Osmanlı Kentinde Ticari Mekânlar: Bedesten-Han-Arasta-Çarşı Mekânları Literatür Değerlendirmesi, Türkiye Araştırmalar Literatür Dergisi, Cilt 7, Say› 13, 2009, 267-292
• Altıparmakoğlu Sakarya, G., & Gürani, F. Y., (2016). Avlu Mekanının Eğitim Yapıları Üzerinden Analizi: Adana Örneği. Ulusal Tasarım Günleri (pp.61-73). Kapadokya, Turkey
• Aslanapa, O. (1990). Türk Sanatı 1-2, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• Barisitz, S. (2017). Studies on the History and Culture Along the Continental Silk Road, Studies in Economic History, springer. Vienna. ISSN 2364-1800. DOI 10.1007/978-3-319-51213-6
• Cezar, M. (1985). Tipik Yapılarıyla Osmanlı Şehirciliğinde Çarşı ve Klasik Dönem İmar Sistemi, İstanbul, Mimar Sinan Üniversitesi Yay.
• Çetin, O. (1981). Selçuklu Müesseseleri ve Anadolu’da İslâmiyet’in Yayılışı, İstanbul.
• Çoban, A. (2015). Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Nüfus ve Nüfus Hareketleri, III. Uluslararası Amasya ve Merzifon Yöresi Araştırmaları Sempozyumu.
• Erdmann, K. (1961). Das Anatolische Karavansarag Des 13. Jahrtıunderts, Berlin, 1961, Band I, s.184-187, Band II, Tafel XXII.
• Güran, C. (1978). Türk Hanlarının Gelişimi ve İstanbul Hanları Mimarisi, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayını, İstanbul, 1978.
• Güreşsever Cantay, G. (2016). Osmanlı Menzil Kervansarayları, FSM yayınları, ISBN: 978-605-84079-4-7, İstanbul.
• Hasol, D. (1975). Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, Yapı Endüstri Merkezi Yayınları ikinci baskı, İstanbul.
• Korn, L. (2020). Ribat-i Mahi (Khurasan-i Razavi, Iran): Evidence of a Saljuq Building Inscription.
• Köprülü, F. (1942). "Vakfa Ait Tarihî Istılâhlar Ribât", Vakıflar Dergisi, Sayı: 2: 267-278.
• Kuban, D. (2007). Osmanlı Mimarisi, İstanbul: YEM Yay., (2007), s. 602. Ergin’in İslam Ansiklopedisi
• Kuyulu, İ. (1996). Özbekistan ve Türkmenistan'da Bulunan Orta çağ Kervansarayları Üzerine Gözlemler, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi Sayı I. İzmir 1996. ss. 97-116.
• Sönmez, S. 2007. Orta çağ islam dünyasında kervansaraylar (hanlar ve ribatlar), KKEDF, Sayı:15
• Usta Keleş, G. (1994). “Anadolu Osmanlı Dönemi Mimarisinde Mekân Analizi: Han ve Kervansaray Yapılarında Uygulama”, Yayınlanmamış Doktora tezi, KTÜ FBE, Trabzon, 1994.
• Wang, X., and Wen, W. (2020). Comparison between courtyard houses in ancient Greece and ancient Rome and siheyuan in beijing, China, 232-235.