A Seljuk Complex in Bitlis

Yıl 2025, , 161 - 179, 15.01.2025

Muhammet Erşed Tokat

https://doi.org/10.35674/kent.1519185

Öz

We do not have enough information about the construction activities of the Seljuk period in the 12th century, when the city of Bitlis which hosted many civilizations throughout history. It can be said with certainty from the inscription on the Bitlis Ulu Mosque that it belongs to this period; It is accepted that Hazo Inn can be dated to this period due to its plan features. It is emphasized that during the Dilmaçoğlu Era, which lasted about a hundred years, the Hatibiye Madrasa, which is discussed within the scope of this study, and the building opposite it, known as the Memi Dede Masjid, and the polygonal tomb adjacent to it, were built in the form of a social complex. The main features of the building were tried to be determined with the completion works carried out by taking into account the planning of the madrasah, and it was understood that it repeated the type of a Seljuk madrasah with a closed courtyard and iwan. It has been understood that the opening connecting the mosque opposite the madrasah, which was added in the 16th century, is the original entrance door of the mosque, and that the buildings are contemporary, as both the door and the east window of the mosque are similar to the madrasah in terms of form and decoration features. In addition to the fact that the octagonal tomb has these features, historical sources that enable us to reach the source of the name Hatibiye show that it is a structure attributed to the Bitlis Judge named El-Hatib. It has been observed that the Hatibiye Social Complex, which is understood to belong to the Dilmaçoğlu Principality that lasted for a century in Bitlis, contains important innovations within the framework of urbanization practices, both in terms of its location and the types of buildings it contains, and that it significantly affected the texture of the city in the following centuries.

Anahtar Kelimeler

Bitlis, Seljuk Architecture, Dilmacoglu Principality, Complex, Madrasah.

Bitlis'te Bir Selçuklu Külliyesi

Öz

Tarihsel süreçte birçok uygarlığa ev sahipliği yapan Bitlis kentinin 12. yüzyılda sahne olduğu Selçuklu döneminde imar faaliyetleri hakkında yeterince bilgi sahibi değiliz. Bitlis Ulu Cami’nin bu döneme ait olduğu üzerindeki kitabesinden kesin olarak söylenebilmekte; Hazo Hanı’nın da plan özellikleri itibariyle bu döneme tarihlenebileceği kabul edilmektedir. Yaklaşık yüz yıl süren Dilmaçoğlu Devri’nde bu çalışma dahilinde ele alınan Hatibiye Medresesi ile karşısındaki Memi Dede Mescidi olarak bilinen yapı ve bunun bitişiğindeki çokgen kümbetin bir külliye şeklinde inşa edildiği üzerinde durulmaktadır. Medresenin planlaması dikkate alınarak oluşturulan tamamlama çalışmalarıyla yapının asli özellikleri tespit edilmeye çalışılmış ve kapalı avlulu ve eyvanlı bir Selçuklu medresesi tipini tekrarladığı anlaşılmıştır. Medresenin karşısındaki mescidin 16. yüzyılda ilave edilen kesimiyle mescidi birbirine bağlayan açıklığın mescidin orijinal giriş kapısı olduğu hem kapının hem de mescidin doğu penceresinin form ve süsleme özellikleri bakımından medreseyle benzerlikle taşıması sebebiyle de yapıların çağdaş olduğu anlaşılmıştır. Yine sekizgen kümbetin de bu özelliklere haiz olmasının yanında Hatibiye isminin kaynağına ulaşmamızı sağlayan tarihsel kaynaklar bunun El-Hatib adlı Bitlis Kadısı’na atfedilen bir yapı olduğunu göstermektedir. Bitlis’te bir asır devam eden Dilmaçoğlu Beyliği’ne ait olduğu anlaşılan Hatibiye Külliyesi’nin hem konumlaması hem de içerdiği yapı türleri bakımından kentleşme pratikleri çerçevesinde de önemli yenilikler barındırdığı ve kentin sonraki yüzyıllarda oluşturacağı dokuyu önemli derecede etkilediği görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Bitlis, Selçuklu Mimarisi, Dilmaçoğlu Beyliği, Külliye, Medrese.

Kaynakça

• Arık, M. Oluş, Bitlis Yapılarında Selçuklu Rönesansı, Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Enstitüsü, Ankara, 1971.
• El-Xazreci, Muhammed, Tarixa Devleta Kurdan, Çev. M. Emin Narozi, Azad Yayıncılık, İstanbul, 2016.
• İbn Al-‘Adim, Kamal Al-Din, Bugyat at-Talab fi Tarih Halab, Yay. Ali Sevim, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2011.
• İbnü’l Esir, İslam Tarihi El-Kâmil fi’t-Tarih Tercümesi, Cilt XI, Çev. Abdülkerim Özaydın, Bahar Yayınları, İstanbul, 1991a.
• İbnü’l Esir, İslam Tarihi El-Kâmil fi’t-Tarih Tercümesi, Cilt XII, Çev. Abdülkerim Özaydın, Bahar Yayınları, İstanbul, 1991b.
• İbnü’l Ezrak, Meyyafarikin ve Amid Tarihi (Artuklular Kısmı), Çev. Ahmet Savran, Erzurum, 1992.
• Kuban, Doğan, Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2002.
• Merçil, Erdoğan, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2006, 8. Baskı, Bilge Kültür Sanat, 2013.
• Müverrih Vardan, “Türk Fütuhatı Tarihi (889-1269)”, Tarih Semineri Dergisi, Çev. Hrant D. Andreasyan, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları III, İstanbul, 1937, ss. 153 – 244.
• Pektaş, Kadir, Bitlis Tarihi Mezarlıkları ve Mezar Taşları, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2001.
• Sevim, Ali, “Dilmaçoğulları”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 9, İstanbul, 1994, ss. 301 – 302.
• Şaman Doğan, Nermin, Anadolu Selçuklu Medreseleri ve Darüşşifalarında Türbe, Belleten, Cilt 83, Sayı 297, Ağustos 2019, ss. 519 – 554.
• Tokat, M. Erşed, 17. Yüzyılda Bitlis Kent Dokusu, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 2024.
• Uluçam, Abdüsselam, Ortaçağ ve Sonrasında Van Gölü Çevresi Mimarlığı -II- Bitlis, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2003.