Adem-i Merkeziyet Fikrine Bediüzzaman Said Nursi’nin Kürd Muhitinin Yerel Vasıfları Açısından Yaklaşımının Değerlendirilmesi

Yıl 2018, Cilt: 11 Sayı: 2, 332 - 344, 15.06.2018

Erdal Aydın , Aynur Atmaca Can

Öz

Osmanlı’da Meşrutiyet yani Anayasal Demokrasinin başlaması ile birlikte adem-i merkeziyet fikri Osmanlı Ahrar Fırkasının kurucularından Prens Sabahaddin tarafından güçlü bir şekilde savunulmuştur. Batı siyasal modeli içinde ileri mertebe bir demokrasi anlayışını gösteren adem-i merkeziyet anlayışının Osmanlı için nasıl bir sonuç doğuracağı çok tartışılmıştır. Bediüzzaman Said Nursi’de (1877-1960) adem-i merkeziyet sisteminin bilhassa Osmanlı devletinde yaşayan başta Kürdler olmak üzere diğer unsurlar üzerinde parçalanmaya sebep olacağı fikrini benimsemiştir. Osmanlı toplumunun çok geniş bir coğrafyaya dağıldığını ve Batı’daki siyasal gelenek ve tecrübenin Doğu’da her yönüyle taklit edilemeyeceğini belirtir. Birinci Dünya Savaşında Osmanlılar mağlup çıktıktan sonra Paris Barış Konferansında Kürdlerle Ermeniler için bir özerk (muhtariyet) siyasal yapı görüşülmüştür. Nursi başta olmak üzere dönemin önde gelen Kürd aydın, ulema ve meşayihi buna şiddetle karşı çıkmıştır. Nursi’nin bilhassa Doğu ve Güneydoğu’da Kürdlerin Osmanlı ile bağının güçlü olması için Medresetüzzehra adında mekteb-tekke-medrese modellerini birlikte cem eden bir gaye-i hayali olmuştur. Böylelikle ırkçılığın, dinsizliğin ve cehaletin önüne geçilmesini arzu ediyordu. Cumhuriyet döneminde ise aynı amacı taşımakla birlikte bu hayalinin Anadolu, Arabistan, Kafkasya, İran ve Kürdistan gibi stratejik bir coğrafyanın merkezinde bulunan Urfa şehrinde kurulmasını hükümete tavsiye etmiştir. Bilhassa üniter fakat katılımcı demokrasi anlayışına sadık kalmakla beraber adem-i merkeziyete şiddetle karşı durmuştur. Van, Diyarbakır ve Urfa şehirlerinin tarihi, dini, etnik ve kültürel motiflerini dikkate alarak Türkiye’nin Ortadoğu’daki rolünü güçlendirmeyi hedeflemiştir. Böylelikle Türklerin liderliğinde hem İslam dünyası için hem Batı dahil olmak üzere Ortadoğu’da barışa hizmet edecek büyük bir proje olarak tasavvur etmiştir. Bu çalışmada Nursi’nin Osmanlıca, Arapça, Kürdçe dillerinde yazmış olduğu tüm eserler, hapishane ve sürgün mektupları, mahkeme mektupları dikkate alınarak bütüncül bir anlayışla mevzu ele alınmıştır. 

Anahtar Kelimeler

Adem-i Merkeziyet, Üniter Sistem, Meşrutiyet, Milliyetçilik, Şehir

Assessment of Bediuzzaman Said Nursi’s Approach to the Local Qualities of the Kurdish District in the Decentralisation Case

Öz

With transition to Constitutional Democracy during Ottoman Era the idea
of decentralization has strongly been defended by Prince Sabahaddin Bey, one of
the founder of Ottoman Liberal Party (Ahrar Fırkası). What kinds of results may
have been emerged by decentralization depicting progressive democratic
standarts in western political models has been debated a lot. Bediüzzaman Said
Nursi (1877-1960) was one of defenders claiming that it would result
dissolution of Ottoman state by provoking especially Kurdish ethnicity as well
as others. He mentioned that replicating blindly western traditions and
practices for everything cannot be reasonable due to of Ottoman society
spreading in large geography. After Ottomans defeating in WWI, an autonomy by
mutually Armenian and Kurdish was offered in the Paris Peace Conference.
Majority of Kurdish intellectuals, scholars, saints including Said Nursi firmly
rejected it. Nursi especially had an dream of university called Medresetüzzehra
which a model of combination of mektep (modern school)-medrese (classical
religious school)-tekke (school of suffi)- by aiming strong loyal integration
and entity of Kurds with Ottoman State in east and southwestern east. He saw
this project as a kind of solution to prevent ignorance, racism, and atheism.
He advised it to government during Republic era for the same reasons but
planned to establish in Urfa city which was located a strategic centre of
Anatolia, Arabian, Caucasia, Iran and Kurdistan. He was proponent of unitary
and participatory democracy but firmly against decentralization. He aimed to
strength the role of Turley in Middle East by considering historical,
religious, ethnical and cultural features of cities like Van, Diyarbakır and
Urfa. Therefore, he estimated Medresetüzzehra as a project servicing a peace
for İslamic world as well as Westerns in the Middle East by Turkish leadership.
In this study, the subject has been elaborated by holistic methods considering
all writings of Nursi including Ottoman, Arabic, Kurdish languages, letters of
prisons and exile, dissertations in courts.

Anahtar Kelimeler

Decentralization, Unitary System, Constitutional Democracy, Nationalism, City

Kaynakça

• ABD’deki federal devletler hakkında bilgi için bkz. https://www.usa.gov/states-and-territories. (30-04-2018)
• ABD’deki yerel birimler için bzk. https://www.usa.gov/local-governments. (30-04-2018)
• Arıkboğa, E. (2018), Yerinden Yönetim ve Merkezileşmiş Büyükşehir Sisteminde Yetkilerin Dağıtılması. Marmara University Journal of Political Science, Cilt 6, Sayı 1, ss. 3-16.
• Atmaca Can, A. (2008). İnsan Mekan Etkileşmi ve Kent Estetiğine Giriş. Recep Bozdoğan ve Yüksel Demirkaya (Ed.). Türkiye’de Yerel Yönetimler içinde (ss. 331-62). Anakra: Nobel Yayınevi.
• Atmaca Can, A. (2014). Yerel Yönetimler ve Kültür Politikaları Bağlamında İstanul’da Kentsel Koruma Sorunsalına Sürdürürebı̇lı̇r Çözüm Önerı̇lerı̇. Marmara Sosyal Araştırmalar Dergisi, Sayı 5, s.56.
• Aydın, E. (2017). Bediüzzaman Said Nursi’nin Eserlerinde Din-Siyaset İlişkisine Dair Bir İnceleme. Marmara Üniversitesi, SBE, Yayınlanmamış Doktora Tezi.
• Aygen, M. (2017). Avrupa Yerel Yönetimler Özerklik Şartı Üzerine Bir İnceleme: Türkiye Örneği. Avrasya Uluslararası Ara̧ştırmalar Dergisi, Cilt:5, Sayı:10, s. 256-76.
• Bayur, Yusuf Hikmet (1991). Türk İnkılâbı Tarihi Cilt:1, Kısım:1. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Bozdoğan R. ve Atmaca Can, A. (2009). İl Özel İdaresinde Valinin Yürütme Organı Olması Sorunu ve Bir Çözüm Önerisi. Öneri Dergisi, C.8, S.32, ss. 217-32.
• Bozdoğan, R. (2011). İstanbul: Derinlik, Değişim ve Güç. İstanbul: Marmara Belediyeler Birliği.
• Bozdoğan, R. (2013). İstanbul 2053 Vizyonu. İstanbul: Hayat Yayınları.
• Bütün Sula, M.Ş. (2017). Avrupa Yerel Yönetı̇mler Yerı̇mdenlı̇k İlkesı̇ Çerçevesı̇nde Türkı̇ye’de Yerel Yönetı̇mler. İstanbul Üniversitesi, SBE, Yayınlanmamış Doktora Tezi.
• Demirkaya, Y. (2011). Osmanlı Devleti’nde Belediye (Hisbe) Teşkilatı. Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi, 0 (41-42), ss. 303-318.
• Demir, Koray A. (2014). Özerk Yerel Yönetim Yapısından Federalizme Geçiş. Çankırı Karatekin Üniversitesi İİBF Dergisi, Cilt 4, Sayı 2, ss.35-60.
• Ege, N. N. (1977). Prens Sabahattin Hayatı ve İlmî Müdafaaları. İstanbul: Güneş Neşriyat.
• Ertaş, F. (2012). Said Nursi’nin Eserlerinde Din ve Etnisite Sorunu. İstanbul Üniversitesi, SBE, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Eryiğit, B, Kızılboğa Özaslan, R. (2017). Türk Belediyecilik Sisteminde Uygulanan Hükümet Sistemi ve Bir Model Önerisi. Strategic Public Management Journal, 3 (6), 116-123.
• Kodaman, B. (2010). II. Abdülhamit ve Kürdler-Ermeniler. SD Ü. Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 21, 131–138.
• Memişoğlu, D. (2006). Yeni Kamu Yönetimi ve Yerel Yönetimler Reformu. Süleyman Demirel Üniversitesi, SBE, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Nursi, B.S. (19 Kasım 1908a). Şura-yı Ümmet Ceridesi, Sayı 46, s.7.
• Nursi, B.S. (12 Aralık 1908b). Kürd Teavün ve Terakki Gazetesi, Sayı: 2, Sayfa: 13.
• Nursi, B.S. (17 Mart 1920b). Kürdler ve İslamiyet. Sebil-ür Reşad Gazetesi, Sayı 461.
• Nursi, B.S. (6 Aralık 1908c). Kürd Teavün ve Terakki Gazetesi, Sayı: 4, Sayfa: 29-30.
• Nursi, B.S. (23 Mart 1909). Dağ Meyvesi Acı da Olsa Devadır. Volkan Gazetesi, Sayı 83-4.
• Nursi, B.S. (7 Mart 1920a). Kürdler ve Osmanlılık. İkdam Gazetesi, Sayı 8273.
• Nursi, B.S. (2010). Asar-ı Bediiyye. İstanbul: Envar Neşriyat.
• Nursi, B.S. (2011a). Barla Lahikası. İstanbul: RNK Yayınevi. Nursi, B.S. (2011b). Şualar. İstanbul: RNK Yayınevi.
• Nursi, B.S. (2011c). Emirdağ Lahikası. İstanbul: RNK Yayınevi.
• Okur, M. (2017). Milli Mücadele Yıllarında Ayrılıkçı Kürd Girişimlerine Karşı Doğu Vilayetlerinden Meclis-i Mebusan’a ve Büyük Millet Meclisine Gönderilern Protesto Telgrafları. Erişim Adresi: http://dergipark.ulakbim.gov.tr/atauniad/article/viewFile/1025001138/1025001132
• Rogan, Eugene L. (1996). Aşiret Mektebi: Abdülhamid II’s School for Tribes (1892–1907). International Journal of Middle East Studies, vol. 28, no. 01, pp. 83–107.
• Rondinelli, (1981). Government Decentralization in Comparative Perspectives. International Review of Administrative Sciences, Cilt. 47, Sayı 2, s. 137-9.
• Sabahattin, P. (H.1324- M.1908). Teşebbüs-i Şahsi ve Adem-i Merkeziyet Hakkında İkinci Bir İzah. Türkiye Büyük Millet Meclisi Kütüphanesi, Yer: 76-1660, Ea. No: 1930-1540.
• Seyitdanlıoğlu, M. (1997). Osmanlı Ahrar Fırkası: Programı, İçtüzüğü, Beyannameleri. Liberal Düşünce, Sayı 6, ss. 101-117.
• Turan, H.C. (2017). Amerika Birleşik Devletleri’nde Yerel Yönetimler. IJETSAR, Sayı 2, s. 1-19.
• Ünal, F. ve Kavuncuoğlu, S. (2015). Prens Sabahattin ve Adem-i Merkeziyetçilik Anlayışı. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 45. Sayı, s. 118-29.