Güncel Sorunlara “Klasik” Bir Çözüm: İstanbul, Beykoz’da Enformel Cami Üretiminden Örnekler

Yıl 2023, Cilt: 16 Sayı: 2, 792 - 811, 15.06.2023

Meryem Odabaşı , Göksun Akyürek

https://doi.org/10.35674/kent.1103094

Öz

Bu araştırma, İstanbul’un enformel olarak gelişmiş mahallelerindeki cami yapılarının mimari ve mekânsal oluşum süreçlerinde önemli bir olgu olarak yer alan enformelliği, Beykoz ilçesinden seçilen örnekler üzerinden araştırmakta ve sorgulamaktadır. Amaç, İstanbul’a özgü enformel kentleşme ve mimarlık dinamikleri içinde gelişen, meşru ancak yasadışı olan bu sosyo-mekânsal pratiğe yönelik yeni bir kuramsal bakış açısı oluşturmaktır. Yöntem olarak, kapsamlı bir tarihsel ve kavramsal literatür araştırmasının ardından, seçilen üç camii kompleksinin mimari ve mekânsal özellikleri incelenmiş ve tartışılmıştır. Araştırmada kullanılan veriler yürütülen saha araştırmasına ve yapıların üretiminde rol oynayan önemli aktörlerle yapılan söyleşilere dayanmaktadır. Bu veriler ölçekli çizimlere dönüştürülerek yapıların biçimsel ve mekânsal özellikleri karşılaştırılmıştır. Sonuçlar, kullanıcıları tarafından katılımcı eylemlerle üretilen bu enformel yapıların klasik cami şemasını izlediklerini göstermektedir. Aynı zamanda bu karmaşık yapılar kendi kentsel bağlamlarına özgü enformel ilişki ağları tarafından biçimlendirilmişlerdir. Yapım sürecinin doğaçlama sürdürülmesi biçim ve işlev açısından yeniliklerin yanı sıra, yapısal ve kentsel ölçekte önemli mimari ve mekânsal sorunlar da üretmiştir. Sonuç olarak bu araştırma yerel dinamikleri daha fazla anlamaya çalışan ve kullanıcıların kendi sosyal ve fiziksel çevrelerini biçimlendirme isteğine cevap veren yeni bir kuramsal ve yasal çerçeve oluşturmak üzere stratejiler geliştirebilecek çalışmalara katkıda bulunmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Beykoz, Istanbul, Cami Mimarisi, Enformel Mimarlık, Klasik Osmanlı Camisi

A "Classical" Response to Contemporary Issues: Examples of Informal Mosque Production in Beykoz, Istanbul

Öz

Through examples from Beykoz, this study questions and investigates informality as a substantial phenomenon in the architectural and spatial formation of mosque buildings in Istanbul's informally developed neighbourhoods. The goal is to provide a new theoretical perspective on this legitimate yet illegal/informal form of socio-spatial practice in relation to the specific dynamics of Istanbul's informal urbanity and architectural production. As for methodology, following a theoretical and historical survey on the informal urbanity and procedures of mosque production in Turkey, the architectural and spatial features of three mosque complexes are analysed, evaluated, and discussed. The data was obtained through site surveys and interviews with the primary actors involved in their constructions. This data was processed into scaled drawings for a comparative analysis of their formal and spatial configurations. The study concentrated on gathering first-hand information from the producers of these mosques and the buildings themselves. The results showed that the builders, who were also the future users, followed an imprecise classical mosque scheme during their building processes. Their participatory and spontaneous construction processes also brought innovation in the spatial and formal organization, employing improvisation. The architectural and spatial aspects of these building complexes also presented considerable problems. Finally, the research aims to contribute new studies for developing new strategies and legal frames, engaging the will and the energy of the users to shape their social and physical environments in the urban context.

Anahtar Kelimeler

Beykoz, Istanbul, Mosque Architecture, Informal Architecture, Classical Ottoman Mosque

Kaynakça

• Akbayar, N., Işın, E., Sakaoğlu, N., Batur, A. & Tanman, B. (Eds.). (1993). Beykoz. In Dünden Bugüne Istanbul Ansiklopedisi (pp. 193–195). Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Aksoylu, Y. (1985). Voluntary associations in urban squatter settlements. Habitat International, 9(3/4), 225–233.
• AlSayyad, N. (2004). Urban informality as a new way of life. In A. Roy & N. AlSayyad (Eds.), Urban informality: Transnational perspectives from the Middle East, Latin America, and South Asia (pp. 7–30). Lexington Books.
• Arefi, M. (2011a). Rethinking the local knowledge approach to placemaking: Lessons from Turkey. Open House International, 36(2), 97–106. https://doi.org/10.1108/ohi-02-2011-b0010
• Arefi, M. (2011b). Order in informal settlements: A case study of Pınar, Istanbul. Built Environment, 37(1), 42–56. http://www.jstor.org/stable/23289770
• Asan, H. S. & Ozsoy, A. (2018). The enduring influence of informality in Istanbul: Legalization of informal settlements and urban transformation. Berkeley Planning Journal, 30(1), 60–81. https://doi.org/10.5070/bp330137619
• Avcı, S. (1993). Beykoz İlçesi. In N. Akbayar, E. Işın, N. Sakaoğlu, O. Baydar, A. Batur, B. Tanman & S. Koz (Eds.), Dünden bugüne İstanbul ansiklopedisi (pp. 198–199). Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı.
• Baharoglu, D. & Leitmann, J. (1998). Coping strategies for infrastructure: How Turkey’s spontaneous settlements operate in the absence of formal rules. Habitat International, 22(2), 115–135. https://doi.org/10.1016/S0197-3975(97)00313-5
• Batuman, B. (2016). Architectural mimicry and the politics of mosque building: negotiating Islam and Nation in Turkey. Journal of Architecture, 21(3), 321–347. https://doi.org/10.1080/13602365.2016.1179660
• Billig, N. (2013). Everyday life and sharing of open space in Istanbul’s informal settlements. In L. Madanipour, S. Knierbein & A. Degros (Eds.), Public space and the challenges of urban transformation in Europe (pp. 155–167). Routledge.
• Billig, N. (2019). Istanbul: Informal settlements and generative urbanism. Routledge. https://doi.org/10.1017/CBO9781107415324.004
• Bozdoğan, S. (2002). Modernism and nation building: Turkish architectural culture in the Early Republic. University of Washington Press.
• Buğra, Ayse. (1998). The immoral economy of housing in Turkey. International Journal of Urban and Regional Research, 22(2), 303–307. https://doi.org/10.1111/1468-2427.00141
• Buğra, Ayşe & Keyder, Ç. (2005). Poverty and social policy in contemporary Turkey (Social Policy Forum, Issue January).
• Çağdaş, G. (1995). “Spatial organizations and functions in squatter dwellings: A case study in Istanbul.” Open House International, 20(4), 4–45.
• Cavender, A. (2006). Gecekondu: Illusion and reality in one small project. www. onesmallproject.com/pagescontributors/contributorcavender.html
• Diyanet Haber. (2018). İmar barışında ibadethaneler için büyük imkan. Diyanet Haber. https://www.diyanethaber.com.tr/diyanet/imar-barisinda-ibadethaneler-icin-buyuk-imkan-h1646.html
• Diyanet İşleri Başkanlığı. (n.d.). Cami sayısı. İstatistikler. ttps://stratejigelistirme.diyanet.gov.tr/sayfa/57/istatistikler
• Dostbeykoz. (2020). Beykoz Kavacık’taki Hasan Yavuz Camisi yıkılıyor. https://dostbeykoz.com/beykoz-kavacik-taki-hasan-yavuz-camisi-yikiliyor
• Erder, S. (2013). İstanbul’a bir kent kondu: Ümraniye. İletişim Yayınları.
• Erman, T. (2001). The politics of squatter(gecekondu) studies in Turkey: The changing representations of rural migrants in the academic discourse. Urban Studies, 38(7), 983–1002. https://doi.org/10.1080/00420980120080131
• Esen, O. (2009). Istanbul’s gecekondus. Istanbul: City of intersections, Urban age 2009 Conference in Istanbul. London School of Economics and Political Science.
• Gülen, M. & Düzenli, H. İ. (2018). Van cami̇leri̇ (1941-2013) istati̇sti̇kler, mülki̇yet durumları ve "mi̇marli”cami̇ler. E-Şarkiyat İlmi Araştırmaları Dergisi / Journal of Oriental Scientific Research (JOSR), 10(4 (22)), 1593–1611. https://doi.org/10.26791/sarkiat.493877
• Gür, E. & Dülgeroğlu Yüksel, Y. (2011). Squatter housing as a model for affordable housing in developing countries. Open House International, 36(3), 119–129.
• Gürsoy, E. (2013). Günümüz cami mimarisinde “ilkesiz yaklaşım.” Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2013(28), 239–253.
• Kellett, P. (2011). Contemporary vernaculars : Informal housing processes and vernacular theory. ISVS E-Journal, 2(1), 2–12.
• Kellett, P. & Napier, M. (1995). Squatter architecture? A critical examination of vernacular theory and spontaneous settlement with reference to South America and South Africa. Traditional Dwellings and Settlements Review, 6(2), 7–24.
• Keyder, Ç. (1999). The housing market from informal to global. In Ç. Keyder (Ed.), Istanbul: Between the global and the local (pp. 143–160). Rowman & Littlefield.
• Kılıç, V. (2018). When and where the story began: A photo essay. In Y. A. Adanalı (Ed.), Gecekondu sohbetleri : arşiv, bellek, imge, mekan, mimari = Gecekondu conversations : archive, memory, imagery, space, architecture (pp. 53–73). Columbia GSAPP Studio-X.
• Köksal, A. (1994). “Türkiye’de cami mimarisi üzerine” Turgut Cansever’le söyleşi. Arredamento Dekorasyon, 64, 88–91.
• Kuppinger, P. (2011). Vibrant mosques: Space, planning and informality in Germany. Built Environment, 37(1), 78–91.
• Kutlu, M. & Düzenli, H. İ. (2016). Cumhuriyet dönemi İstanbul’unda cami mimarisi. Sosyoloji Divanı, 4(7), 89–108.
• Neci̇poğlu, G. (2007). Creation of a national genius: Si̇nan and the historiography of “classical” Ottoman architecture. Muqarnas, 24, 141–183. http://www.jstor.org/stable/25482458
• Onay, A. (2008). Türkiye’nin cami profili: Fiziki ve sosyolojik açılardan bir analiz. DEM Yayınları.
• Rapoport, A. (1988). Spontaneous settlements as vernacular design. In C. V. Patton (Ed.), Spontaneous shelter: International perspectives and prospects (pp. 51–77). Temple University Press.
• Şenyapılı, T. (1986). On physical aspects of squatters in Turkey. Metu Journal of the Faculty of Architecture, 7(2), 143–169.
• Tang, M. (2014). Spontaneous as contemporary vernacular? Ananalysis of spatial norm in a gecekondu settlement of Istanbul. In IASTE 2014 conference ‘Whose tradition’ (No. 266; Traditional Dwellings and Settlements Working Paper Series 2014-2015).
• Tanman, B. (2016). Şişli Camii: Erken cumhuriyet döneminde bir Osmanlı yapısı. İstanbul Araştırmaları Enstitüsü.
• Tayla, H. (2002). Kocatepe Camii. In TDV İslâm Ansiklopedisi (pp. 141–142). TDV İslâm Araştırmaları Merkezi.
• Tokay, H., Kaptı, M., Büken Cantimur, B. & Coşkun, S. (2013). 1. Ulusal cami mimarisi sempozyumu: Gelenekten geleceğe cami mimarisinde çağdaş tasarım ve teknolojiler 2-5 Ekim 2012 / 1. National mosque architecture symposium: Contemporary design and technologies in mosque architecture from tradition to future 2-5 Oct. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Yayınları.
• Topraklı, Y. (2017). Mosque planning and design project 1st workshop (22-23 March 2017) Roadmap / Cami planlama ve tasarımı projesi 1. çalıştayı (22-23 Mart 2017) Yol haritası.
• Turgut, H. (2001). “Culture, continuity and change: Structural analysis of the housing pattern in squatter settlement.” Global Built Environment Review, 1(1), 17–25.
• United Nations, H. (2003). The challenge of slums - Global report on human settlements.
• Uzunoğlu, A. (2006). Cami projeleri istişare toplantısı/ Consultation meeting on mosque projects. In Diyanet İşleri Başkanlığı Dini ve Sosyal Hizmetler Vakfı. Türkiye Diyanet Vakfı Matbaası.
• Yavuz, M. H. (2003). Islamic political identity in Turkey. In Politics. Oxford University Press.
• Yıldırım, M. K. & Yıldırım, M. (2013). Cami mimarisinde kurumsal ve yasal çerçeve. 1. Ulusal cami mimarisi sempozyumu : Gelenekten geleceğe cami mimarisinde çağdaş tasarım ve teknolojiler 2-5 Ekim 2012, 53–80.