Alman, Avusturya ve İsviçreli Mimarların İstanbul'daki Etkinlikleri

Yıl 2024, Cilt: 17 Sayı: 4, 1252 - 1284, 16.07.2024

F.yasemin Saygıner , Leyla Suri

https://doi.org/10.35674/kent.1439587

Öz

İstanbul coğrafi konumu ve jeopolitik önemi nedeniyle, tarihi boyunca birçok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Osmanlı Dönemi’nde de bu kozmopolit yapı sürdürülmüştür. Osmanlı İmparatorluğu’nda 19. yüzyılda başlayan reform hareketlerinin sonucunda ve Kırım Savaşı’nın sona ermesiyle, özellikle II. Abdülhamid döneminde, İstanbul’a yabancılar akın etmeye başlamışlardır. Şehir genişlemekte, modern ihtiyaçlara cevap verecek değişik yapılara ihtiyaç artmakta, gelişmiş altyapı projelerinin de inşa edilmesi gerekmekteydi. Bu ihtiyaçları karşılayacak yerel mimar sayısı oldukça az olduğundan, Osmanlı hükümeti uzmanlık ve yardım için Avrupalı mimar ve mühendislere başvurmuştur. Yabancı mimarların etkisi gerçekte çok geniş kapsamlı bir konu olduğundan bu çalışmada, sadece Almanca konuşulan ülkelerin (germanofon) mimar ve mühendislerinin İstanbul'un mimari mirasına katkıları araştırılmış, tasarladıkları yapılar ve kent üzerindeki etkilerinin incelenmesi amaçlanmıştır. Türk-Alman ilişkileri Türkiye tarihinde önemli bir yeri olduğundan ve özellikle ilk etkileşim İstanbul’da olduğundan, çalışma sadece İstanbul’daki faaliyetleri ve yoğun olduğu 19-20.yy dönemi kapsamaktadır. Geç Osmanlı döneminde, İstanbul'u şekillendiren ekonomik, politik ve kültürel güçlere bakarak, Osmanlı İmparatorluğu ile Alman İmparatorluğu arasındaki geniş kültürel alışverişin kültürümüze etkilerini ve İki dünya savaşı arasında Nazi Almanya’sından Türkiye’ye sığınan Alman ve Avusturyalı mimarların, özellikle üniversiteler ve kent planlaması üzerindeki etkileri araştırma kapsamında ele alınmıştır. Son olarak İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra azalan etkileşimin nedenleri incelenerek, yaklaşık 200 yüz yıl süren Almanca konuşan ülkelerin mimarlarının kendi kültürlerini yansıtan tasarımlarının, İstanbul'un kent kimliği üzerindeki etkileri incelenmiştir. Farklı dillerde yazılmış çok sayıda kaynağa ulaşılmış, ancak konuyu tek bir kaynakta, bütünsel olarak ele alan eserlere veya çalışmalara pek rastlanmamıştır. Çalışmanın sonucunda İstanbul’da çalışmış ve bilgisine ulaşılmış tüm mimarların ve eserlerinin ayrıntılı bir listesi verilmiştir. Bu amaç ve hedefle çok sayıda literatür, arşiv, tarih süreci, haritalar incelenmiş ve yerinde gözlemler yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İstanbul, Almanca konuşan mimarlar, batılılaşma, 19.-20.yy

The Influence of German, Austrian and Swiss Architects on The Architecture of Istanbul

Öz

Istanbul’s geographical position and geopolitical prominence attracted various cultures throughout history, and this cosmopolitan structure remained during the Ottoman period. With the reformative movements that emerged in the late 19th century as well as the end of the Crimean War, the city witnessed an influx of foreigners. As a result of modernization activities, the city started to expand; the requirement for contemporary structures increased, which in turn necessitated the construction of advanced infrastructure projects. Due to the scarcity of local architects with the necessary competence, the Ottoman government referred to European architects and engineers for their assistance. Since the influence of foreign architects is actually a very comprehensive subject, this study has been narrowed to the contributions of architects and engineers from German-speaking countries. Since Turkish-German relations have a significant position in Turkey’s history, and notably the initial interactions took place in Istanbul, this research exclusively examines the activities in Istanbul and the period of the 19th and 20th centuries when they were intensive. The economic, political, and cultural factors and the vast cultural exchange between the two countries during the late Ottoman period, the inter-war period with the particular influence of German and Austrian architects who sought refuge in Turkey from Nazi Germany on universities and urban planning, and finally, the causes of the decreasing interaction after WWII, were investigated. This study focuses on the effects of Germanophone architects reflecting their own national cultures, lasting nearly 200 years, on the urban landscape and architectural heritage of Istanbul. While there are several publications on the subject, there are few that provide a comprehensive overview of the subject in one place. As a result, a comprehensive list of all architects who worked in Istanbul and their works was produced. For this goal and target, literature, historical processes, and maps were reviewed.

Anahtar Kelimeler

Istanbul, German-speaking architects, westernization, 19th-20th century

Kaynakça

• Akın, N. (1998). 19. Yüzyılın İkinci yarısında Galata ve Pera. Literatur.
• Almanya’nın Türkiye’deki Dış Temsilcilikler. 20.1.2024 tarihinde https://tuerkei.-diplo.de/tr- tr/vertretungen/generalkonsulat-istanbul/01-botschaft-im-deutschen-reich/1534806?view= adresinden erişildi.
• Alpagut, L. (2015). Cumhuriyetin Mimarı Ernst Arnold Egli. Mimarlık Dergisi, 383, 2015. Erişim adresi: http://www.mimarlikdergisi.com/index.cfm?sayfa=-mimarlik&DergiSayi=397&RecID=3661
• Atalay, F. (2002). Bir Başkentin Oluşumu- Avusturya, Alman ve İsviçreli Mimarların Ankara’daki İzleri.
• Goethe Institut. 15 Ocak 2024 tarihinde https://www.goe-the.de/ins/tr/ank/prj/urs/arc/bon/trindex.htm adresinden erişildi.
• Aydın, R. (2020). Alman Mimar August Carl Friedrich Jasmund’un Yedikule’deki Hapishane Projesi. Timad, 15(29).
• Bachleitner, C.E. (2019). Methoden und Strategien der Dritten Leitung des kommunistischen Widerstandes im nationalsozialistischen Österreich. (Magister der Philosophie tezi). Wien.
• Başar, M. E., & Erdoğan, H. A. (2009). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türkiye’de Tren Garları. S.Ü. Mim. Fak. Dergisi, 24(3).
• Bilsel, F. C. (2007). Cumhuriyet Dönemi İstanbul Planlama Raporları 1934-1995. Mimarlık Dergisi, 338. 10 Ocak 2024 tarihinde http://www.mimarlikdergisi.com/index.cfm?sayfa=mimarlik& DergiSayi=288&RecID=1662 adresinden erişildi.
• Bilsel, F. C. (2015). Geç Osmanlı Döneminden Cumhuriyet’e Çağdaş Şehir Düşüncesi ve İstanbul Planlaması. https://istanbultarihi.ist/324-gec-osmanli-doneminden-cumhuriyete-cagdas-sehir-dusuncesi-ve-istanbul-planlamasi.
• Bülbül, A. H. (2022). İstanbul’daki Osmanlı Dönemi Endüstri Yapılarının Projeleri ve Mimarları. Palmet Dergisi, 1, 77-100.
• Can, C. (2020). İstanbul’un Yabancı ve Levanten Mimarları. Ankara: Arketon Yayınları.
• Christensen, P. H. (2014). Architecture, Expertise and the German Construction of the Ottoman Railway Network, 1868-1919 [Doctoral dissertation, Department of Architecture, Landscape Architecture, and Urban Planning, Harvard University.
• Çelebi, N., & Kazancı, E. (2021). Cumhuriyet Dönemi Eğitim Politikaları ve Yabancı Eğitim Uzmanlarının Eğitimdeki Etkileri (1923-1960). Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 19(4).
• Çelik, Z. (1996). Değişen İstanbul. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Dietrich, A. (1998). Deutschsein in İstanbul. Opladen: Leske+Budrich.
• Doğramacı, B. (2008). Kulturtransfer und Nationale Identität. Berlin: Gebr. Mann Verlag.
• Durmaz, S. (2018). İstanbul’da Özgün bir Mimari: Karaköy Ziraat Bankası. Yerel Kimlik Dergisi, 56, 52- 55. 10 Ocak 2024 tarihinde https://www.cekulvakfi.-org.tr/makale/ istanbulda-ozgun-bir- mimari-karakoy-ziraat-bankasi adresinden erişildi.
• Eyice, S. (1981). XVIII. Yüzyılda Türk Sanatı ve Türk Mimarisinde Avrupa Neo-Klasik Üslubu. Sanat Tarihi Yıllığı, 9–10, 163–190. https://www.acarindex.com/pdfs/278925.
• Fındıkgil Doğuoğlu, M. M. (2001). 19. Yüzyıl İstanbul’unda Alman Mimari Etkinliği. (Doktora Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü). YOK Veritabanı (No. 127206).
• Fülscher, C. (2021). Deutsche Botschaften: Zwischen Anpassung und Abgrenzung. Berlin, Boston: JOVIS. https://doi.org/10.1515/9783868599640.
• Güner, K. (2014). Her milli mimari fenadır, her iyi mimari millidir. Bilim ve Gerçek, 130. https://bilimvegelecek.com.tr/index.php/2014/12/01/her-milli-mimari-fenadir-her-iyi- mimari-millidir/
• Hızlı, N. & Aysel, N. R. (2016). 1930-1936 Güzel Sanatlar Akademisi’nde Mimarlık Eğitim Reformu ve Ernst A. Egli. Mimarlık Dergisi, 389. Mimarlar Odası Ankara.
• Hort, J. (2014). Architektur der Diplomatie: Repräsentation in europäischen Botschaftsbauten, 1800- 1920; Konstantinopel - Rom - Wien - St. Petersburg. (Veröffentlichungen des Instituts für Europäische Geschichte Mainz, 234). Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht.
• Kayaalp, A. (2019). Antoine Melling: Hayati, eserleri ve “Voyage Pittoresque de Constantinople et des rives du Bosphore” üzerine bir değerlendirme. International Balkan University. Turkish Studies, 14(2).
• Kopuz, A.D. (2018). Türkiye’de Erken Cumhuriyet Dönemi Yabancı Mimarların İzleri, Franz Hillinger Örneği. Megaron, 13(3), 363-373.
• Kornrumpf, H.J & Kornrumpf, J. (1998). Fremde im Osmanischen Reich 1826-1912/13_ Biobibliographisches Register. Fischer Schnelldruck, Karlsruhe.
• Kuban, Z., & Göğüş, C. (2015). German traces in Ottoman Istanbul: The Kaiser Wilhelm Fountain. ITU A|Z, 12(2), 119-129.
• Küçük, E. (2018). Türkiye’de Nazi Almanya Propagandasına Bir Örnek: Ankara ve İstanbul’da Alman Mimari Sergileri. Ankara Araştırmaları Dergisi, 6(1), 23-38. https://doi.org/10.5505/jas.2018.77527
• Jokilehto, J. (2002). A History of Architectural Conservation. Oxford: Elsevier Butterworth-Heinemann.
• Meyer-Heinrich, H. (1949). Philipp Holzmann, Aktiengesellschaft im Wandel von hundert Jahren: 1849- 1949. Frankfurt a.M.: Umschau-Verlag.
• Nicolai, B. (2011). Modern ve sürgün: Almanca konuşulan ülkelerin mimarları Türkiye'de 1925 – 1955. İstanbul: TMMOB Mimarlar Odası.
• Ortaylı, İ. (1983). Osmanlı İmparatorluğunda Alman Nüfusu. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Özgüven Y., (2009). II. Mahmud Dönemi İstanbul’unda Kentsel – Fiziksel Kavrayışın Değişimi. (Doktora Tezi, İstanbul Yıldız Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü). YOK Veritabanı (356309).
• Radt, B. (2001). Geschichte der Teutonia. İstanbul: Orient-Institut.
• Sarı, H. (2011). Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı İstihdam: Anadolu-Bağdat ve Hicaz Demiryolları Örneği (1888-1918). (Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi). YOK Veritabanı (Tez No. 2501080397).
• Sarıaslan, Ü. (2018). Aramızdan Ayrılışının 80. Yılında Taut’u Düşünmek... Çalışma Ortamı Dergisi. 14.01.2024 tarihinde https://calismaortami.fisek.org.tr/icerik/ara-mizdan-ayrilisinin- 80-yilinda-tautu-dusunmek/ adresinden erişildi.
• Selçuk, E. U. (2009). İstanbul’daki Sefarethanelerin Oluşumu, Günümüzdeki Mevcut Durumları, Koruma Sorunları ve Önerileri. (Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi). YOK Veritabanı. (Tez No. 256616).
• Selçuk, H. T. (2022). Cumhuriyet Dönemi Mimarlığı. Mimarlık Dergisi, 428, 72.
• Somel, S. A. (2009). Die Deutschen an der "Pforte der Glückseligkeit": Kulturelle und Soziale Begegnungen mit Istanbuler Türken zwischen 1870 und 1918 = Almanlar Dersaadet'te: 1870-1918 Devresi İstanbul'unda Almanlarla Osmanlıların Kültürel ve Toplumsal Buluşma Deneyimi. In M. von Kummer (Ed.), Deutsche Präsenz am Bosporus: 130 Jahre Kaiserliches Botschaftspalais, 120 Jahre Historische Sommerresidenz des Deutschen Botschafters in Tarabya (pp. 35-65). İstanbul: Generalkonsulat der Bundesrepublik Deutschland.
• Şerifoğlu, C. (2016). Kopfbahnhof Haydarpaşa und das unglückliche Dach. (Yüksek Lisans Tezi, Viyana Teknik Üniversitesi). https://repositum.tuwien.at/bit-stream/20.500.12708/2925/2/Serifoglu %20Can%20-%202016%20-%20Kopf-bahnhof%20Haydarpasa%20und%20das%20un glueckliche%20Dach.pdf
• Tanyeli, U. (2020). İstanbul Mimarisinde Radikal Değişim Evresi: XVIII ve XIX. Yüzyıllar. 15 Ocak 2024 tarihinde https://istanbultarihi.ist/314-istanbul-mimarisinde-radikal-degisim-evresi-xviii-ve- xix-yuzyillar adresinden erişildi.
• Taşkın, F. (2007). Kırım Savaşı’ndan Sonra Osmanlı Devleti ’ne Yönelik Göç Dalgası ve Devletin Göçmenlere Yönelik Çalışmaları. Savaştan Barışa: 150. Yıldönümünde Kırım Savaşı ve Paris Antlaşması (1853-1856). İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi. https://cdn.istanbul.edu.tr/FileHandler2.ashx?f=savas%CC%A7tan-baris%CC%A7a.pdf
• Taut, B. (2021). İstanbul Günlüğü 10.11.1936-13.12.1938. İstanbul: Kırmızı Kedi Yayınları.
• Uğur, Ö. T. (2021). Modern Türk mimarisine öncülük eden isim: Sedad Hakkı Eldem. Arkitekt. https://www.gzt.com /arkitekt/modern-turk-mimarisine-onculuk-eden-isim-sedad-hakki- eldem-3565316
• Üstün, Ç., & Özçiftçi, S. (2023). Almanya’dan Türkiye’ye Göç Eden Bilim İnsanlarından Mimar Ord. Prof. Dr. Ing. H. C. Gustav Oelsner’in Kısa Yaşam Öyküsü ve Ona Ait Bazı Anılar. Vakanüvis- Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 8(1).
• Yavuz, M. (2001). 19. Yüzyıl Sonu 20. Yüzyıl Başlarında İstanbul’da Alman Mimarların Yaptıkları Mimari Eserler. (Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi). YOK Veritabanı. (Tez No. 109221).
• Yavuz, M. (2005). Eine vergleichende Studie über den Bahnbau und die Bahnhofsarchitektur der Anatolischen Bahnen und der Bagdadbahn mit ihren Vorbildern im Deutschen Reich.(Inauguraldissertation Zur Erlangung des Grades Eines Doktors der Philosophie In der Fakultät Für Geschichtswissenschaft der Ruhr Universität Bochum).
• Yavuz, M. (2006). August Carl Friedrich Jasmund ve Mimarî Faaliyetleri. X. Orta Çağ-Türk Dönemi Kazı Sonuçları ve Sanat Tarihi.
• Yavuz, M. (2008). August Carl Friedrich Jasmund ve Mimari Faaliyetleri, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 21, 187-209.
• İlave kaynakça listesi:
• Dere, M.E. (2021). Türk-Alman Mimarlık İlişkileri Bağlamında Berlin’de Türk Büyükelçilik Binası, Hars Akademi. 4 (8), 446-488.
• Glass, R. (2024). Internetpräsenz zu den Forschungsthemen von Reinhard Glaß, Sülzhayn. https://glass-portal.homepage.t-online.de/hs/m-r/ruehling_gustav.htm
• Heinrich August Meißner. (2024, 10 Ocak). Wikipedia. https://de.wikipedia.org/wiki/Heinrich_August_Mei%C3%9Fner
• Hellmuth Cuno. (2024, 10 Ocak). Wikipedia. https://de.wikipedia.org/wiki/Hellmuth_Cuno
• Historisches Lexikon von Bayern. (2024, 30 Ocak). http://www.kmkbuecholdt.de/historisches/personen/architekten_ru.htm
• Mandl, G.W. (2023). Die frühen Jahre des Dachsteinpioniers Friedrich Simony. Geologische Bundesanstalt. Berichte Geol. B.-A., 102(ISSN 1017-8880).
• Meder, I. (2004). Offene Welten: Die Wiener Schule im Einfamilienhausbau 1910-1938. (Doktora Tezi, Stuttgart Üniversitesi).
• Otto von Kühlmann. (2024, 10 Ocak). Wikipedia. https://de.wikipedia.org/wiki-/Otto_von_K%C3%BChlmann
• ROKOKO - TDV İslâm Ansiklopedisi. (n.d.). TDV İslâm Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/rokoko
• Spitta, M. (2024, 30 Ocak). https://glass-portal.homepage.t-online.de/hs/s-z/spitta_max.htm
• Şekil 1: İpsilantı Yalısı, Tarabya URL 1: https://www.istanbulapartmanlari.com/ipsilanti-yalisi-tarabya/
• Şekil 2: Moltke Haritası, Özgüven, 2009
• Şekil 3: Darülfünun Binası, Fossati 1845-1863. URL 2: https://www.sayistay.gov.tr/files/1254_Binalar.pdf
• Şekil 4: Yıkılmış olan Alman Okulu, Yedikule. URL 3: https://almanliseliler.org/-hakkimizda/istanbul- alman-lisesi-tarihcesi
• Şekil 5: Alman Okulu, Yel değirmeni. URL 4: https://kulturenvanteri.com/-tr/yer/osmangazi- ilkokulu/haydarpasa-yeldegirmeni-alman-okulu-gunumuzde-osmangazi-ilkokulu/
• Şekil 6: Sirkeci Garı. URL 5: https://tr.m.wikipedia.org/wiki/Dosya:Turkey.- Istanbul.Sirkeci.RailwayStation.SirkeciGari2.JPG
• Şekil 7: Alman Çeşmesi, Sultanahmet. URL 6: https://archives.saltresearch.-org/handle/123456789/6341
• Şekil 8: Haydarpaşa Garı, 1917. URL 7: http://www.eskiistanbul.-net/4169/1917-sabotaji-oncesinde- haydarpasa-gari#lg=0&slide=0
• Şekil 9: Haydarpaşa Silolar. URL 8: http://www.eskiistanbul.net/4441/hay-darpasa- silosu#lg=0&slide=0
• Şekil 10: Kadıköy’de bazı tren istasyonları
• Şekil 11: Alman Büyükelçilik, 19.yy (© DAI Istanbul - 9398 Sebah u. Joaillier)
• Şekil 12: Denizden baskın bir etki yaratan Alman Büyükelçilik yapısı, 1880. URL 9: Abdullah Frères, 1880. Wikimedia Commons. http://www.eskiistanbul.net/7018/denizden-findikli-gorunumu-ve- kayiklar-abdullah-freres-fotografi#lg=0&slide=0
• Şekil 13: Teutonia Binası, Beyoğlu URL 11: https://teutonia-istanbul.com/tr/foto-galeri/
• Şekil 14: İstanbul, Fatih İlçesi Harita. URL 12: https://sehirharitasi.ibb.gov.tr/
• Şekil 15: Ragıp Devres Villası URL 13: https://www.gzt.com/arkitekt/bebekin-incisi-muhendis-ragip-devres-villasi-3745334
• Şekil 26. Mimar Egli, Ragıp Devres Villası, Bebek , 1932. URL 13: https://www.gzt.com/arkitekt/bebekin-incisi-muhendis-ragip-devres-villasi-3745334
• Şekil 27. Mimar Adolf Loos, Villa Müller: URL 14: https://www.muzeumprahy.cz/en/visit-villa-muller/
• Şekil 25. Taut Evi: URL 15: https://www.arkitera.com/haber/alman-mimar-bruno-tautun-ortakoydeki-taut-evi-satisa-cikarildi/
• Şekil 25. Yeni Alman Mimarisi Sergisi Afişi. URL 16: https://www.nadirkitap.com/yeni-alman-mimarisi- ankara-da-sergi-evi-ndeki-mesher-31-ikinci-kanun-ila-15-subat-1943-albert-speer- kitap28764268.html