Aydın Fatma Hanım Sıbyan Mektebi: Osmanlı Modernleşmesinin Eğitimde Mekâna Yansıması

Yıl 2025, Cilt: 18 Sayı: 1, 94 - 118

Murat Erdal Dere

https://doi.org/10.35674/kent.1506848

Öz

Mensup olunan medeniyetler kendi varlık değerlerini gelecek kuşaklara aktarmak için dönemine göre farklı yaklaşımlar sergilemişlerdir. Her dönem eğitime bağlı bulunulan medeniyetin mensubiyetlerine göre ve ilişkili oldukları diğer kültürlerle etkileşim içinde olmuşlardır. Döneminde her ne kadar etkileşim olsa da medeniyet mensupları yine de kendilerine özgü öğretim metotları geliştirerek modern çağ olarak adlandırılan 19. yüzyıla dek ulaşmışlardır.
Coğrafyamızda hüküm sürmüş Osmanlılarda son dönemlerinde batılılardan etkilenmiş cami merkezli eğitimden kısmen vazgeçerek kurumsal olarak okul ve örgün eğitim metodunu benimsemiştir. Bu metodu yaygınlaştırmak için şehirlerin mahallelerine dek başlangıç seviyesi öğretim kurumları kurmuşlar ve diğer Türk devletlerinde olduğu gibi buna sıbyan mektebi demişlerdir.
Eğitim metoduyla kurgulanan mekânsal düzenleme arasındaki ilişki bilinen bir durumdur ve medeniyetlerin tavrı bu uyumu beraberinde getirmiştir. Modern dünyada ise tek tipleşme ve özünde aynı, detayında ise farklı okul tipolojilerini ortaya çıkarmıştır. Bu kapsamda tarihi eğitim kurumlarının özelde de çalışma konusu Fatma Hanım Sıbyan Mektebinde belgelenerek kayıt altına alınmış, mekân-işlev kurgusu ve ilişkisi mimari olarak değerlendirilmiştir. Bu değerlendirmeye esas yapının yerinde rölövesi alınmış, çalışma konusu yapıya ilişkin arşiv çalışması yapılmış ve bulunan belgeler bu çalışmayla kıymetlendirilmiştir.
Günümüzde çalışma konusu yapı restore edilmiş lakin işlev verilemediği için âtıl bir durumda bırakılmıştır. Geleneksel mekânsal düzenlemeyi günümüzün şartlarıyla uyumlu işlev verilmesi bu konuda duyarlılık oluşturmak ve koruma-kullanma dengesine uygun işlev geliştirilmesinin yanında bu eserlerin kültür hayatımıza faal olarak katılması için toplumsal duyarlılık sağlanması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Mimari, Mimarlık Tarihi, Restorasyon, Sıbyan Mektebi, Aydın.

Etik Beyan

Yazarın diğer üçüncü kişi ve kurumlarla çıkar çatışmasının olmadığına ilişkin beyanlar ile yazar katkısı beyan formları makale süreç dosyalarına ıslak imzalı olarak eklenmiştir.

Aydın Fatma Hanım Sıbyan School: The Spatial Reflection of Ottoman Modernisation in Education

Öz

Civilizations have taken different approaches to passing on the values of their own existence to future generations depending on the era. In each era, education interacted with other cultures they were related to and depending on the affiliation of the civilization they belonged to. Despite the interaction in each era, the members of the civilization developed their own teaching methods and reached the 19th century.
The Ottomans, who ruled in our geography, were influenced by the Western countries in their last period and partially abandoned mosque-oriented education and institutionally adopted the school and formal education method. In order to spread this method, they established elementary educational institutions in the neighborhoods and called them sıbyan mektebi as in other Turkish states.
The relationship between the method of education and the spatial arrangement is well known and the attitude of civilizations has brought this harmony. In the modern world, it has led to uniformization and school typologies that are the same in essence but different in detail. In this context, the historical educational institutions, especially the subject of the study, Fatma Hanım Sıbyan Mektebinde, were documented and recorded, and the space-function fiction and relationship were architecturally evaluated. On-site surveys of the building based on this evaluation were taken, archive work was carried out on the building subject to the study and the documents found were valued with this study.
Today, the building that is the subject of the study has been restored, but it lies derelict because it cannot be given a function. The aim is to give the traditional spatial arrangement a function that is compatible with today's conditions, to create a sensitivity to this issue and to develop a function that is consistent with the balance between conservation and use, as well as to create a social sensitivity for the active participation of these works in our cultural life.

Anahtar Kelimeler

Architectural, History of Architecture, Restoration, Sıbyan School, Aydın

Kaynakça

• Ahunbay, A. Z. (2004). “Mektep”. İslam Ansiklopedisi, C.29 (s. 7-9). Ankara: TDV Yayınları.
• Aksoy, Ö. (1968). Osmanlı Devri İstanbul Üzerine Sıbyan Mektepleri Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: İTÜ, Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Fakültesi, Doktora Tezi.
• Akyıldız, A. (2008). “Sadık Rifat Paşa”. İslam Ansiklopedisi, C. 35, s. 400-401. Ankara: TDV Yayınları.
• Akyıldız, A. (2008). “Sadullah Paşa”. İslam Ansiklopedisi, C. 35, s. 432-433. Ankara: TDV Yayınları.
• Arel, A. (1998). Aydın ve Yöresinde Bir Ayan Ailesi ve Mimarlık: Cihanoğulları. (I. Uluslarası Tarih Kongresi Bildirileri 24-26 Mayıs 1993). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Problemler Araştırımalar Tartışmalar. Ankara: Tarih Vakfı Yayınları, 210.
• Arslan, A. (2000). Aydın’da Türk Mimarisi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi.
• Baltacı, C. (2004). “Mektep”. İslam Ansiklopedisi, C.29 (s. 6-7). Ankara: TDV Yayınları.
• Bozkurt, N. (2004). “Mektep”. İslam Ansiklopedisi, C.29 (s. 5-6). Ankara: TDV Yayınları.
• Cantay, T. (1979). Aydın’da Fatma Hanım Sıbyan Mektebi. Arkeoloji ve Sanat Dergisi, Yıl 2, Sayı 6-7, s. 25-27.
• Castle, E. B. (1964). Ancident Education and Today. London: Penguin Books.
• Çetinsaya, G. (2009). Kalemiye’den Mülkiye’ye Tanzimat Zihniyeti. Bora, T. Gültekingil, M. (Ed.), Cumhuriyet’e Devreden Düşünce Mirası: Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi. c.1, s. 54-71. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Chiera; E. (1996). Kilden Kitaplar (çev. Dinçol, A.M.). İstanbul: Çantay Kitapevi.
• Demir, T. Çelik, B. (2018). Aydınlı Bir Ayan: Hamzabali-zade İbrahim Bey’e Dair Arşiv Kayıtları, M.E. Erler, Duymaz, A.Ş. Sosyal, Beşeri ve İdari Bilimler’de Akademik Araştırmalar 1 (s. 333-352). Ankara: Gece Kitaplığı.
• Dikmen, B. D. Toruk, F. (2017). Sıbyan Mekteplerinin Mimarisi: Abdullah Paşa Sıbyan Mektebi Örneği. Vakıflar Dergisi, Yıl Aralık 2017, Sayı 48, s. 35-73.
• Eyice, S. (1994). “Sıbyan Mektepleri”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C.6 (s. 546-548). İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yayınları.
• Gökmen, E. (2006). Aydın Vilayeti’nde Sıbyan Mekteplerinin İptidai Mekteplere Dönüştürülmesi. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı 20, s. 149-173.
• Gümüş, İ. (2015). Cihanoğlu Ailesine Ait Mimari Eserler. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi.
• Hallaçoğlu, Y. Aydın, M.A. (1993). “Cevdet Paşa”. İslam Ansiklopedisi, C. 7, s. 443-450. Ankara: TDV Yayınları.
• Haskan, M. N. (2001). Yüzyıllar Boyunca Üsküdar. İstanbul: Üsküdar Belediyesi C.1.
• İnci, Ş. (2007). Manisa'da Osmanlı Dönemi Sıbyan Mektepleri. Selçuk Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi.
• Kramer, S. N. (2002). Sümerlerin Tarihleri, Kültürleri ve Karakterleri (çev. Buze, Ö.). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Kürüm, M. Özkan, M. K. (2012). Aydın’daki Türk Dönemi Eserleri. Aydın İl Tarihi, (s. 255-315). Ankara: Aydın Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Özyurt Matbaacılık.
• Menge, H. (1958). Lateinisch-Detusch Wörterbuch. Berlin: Langenscheidt KG. Verlagsbuchhandlung.
• Muhammed Esed (1999). Kur’an Mesajı Meal Tesir (çev. Koytak, C. Ertürk, A.). İstanbul: İşaret Yayınları.
• Nişanyan, S. https://www.nisanyansozluk.com/kelime/edebiyat. Erişim: 27 Nisan 2023.
• Özekmekçi, M. M. (2022). II. Mahmut Döneminde İstanbul’daki Sıbyan Mektepleri ve Öğrenci Sayıları. Osmanlı Araştırmaları Dergisi, Sayı 60, s. 139-178.
• Özgan, E. Sağlık, M. (2020). Osmanlı Dönemi 18. YY Başı Şehit Ahmet Paşa Sıbyan Mektebinin Mimari Özellikleri İncelemesi. Yeni Fikir Araştırma Dergisi, C. 12, Sayı 24, s. 79-93.
• Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü, Parsel Sorgulama Uygulaması. https://parselsorgu.tkgm.gov.tr/#ara/idari/151050/360/11/1672383811458. Erişim Tarihi: 27 Nisan 2023.
• Yılmaz, M. (2015). Aydın’da Türk Devri Kamu Yapıları I. Yayınlanmış Doktora Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı.
• Yolalıcı, M. E. (1994). Maarif Salnamelerine göre; Trabzon Vilayetinde Eğitim ve Öğretim Kurumları. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı 5, s. 435-473.