Anadolu’da Kırsal Yerleşim ve Konut Mimarisinde Yabanlı Türkmen Aşireti Köyleri

Yıl 2025, Cilt: 18 Sayı: 1, 586 - 611, 15.01.2025

Mehmet Kaan Öztürk Emine Saka Akın

https://doi.org/10.35674/kent.1513773

Öz

Kırsal yerleşimlerin fiziksel ve mekânsal şekillenmeleri bulundukları coğrafyanın doğal yapısı ve sosyo-kültürel çevre dinamiklerine bağlı olarak gelişir. Bu dinamiklerle özgün yerleşim ve mimari formlarını ortaya koyan kırsal yerleşimler, teknolojinin gelişmesi ile değişmeye başlamıştır. Kırsal yerleşimlerde teknolojinin gelişmesi üretim şekillerinin, ihtiyaç, beklenti ve taleplerin değişmesine neden olarak kırsaldaki insanları göç etmeye zorlamıştır. Göçlerle birlikte boşalan kırsal yerleşimlerin özgün, kimlikli mimarileri de bozulmaya başlamıştır. Bu çalışmanın amacı da göçler nedeni ile nüfusu iyice azalan Orta Anadolu’da Yabanlı Türkmen Aşireti’nin günümüze gelebilen 12 köyünün yerleşim morfolojisi ve bu köylerde yer alan 25 konut üzerinden kırsal konut tipolojisinin ortaya konulmasıdır. Bu amaca yönelik yapılan literatür çalışmasında kırsal konut ve Yabanlı Türkmen Aşireti köyleri hakkında bilgiler derlenmiş, nüfus bilgileri ve yerleşimlere ait hava fotoğrafları elde edilmiştir. Alan çalışması ile de köylerde gözlem, inceleme, görüşmeler ve rölöve çalışmaları yapılmıştır. Elde edilen tüm verilerin analizleri sonucunda Yabanlı Türkmen Aşireti’ne ait köylerin yerleşim morfolojisi, bu morfolojiye etki eden dinamikler ve geleneksel konut tipolojileri plan, cephe, malzeme ve yapım tekniği düzeyinde ortaya konulmuştur. Yapılan analizlerle Yabanlı Türkmen Aşireti’ne ait köylerin yerleşim morfolojisinin doğal çevre dinamiklerine ve zaman içerisinde nüfusunun ve üretim şekillerinin farklılaşmasına bağlı olduğu; kırsal konut mimarisinde ise yakın çevreden elde edilmiş malzeme ile inşa edilmiş, tarım ve hayvancılığa dayalı sofalı mekân kurgusuna sahip plan tipolojisi görülmüştür. Ancak son yıllarda yaşanan göçler köylerin boşalmasına ve kırsal konut yapılarının âtıl ve bakımsız kalmasına; gelişen teknolojiye ve konfor ihtiyaçlarına bağlı olarak köylerde kalan insanların plansız bir şekilde özgün olmayan betonarme konut yapıları inşa etmelerine neden olarak hem kırsal yerleşim morfolojilerini hem de özgün ve kimlikli mimarilerinin yok olmasına neden olmaktadır. Bu nedenle özgün ve kimlikli kırsal yerleşimlerin korunması ve geleceğe aktarılması için ivedilikle envanterlerinin çıkarılarak çok disiplinli çalışmaların yapılması gereklidir.

Anahtar Kelimeler

Morfoloji, Tipoloji, Kırsal, Koruma, Yabanlı Türkmen Aşireti

Etik Beyan

Herhangibir etik kurul onayına gerek yoktur.

Destekleyen Kurum

Yok

Teşekkür

.

Yabanlı Turkmen Tribe Villages in Rural Settlement and Residential Architecture in Anatolia

Öz

The physical and spatial shaping of rural settlements develops depending on the natural structure of the geography and socio-cultural environmental dynamics. Rural settlements, which reveal their unique settlement and architectural forms with these dynamics, have started to change with the development of technology. The development of technology in rural settlements has forced rural people to migrate by causing changes in production patterns, needs, expectations and demands. The original architecture with identity of rural settlements, which have become empty with migration, have also started to deteriorate. The aim of this study is to reveal the settlement morphology of the 12 surviving villages of the Yabanlı Turkmen Tribe in Central Anatolia, whose population has decreased due to migrations, and to reveal the rural housing typology through 25 houses in these villages. In the literature study conducted for this purpose, information about rural housing and the villages of the Yabanlı Turkmen Tribe was compiled, population information and aerial photographs of the settlements were obtained. Observations, examinations, interviews and surveys were carried out in the villages through fieldwork. As a result of the analysis of all the data obtained, the settlement morphology of the villages belonging to the Yabanlı Turkmen Tribe, the dynamics affecting this morphology and traditional housing typologies were revealed at the level of plan, facade, material and construction technique. The analyses revealed that the settlement morphology of the villages belonging to the Yabanlı Turkmen Tribe is dependent on the dynamics of the natural environment and the differentiation of the population and production patterns over time; in rural housing architecture, it was observed that the plan typology was built with materials obtained from the immediate surroundings and had a sofa space fiction based on agriculture and animal husbandry. However, the migration in recent years has caused the villages to empty and rural housing structures to remain idle and neglected; depending on the developing technology and comfort needs, the people staying in the villages unplannedly build non-original reinforced concrete housing structures, causing both rural settlement morphologies and original and identity architectures to disappear. For this reason, it is necessary to carry out multidisciplinary studies by urgently taking inventory in order to protect and transfer the original and identifiable rural settlements to the future.

Anahtar Kelimeler

Morphology, Typology, Rural, Conservation, Yabanlı Turkmen Tribe

Kaynakça

• Ahunbay, Zeynep (2004). Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon, Yem Yayını, 3. Baskı, İstanbul.
• Akın, Emine Saka ve Kalınbayrak Ercan, Aygün (2022). Türkiye’de 1930-1950 Yılları Arasında Kadının Toplum ve Konut İçindeki Yeri: Ev-İş Dergisi, Mimarlık ve Yaşam Dergisi 7(2), s.525-557.
• Akın, Emine Saka (2009). Tokat Kenti̇’nı̇n Fı̇zı̇ksel Gelı̇şı̇mı̇, Anıtsal ve Sı̇vı̇l Mı̇marı̇ Örneklerı̇nı̇n Analı̇zı̇ ve Değerlendı̇rmesı̇, Doktora Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Anabilim Dalı. Yök Ulusal Tez Merkezi: 233679
• Akok, Mahmut (1958). Tokat Şehrinin Eski Evleri, Yıllık Araştırmalar Dergisi II, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Türk ve İslam Sanatları Tarihi Enstitüsü, Ankara, s.129-151.
• Aksoy, Özgönül (1977). Biçimlendirme, Karadeniz Teknik Üniversitesi İnşaat ve Mimarlık Fakültesi Yayın No: 29.
• Ayyıldız, Sonay ve Özbayraktar, Mehtap (2018). Kültürel Süreklilik İçin Tipolojik Analizin Önemi: İzmit Merkez Geleneksel Konutları Örneği, Online Journal of Art and Design 6(4). Kocaeli.
• Bektaş, Cengiz (1991). Çağdaş Türk Evini Oluşturacak Yaşama Kültürü, Türk Halk Mimarisi Sempozyumu Bildirileri, 5-7 Mart 1990, Konya, Ofset Repromat Matbaası, s. 73-83.
• Çevre ve Kültür Değerlerini Koruma ve Tanıtma Vakfı (ÇEKÜL) (2012). Anadolu’da Kırsal Mimarlık. Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayını.
• Demiroğlu, Begüm (2020). Ankara Polatlı Bölgesindeki Kırsal Yerleşim Yerlerinin Oluşum ve Gelişim Analizi, Doktora Tezi, Konya Teknik Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Mimarlık Anabilim Dalı. Yök Ulusal Tez Merkezi: 650418.
• Eldem, Sedat Hakkı (1954). Türk Evi Plan Tipleri. Pulhan Matbaası.
• Erpi, Feyyaz (1991). Sosyo-Kültürel Yapının Yerel Konut Mimarisindeki Yansıması Üzerine Kıyaslamalı Üç Örnek: Anadolu’daki Türk, Rum ve Levanten Konut Mimarileri, Türk Halk Mimarisi Sempozyumu Bildirileri, 5-7 Mart 1990, Konya, Ofset Repromat Matbaası, s. 45-49.
• Gümüş, Derya ve Kishalı, Emre (2018). Kültürel Mirasın Sürekliliği Üzerine Bir İnceleme: Göynük Hisarözü Köyü Örneği, İdealkent Kent Araştırmalar Dergisi 9/3(25), s. 909-940.
• Hasol, Doğan (1988). Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, Yapı Endüstri Merkezi Yayınları, 3. Baskı, İstanbul.
• Harita Genel Müdürlüğü (HGM) Arşivi, 2023.
• Kaypak, Ş. (2010). Antakya’nın Kent Kimliği Açısından İrdelenmesi, Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 7(14), s. 373-393. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/183301
• Kuban, Doğan (2001). Türkiye'de Kentsel Koruma -Kent Tarihleri ve Koruma Yöntemleri, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
• Küçükerman, Önder (1996). Turkish House, in Search of Spatial Identity, Kendi Mekânının Arayışı İçinde Türk Evi, Türkiye Turing ve Otomobilcilik Kurumu, 5. Baskı, İstanbul.
• Meydan Larousse (1969-1973). Bayat: Büyük Lügat ve Ansiklopedi, Sabah Yayınları, Cilt 2.
• Moudon, Anne Vernez (1997). Urban Morphology As an Emerging Interdisciplinary Field, Urban Morphology, 3-10.
• Muşkara, Üftade (2017). Kırsal Ölçekte Geleneksel Konut Mimarisinin Korunması: Özgünlük, Sefad, (37), s. 437-448.
• Saka, Emine (1996). Akçabaat Geleneksel Konutları Örneğinde Yöresel Kimlik Arayışı, Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Anabilim Dalı. Yök Ulusal Tez Merkezi: 57886
• Sümer, Faruk (1985). Yabanlu Pazarı. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı. İstanbul.
• Sümerkan, Mustafa Reşat (1991). Doğu Karadeniz’de Kırsal Kesim Geleneksel Ev Plan Tiplerinin Yöresel Dağılımı, Türk Halk Mimarisi Sempozyumu Bildirileri, 5-7 Mart 1990, Konya, Ofset Repromat Matbaası, s. 173-184.
• Türkiye İstatistik Kurumu Arşivi, 2023
• Urfalıoğlu, Nur (2010). Antalya, Isparta ve Burdur Evlerinde Cephe Biçimlenişi. Suna-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Yayınları, Antalya.