Tarihi Yapıların Korunması Kapsamında Taşıma Yöntemini Tunceli İlindeki Çelebiağa ve Sungurbey Camileri Üzerinden Yeniden Düşünmek

Yıl 2025, Cilt: 18 Sayı: 5, 2762 - 2784, 19.09.2025

Gizem Nur Özcan , Neslihan Dalkılıç

https://doi.org/10.35674/kent.1632876

Öz

Tarihi yapıların taşınması, koruma biliminin fiziksel ve bağlamsal bütünlük ilkeleri çerçevesinde tartışılan ve uygulanan önemli bir yöntemdir. Bu çalışma, Keban Barajı kurtarma projesi kapsamında 1960’lar ve 70’lerde taşınan taşınan Pertek Çelebiağa ve Sungurbey Camileri’ni, koruma ve restorasyon ilkeleri çerçevesinde ele alarak incelemektedir. Çalışmada, yapıların taşınma süreçleri detaylı arşiv araştırmaları, saha gözlemleri ve malzeme analizleri yoluyla değerlendirilmiş; taşınma sonrasında özgünlük, bütünlük ve bağlam kavramlarının nasıl etkilendiği analiz edilmiştir.
Her iki caminin taşınmasında, temel mimari unsurlar büyük ölçüde korunmuş, özgün malzemelerin yeniden kullanımı öncelikli hedef olmuştur. Bununla birlikte, taşıma sırasında zarar gören veya eksik olan bölümlerde yeni malzeme kullanımına başvurulması, malzeme kaybının minimize edilmesi ve özgün yapım tekniklerine uygun restorasyon uygulamalarının gerekliliğini ortaya koymuştur. Taşıma öncesinde gerçekleştirilen detaylı belgeleme çalışmaları ve malzeme numaralandırma süreçleri, yapıların yeniden inşasında büyük önem taşımış, bu süreçte bağlam ve mekânsal yerleşim ilkelerine uygunluk sağlanmıştır.
Yapıların taşınmalarının üzerinden geçen yarım asırlık süreçte, özgün işlevlerini koruyarak kent dokusuna entegrasyonu, taşınma uygulamalarının koruma bilimindeki çok yönlü etkilerini ortaya koymaktadır. Çalışma, taşımaların yalnızca son çare olarak başvurulması gerektiği ilkesini desteklerken, bu süreçlerin planlama, belgeleme ve uygulama aşamalarında koruma ve sürdürülebilirlik ilkelerine bağlı kalınmasının önemini vurgulamaktadır. Bu bağlamda, Çelebiağa ve Sungurbey Camileri’nin taşınma süreci, kültürel mirasın korunmasına yönelik bilimsel ve teknik yaklaşımlara değerli bir katkı sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tarihi yapı , Taşıma , Koruma , Çelebiağa Cami , Sungurbey Cami

Rethinking The Method Of Relocation Within The Scope Of Conservation Of Historical Buildings Through The Mosques Of Çelebı̇ağa And Sungurbey In The Province Of Tunceli

Öz

The relocation of historical structures is an important method discussed and implemented within the framework of the principles of physical and contextual integrity in conservation science. This study examines the Pertek Çelebiağa and Sungurbey Mosques, which were relocated during the 1960s and 70s as part of the Keban Dam rescue project, in light of conservation and restoration principles. The research evaluates the processes of the buildings’ relocation through detailed archival studies, field observations, and material analyses, and analyzes how the concepts of authenticity, integrity, and context were affected after their relocation.
In the relocation of both mosques, the primary architectural elements were largely conservated, with the reuse of original materials being a key objective. However, the necessity of using new materials in sections that were damaged or missing during the transport process highlighted the importance of minimizing material loss and adhering to original construction techniques in restoration practices. Detailed documentation and material cataloging conducted prior to the relocation played a crucial role in the reconstruction of the buildings, ensuring compliance with principles of context and spatial organization.
Over the half-century since the relocation of the buildings, their integration into the urban fabric while maintaining their original functions demonstrates the multifaceted impacts of relocation practices in conservation science. The study supports the principle that relocation should only be considered as a last resort, emphasizing the importance of adhering to conservation and sustainability principles throughout the planning, documentation, and implementation phases. In this context, the relocation process of the Çelebiağa and Sungurbey Mosques offers a valuable contribution to scientific and technical approaches to cultural heritage conservation.

Anahtar Kelimeler

: Historical building , Relocation , Conservation , Çelebiağa Mosque , Sungurbey Mosque

Kaynakça

• Ahunbay, Z. (2014), Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon, Yem Yayınları, İstanbul.
• Ahunbay, Z. (2019), Kültür Mirasını Koruma İlke ve Teknikleri, Yem Yayınları, İstanbul.
• Aktürk, E. (2017), “İstanbul Beşiktaş- Karaköy Aksında 1950’li yıllarda İmar Çalışmaları Nedeniyle Yıkılan ve Yeniden Yapılan Kültür Varlıkları”, Uluslararası Katılımlı 6. Tarihi Yapıların Korunması ve Güçlendirilmesi Sempozyum Bildirisi, 2-3- 4 Kasım, Trabzon.
• Burat, O. (1973). Pertek Baysungur Camii’nin Taşınması. Vakıflar Dergisi, 10(2006),289-298.
• Burra Tüzüğü 9.3. madde, (2013). https://www.icomos.org.tr/Dosyalar/ICOMOSTR_en0795934001587381516.pdf adresinden 01.12.2024 tarihinde online olarak erişildi.
• Curtis, J., O. (1979). Moving Historic Buildings. Washington: U.S. Dept. of the Interior, Heritage Conservation and Recreation Service, Technical Preservation Services Division.
• Danık, E. (2004). Pertek Baysungur Cami ve Çelebiağa Cami. Vakıflar Dergisi, 28 (2004): 186-210.
• Dissard, L. (2011). Submerged Stories from the Sidelines of Archaeological Science: The History and Politics of the Keban Dam Rescue Project (1967-1975) in Eastern Turkey. (A dissertation submitted in partial satisfaction of the requirements for the degree of Doctor of Philosophy in Near Eastern Studies in the Graduate Division of the University of California, Berkeley) https://escholarship.org/uc/item/28s978db
• Doomed by the Dam, (1967). ODTÜ Mimarlık Fakültesi Restorasyon Bölümü. Ankara.
• Drozd, W. (2019). Structure Relocation. Civil and Environmental Engineering Reports, 29(4), 176-184.
• Erder, C. (1974). Eski Pertek’te XVI. YY’a Ait İki Camii Kurtarma Çalışmaları. Keban Projesi 1971 Çalışmaları. Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• Erder, C. (1978). Lessons in Archaeological and Monument Salvage. The Keban Experience. Monumentum, 17, 3–24.
• Erzurum Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu, 2015. Tunceli/Pertek Sungurbey Cami Sanat Tarihi ve Restitüsyon Raporu.
• Gregory, J. (2008). Reconsidering Relocated Buildings: ICOMOS, Authenticity and Mass Relocation. International Journal of Heritage Studies, 14 (2), 112–130. https://doi.org/10.1080/ 13527250701844027.
• Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Arşivi ve Devlet Su İşleri Arşivi, (2018) Hasankeyf’te Bulunan Anıt Eserleri Taşıma ve Koruma Yapımı, Er-Bu İnşaat, Ankara.
• Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu, (1983). https://www.icomos.org.tr/Dosyalar/ICOMOSTR_en0795934001587381516.pdf adresinden 04.12.2024 tarihinde online olarak erişildi.
• Mehmet Özdoğan Fotoğraf Arşivi.
• ODTÜ, (1976). Keban, Karakaya, Gölköy, Karababa: ODTÜ Keban Projesi Aşağı ve Yukarı Fırat Havzaları Baraj Göl Alanları Araştırmaları. Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• Özdoğan, M. (2021). Fırat 1964 - 2004: 40 Yılın Öyküsü. Fırat'la Doğan Barajlarla Yok Olan Kurtarma Kazılarıyla Geri Kazanılan Kültür. Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
• Patowary, K. (2020). The Relocation of Abu Simbel Temples, Amusing planet. https://www.amusingplanet.com/2020/07/the-reloca tion-of-abu-simbel-temples.html
• Peltola, X. (2008). Moving Historic Buildings: A Study of What Makes Good Preservation Practices When Dealing with Historically Significant Buildings and Structures, All Theses. 352. https://open.clemson.edu/all_theses/352
• Petzet, M. (2004). Principles of preservation: An introduction to the International Charters for Conservation and Restoration 40 years after the Venice Charter. International Charters For Conservation And Restoration Monuments & Sites, 7-29. http://openarchive.icomos.org/id/eprint/432/1/Monuments_ and_Sites_1_Charters_Petzet.pdf
• Sav, M. (2012). Tarihinde İkinci Kez Taşınan Ahşap Cami: Rize-Kalkandere Hüseyin Hoca Köyü Sahil Camii. Vakıf Restorasyon Yıllığı, 4, 162-169.
• Sevgi, S. & Yılmaz, M. (2022). Hasankeyf’te Baraj Gölü Alanında Kalan Taşınmaz Kültür Varlıklarını Koruma ve Kurtarma (Taşıma) Yaklaşımı ve Metotları, Vakıflar Dergisi, 57, 177-202. DOI: 10.16971/vakiflar.1002506
• Toshikj, M. & Ákos, Z. (2023). Theoretical and Practical Issues Regarding Relocation of Monuments-The Case of Arslanagić Bridge in Trebinje. Megaron, 18 (2), 127–141.
• URL 1 - https://www.researchgate.net/publication/338189666_Structure_Relocation adresinden 18.09.2024 tarihinde online olarak erişildi.
• URL 2 - https://ephemeralnewyork.wordpress.com/2016/07/11/moving-the-brighton-beach-hotel-was-amazing/ adresinden 29.08.2024 tarihinde online olarak erişildi.
• URL 3 - https://www.amusingplanet.com/2021/08/moving-courthouse-by-rail.html adresinden 19.11.2024 tarihinde online olarak erişildi.
• URL 4 - http://www.inforen.org/projects/btul/exhibit/neighborhoods/south/south_n70.html adresinden 14.10.2024 tarihinde online olarak erişildi.
• URL 5 - http://www.inforen.org/projects/btul/exhibit/neighborhoods/south/south_n70.html adresinden 26.08.2024 tarihinde online olarak erişildi.
• URL 6 - https://www.eichleay.com/about/history-heritage/. adresinden 23.08.2024 tarihinde online olarak erişildi.
• URL 7 - https://dilemma-x.net/2015/04/13/fashback-the-relocation-of-egypts-abu-simbel-temples/ adresinden 23.08.2024 tarihinde online olarak erişildi.
• URL 8 - https://tvpworld.com/41981555/lubomirski-palace-moved-to-new-location-49-years-ago
• adresinden 14.10.2024 tarihinde online olarak erişildi.
• URL 9 - https://www.nps.gov/caha/learn/historyculture/movingthelighthouse.htm adresinden 30.03.2025 tarihinde online olarak erişildi.
• URL 10- https://science.howstuffworks.com/engineering/structural/heaviest-building-moved.htm?s1sid=duxnamfgiv7wux23nh5sehre&srch_tag=yhyslo2skw5bztsktxiimlfnyho7lhxk adresinden 30.03.2025 tarihinde online olarak erişildi.
• URL 11- https://www.enr.com/articles/44938-the-10-heaviest-buildings-ever-moved-in-the-world adresinden 30.03.2025 tarihinde online olarak erişildi.
• URL 12- https://www.citizen.digital/news/85-year-old-shanghai-school-lifted-off-ground-relocated-using-new-technology-349564 adresinden 23.08.2024 tarihinde online olarak erişildi.
• URL 13- https://news.cision.com/veidekke-asa/r/veidekke-asa--to-continue-relocation-of-historic-buildings-in-kiruna,c3446235 adresinden 07.11.2024 tarihinde online olarak erişildi.
• URL 14- https://www.cnnturk.com/yasam/ataturkun-emriyle-tasinmisti-dal-kesilmeyecek-kosk-yuruyecek?page=5 adresinden 07.11.2024 tarihinde online olarak erişildi.
• URL 15 - https://www.habitusmimarlik.com/proje/yesilkoy_bakirkoy_tren_istasyonlari/ adresinden 10.01.2025 tarihinde online olarak erişildi.
• URL 16 - https://www.gokcekoleksiyon.com/diyanet-dergisi-15-eylul-1971-sayi-27-kebandaki-iki-cami-yeni-pertek-ilcesine-nakledilecek-ndr77756 adresinden 25.10.2024 tarihinde online olarak erişildi.
• URL 17 - https://www.gastearsivi.com/gazete/aksam/1935-09-13/6 adresinden 25.10.2024 tarihinde online olarak erişildi.
• Venedik Tüzüğü 7. Madde, (1964). https://www.icomos.org.tr/Dosyalar/ICOMOSTR_tr0243603001536681730.pdf adresinden 01.12.2024 tarihinde online olarak erişildi.
• Yılmaz, M., Sevgi, S., Koparan, C. & Çetin, O. (2021). Hasankeyf Kızlar (Eyyubi) Camii Koruma ve Kurtarma (Taşıma) Uygulama Çalışmaları, Sanat Ve Tasarım Dergisi (29), 329-354. https://doi.org/10.18603/sanatvetasarim.1137951.
• Zeren, M. T. (2013). Adaptive re-use of monuments “restoring religious buildings with different uses. Journal of Cultural Heritage, 14(3), 14-19.