TÜRK SANATI BEZEME İKONOGRAFİSİ AÇISINDAN TAVUS KUŞU FİGÜRLERİNİN BİR DEĞERLENDİRMESİ

Yıl 2017, Sayı: 9, 1 - 17, 01.06.2017

Yusuf Çetin

Öz

Türk sanatı üzerine yapılan araştırmalar son yıllarda figürlü bezemeye daha yakından bakmaya başlamış, özellikle sembolik anlamları ile ilgili birçok yeni görüşler ortaya konulmuştur. Sülüngiller familyasına ait bir kuş türü olan tavus kuşu, erkeğine ait süslü tüylere sahip geniş yelpaze biçimindeki kuyruğundan dolayı dikkat çekmiş birçok uygarlığın ikonografisinde önemli bir sembol olmuştur. İkonografik açıdan incelendiğinde tavus kuşu İslam öncesi Orta Asya Türk kültürü çevresinde hükümdar egemenliğini anlatmak için kullanılan sembollerdendir. Bu durum İslamiyet’in kabulünden sonraki dönemlerde de devam etmiştir. Hükümdarların tasvir edildiği taht sahnelerinde, tahtın üstünde ve altında tavus kuşlarına rastlanmaktadır. Tavus kuşu, Orta Asya Türk kültüründe güzellik, itibar ve şerefi simgelediği de bilinmektedir. Bu nedenle saray gibi görkemli yapıların bezemesinde çok sık rastlanmaktadır. İslamiyet’in kabulünden sonra daha çok cennet kuşu olarak nitelendirilmiş ve cenneti sembolize etmektedir. Türk sanatının erken evrelerinden başlayarak Osmanlı döneminin sonlarına kadar çeşitli alanlarda bezeme unsuru olarak kullanılan tavus kuşları estetik görünümlerinin yanı sıra sembolik anlamları ile zengin ve gizemli bir dünyayı gözler önüne sermektedir.

Anahtar Kelimeler

Tavus Kuşu, Türk Sanatı, Figür, İkonografi

AN ASSESMENT OF PEACOCK FIGURES IN THE ICONOGRAPHY OF TURKISH DECORATIVE ART

Öz

Recent researches on Turkish art has begun to dwell more closely on the figural decoration, and new opinions have been asserted particularily regarding the symbolic meaning of the figures.Peacok, a bird species from phasianidae family, has attracted great attention and has been a significant symbol in iconography of many civilization thanks to its tale formed by an artsy feather particularly seen in the male kind. When analyzed in terms of iconography, it is clearly seen that the peacock figure is an emblem used to represent the sovereignty of the monarch in the pre-Islam Middle-Asian Turkish culture. This tradition has also carried on after the acceptance of Islam. The peacock figure also prevails above and below the thrones in the scenes that depicted the monarchs’ thrones. Moreover, it is known that the peacock figure represents beauty, status and honor in the Middle-Asian Turkish culture. Therefore, the figure is frequent in the decoration of magnificent buildings like palaces. Following the acceptance of Islam, the peacock figure has been identified as the ‘heaven bird’ symbolizing heaven. The portrayal of streams in the heaven with huge rivers has led the use of peacock figure in the structures related to water. Used as a decoration element in various areas from the early ages of Turkish art to the end of Ottoman era, the peacock figure, along with its aesthetical outlook, has presented a mysterious and prosperous world through its symbolic meaning.

Anahtar Kelimeler

Peacock, Turkish Art, Figur, Iconograpy.

Kaynakça

• Altun, Ara,(1971). Mardin’de Türk Devri Mimarisi, İstanbul: Gün Matbaası.
• And, Metin (2007). Minyatürlerle Osmanlı-İslam Mitologyası, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Aslanapa, Oktay (1972). “Büyük Selçuklu' Sultan Alparslan Zamanından Kalan Eserler”, Türkiyat Mecmuası, S. XVII, İstanbul: s. 21-26.
• Aslanapa, Oktay (1993). Türk Sanatı, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Aslanapa, Oktay (2005). Türk Halı Sanatının Bin Yılı, İstanbul: İnkılap Yayınları.
• Aydemir, Adem (2013). “Kutadgu Bilig ve Divanü Lugati’t Türk’te Kuşlar”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 6, S. 1, s. 167-292.
• Baş, Gülsen (2006). Diyarbakır’daki İslam Mimarisinde Süsleme-I, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi.
• Cömert, Bedrettin (2006). Mitoloji ve İkonografi, Ankara: De Ki Yayınları.
• Çetin, Yusuf (2013). “Mardin Savurkapı (Sitte Radaviye) Hamamı’nda Bulunan Figürlü Tas Plastik Süslemelerin Türk Süsleme Sanatı İkonografisi Açısından Bir Değerlendirmesi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Prof. Dr. Hamza Gündoğdu Armağanı, Cilt 6, S. 25, s. 169-183.
• Çoruhlu, Yaşar (1999). Türk Mitolojisinin Abcsi, İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Deniz, Bekir (2000). Türk Dünyasında Halı ve Düz Dokuma Yaygıları, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Efendiyev, Rasim (1984). Azerbaycan Halk Sanatı, Bakü.
• Esin, Emel (2004). Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler, İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Görür, Muhammet (1999). Beylikler Dönemi Mimarisinde Taş Süsleme 1300-1435 (2 Cilt),Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı, Basılma- mış Doktora Tezi
• Gündoğdu, Hamza (1979). Türk Mimarisinde, Figürlü Taş Plastik, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Basılmamış Doktora Tezi.
• Gündoğdu, Hamza (1984). “Niksar’da Pek Bilinmeyen Bir Çeşme ve Üzerindeki Kabartmalar”, Kaynaklar, S. 2 (Kış), İstanbul, s. 41-48.
• Gündoğdu, Hamza (2004). “Tokattan Birkaç Figürlü Kabartma Hakkında”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, S.13, Erzurum, s. 65-93.
• İnal, Güner (1995). Türk Minyatür Sanatı (Başlangıçtan Osmanlılara Kadar), Ankara: Atatürk Kül- tür Merkezi Yayınları.
• Kembu, M. Salih (1976). Şah Cihanname, (Ed. V. Kureyşi), Lahor.
• Muhammed Celaleddin-İ Rumi (2013), Mesnevi-İ Şerif, İstanbul.
• Mutlu, M. Asım-Işıklar, Müslüm, “Nakış Karamağaralı: Türk Şehri Kazısı Ahlat, Destek Bekli- yor”, Türk Yurdu, S. 280, Aralık, 2010, s. 46-47.
• Mülayim, Selçuk (1999). Değişimin Tanıkları Ortaçağ Türk Sanatında Süsleme ve İkonografi, İstan- bul: Kaknüs Yayınları.
• Ögel, Semra (1965). “Anadolu Selçuklu Sanatının Önemli Bir Kaynağı: Gazne Sanatı”, Türk Araştırmaları Dergisi, S.III, Ankara, s.197-205.
• Önkal, Hakkı (1996). Anadolu Selçuklu Türbeleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Özbek, Yılmaz (1999). “The Peacock Figure and Its Iconography in Medieval Anatolian
• Turkish Art”, 10th International Congress of Turkish Art Geneva 17-23 September 1995, Geneva, 1999, p. 537-546.
• Pala, İskender (2009). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, İstanbul: Kapı Yayınları.
• Parman, Ebru (1993). “Bizans Sanatında Tavus Kuşu İkonografisi”, Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar ve Güner İnal’a Armağan, Ankara, s. 387-412.
• Pınarbaşı, S. Özer (2004). Çağlar Boyu Tahtın Simgesel Anlamları Işığında Türk Tahtları, İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları
• Telimen, Muzaffer (2012). “Anadolu’nun Damgalanmış Halkı: Yezidiler”, Batman Üniversitesi Yaşambilim Dergisi, C. 1, S.1, s. 963-971.
• Topal, Ahmet (2009). “Klasik Türk Şiirinde Tuğra ve Edebi Bir Tür Olarak Tuğraiyye”
• Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature And History Of Turkish Or Turkic, Volume 4/2, p. 100-1024. İNTERNET KAYNAKLARI
• http:///humidfruit.wordpress.com/2012/05/07/some-kashan-pottery-at-the-gulbenkian-museum- lisbon/ (Erişim tarihi 01, 10. 2013)
• http://www.columbia.edu/itc/mealac/pritchett/00routesdata/1600_1699/shahjahan/darbar/darba r.html (Erişim tarihi 01, 10. 2013)
• http://www.metmuseum.org/Collections/search-the-collections140010159. (Erişim tarihi 01.10.2013).