Aşı Tereddütü, Sağlık Kaygısı ve Sağlık Okuryazarlığı Arasındaki İlişkinin İncelenmesi

Yıl 2024, Sayı: 12, 267 - 294, 27.06.2024

Başak Akar , Murat Karan

https://doi.org/10.56676/kiad.1439426

Öz

Son yıllarda Türkiye’de yükseliş trendinde olan aşı tereddütü davranışı toplum sağlığı açısından çözülmesi gereken bir sorun olarak yeniden gündeme gelmiştir. Bu bağlamda, yetişkinlerin aşı tereddütü, sağlık kaygısı ve sağlık okuryazarlığı düzeylerinin aşılama süreçlerinin başarısı açısından önemli olabileceği düşünülmektedir. Bu çalışmanın amacı, Türkiye’de farklı demografik özelliklere sahip yetişkinlerin aşı tereddütü, sağlık kaygısı ve sağlık okuryazarlığı düzeylerinin incelenmesi ve aşı tereddütü, sağlık kaygısı ve sağlık okuryazarlığı düzeyleri arasındaki ilişkinin saptanmasıdır. Her bir coğrafi bölgeyi temsilen bir büyük şehir (İstanbul, İzmir, Adana, Ankara, Samsun, Erzurum ve Gaziantep) örnekleme dahil edilmiş, araştırma toplam 735 kişi üzerinde yürütülmüştür. Araştırma verilerinin toplanmasında karşılıklı görüşme tekniği kullanılmıştır. Anket formunda katılımcıları tanıtıcı soruların yanı sıra aşı tereddütü, sağlık kaygısı ve sağlık okuryazarlığı ölçeklerine yer verilmiştir. Ölçeklerdeki Likert tipi cümlelere verilen yanıtlar puanlanmış, geçerlik ve güvenirlik analizi yapılmıştır. Katılımcıların aşı tereddütü, sağlık kaygısı ve sağlık okuryazarlığı düzeyleri, demografik özellikler dikkate alınarak, t –testi ve varyans analizi ile incelenmiş, ayrıca aşı tereddütü, sağlık kaygısı ve sağlık okuryazarlığı düzeyleri arasındaki ilişkiyi saptayabilmek için korelasyon analizi yapılmıştır. Bulgular, aşı tereddütü düzeyi ve sağlık okuryazarlığı düzeyi arasında ilişki olmadığını (p>0.05) ancak, aşı tereddütü ile sağlık kaygısı düzeyi arasında (p<0.01) ve sağlık kaygısı düzeyi ile sağlık okuryazarlığı düzeyi arasında pozitif ilişki olduğunu göstermiştir (p<0.01).

Anahtar Kelimeler

aşı, aşı tereddütü, sağlık kaygısı, sağlık okuryazarlığı, Türkiye

Etik Beyan

Araştırma için Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Etik Kurulu'ndan onay alınmıştır. Onay belgesi ile ek belge ekte editörlüğün bilgisine sunulmuştur.

A Study on the Relationship Between Vaccine Hesitancy, Health Anxiety and Health Literacy

Öz

Vaccine hesitancy, which has become a trend in Türkiye recently, has come to the fore as a problem that needs to be solved in terms of public health. It is assumed that the level of vaccine hesitancy, health anxiety, and health literacy of adults may be important for the success of vaccination. The main objective of this study is to observe first the levels of vaccine hesitancy, health anxiety and health literacy of adults, second, to ascertain the correlation between the level of vaccine hesitancy, health anxiety, and health literacy of adults with various demographic characteristics. One major city (Istanbul, Izmir, Adana, Ankara, Samsun, Erzurum and Gaziantep) representing each geographical region was included in the sample and the survey was conducted with a total of 735 respondents. Face-to-face survey method was used to collect research data. In addition to introductory questions for participants, the survey form includes vaccine hesitancy, health anxiety, and health literacy scales. Likert-type sentences were scored and the scales’ reliability and validity tests were conducted after collecting the data. The vaccine hesitancy, health anxiety and health literacy levels of the participants were analysed by applying t -test and ANOVA, taking into account their demographic characteristics, and a correlation analysis was conducted to determine the relationship between vaccine hesitancy,health anxiety and health literacy levels. The results indicate that there is no correlation between the level of vaccine hesitancy and health literacy (p>0.05). On the other hand, findings indicate a positive correlation between the levels of vaccine hesitancy and health anxiety (p<0.01) and health anxiety and health literacy (p<0.01).

Anahtar Kelimeler

vaccine, vaccine hesitancy, health anxiety, health literacy, Türkiye.

Kaynakça

• Akar,B. ve Akar M. N. (2020). Vaccine hesitancy in Turkey. Journal of Paediatrics and Child Health,56(1),180–186. doi:10.1111/jpc.14715
• Akar,B. (2019). Tıbbi biyoteknolojik ürünler kapsamında Türkiye’de biyopolitika ve vatandaşlık uygulamaları, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Biyoteknoloji Enstitüsü, Ankara.
• Alioğulları, A. (2021). Covid-19 virüs salgını sırasında yetişkin bireylerde sağlık anksiyetesi,ölüm anksiyetesinin yaş ve cinsiyete göre incelenmesi,(Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi),İstanbul Gelişim Üniversitesi,İstanbul.
• Akbolat,M.,Kahraman G.,Erigüç G. ve Sağlam H. (2016). Sağlık okuryazarlığı hasta-hekim ilişkisini etkiler mi?: Sakarya ilinde bir araştırma. TAF Preventive Medicine Bulletin,15(4),354. doi:10.5455/pmb.1-1455008901-363
• Anayasa Mahkemesi Halime Sare Aysal Başvurusu (2015, 24 Aralık). Resmi Gazete,(Sayı: 29572),Erişim Adresi: https://kararlarbilgibankasi.anayasa.gov.tr/BB/2013/1789?BasvuruNoYil=2013&BasvuruNoSayi=1789.
• Aras,Z. ve Bayık Temel A. (2017). Sağlık okuryazarlığı ölçeğinin Türkçe formunun geçerlik ve güvenirliğinin değerlendirilmesi. Florence Nightingale Hemşirelik Dergisi,25(2), 85-94.
• Aydemir,Ö.,Kırpınar İ.,Satı T.,Uykur B. ve Cengisiz C. (2012). Sağlık anksiyetesi ölçeği’nin Türkçe için güvenirlik ve geçerlilik çalışması. Nöropsikiyatri Arşivi,50,325-331,doi: 10.4274/npa.y6383.
• Berkman,N. D.,Sheridan,S. L.,Donahue,K. E.,Halpern,D. J.,ve Crotty,K. (2011). Low health literacy and health outcomes: an updated systematic review. Annals of internal medicine,155(2),97-107.
• Büyüköztürk,Ş. (2008). Sosyal bilimler için veri analizi el kitabı. İstanbul:Pegem Akademi.
• Çapar,H. ve Çınar F. (2021). Vaccine hesitancy scale in pandemics: Turkish validity and Reliability Study. Gevher Nesibe Journal IESDR,6(12),40–45. doi: 10.46648/gnj.198
• Çam,C.,Ünsal,A.,Arslantas,D.,Kılınç,A. ve Öztürk Emiral,G. (2021). Erişkinlerin bağışıklama bilgi yeterlilik düzeylerinin, tutum ve davranışları ile sağlık okuryazarlık düzeylerinin değerlendirilmesi. Osmangazi Tıp Dergisi,43(1),7-19. doi:10.20515/otd.696984
• Çavuşoğlu,E. ve Yurtsever,S. (2022). Hemşirelik bölümü öğrencilerinin sağlık algıları ve sağlık anksiyeteleri arasındaki ilişki: tanımlayıcı bir çalışma. Türkiye Klinikleri Journal of Nursing Sciences,14 (1),171-178.
• Çelik K.,Turan S. ve Üner S. (2021). “I'm a mother,therefore I question”: Parents' legitimation sources of and hesitancy towards early childhood vaccination. Social Science & Medicine,282,(114132),1-10. doi:10.1016/j.socscimed.2021.114132.
• Demirtepe-Saygılı,D.,Eşiyok,E. ve Turancı,E. (2021). Media usage,health literacy,health anxiety,and health behaviors of university students during the COVID-19 pandemic. Türkiye İletişim Araştırmaları Dergisi,(38),19-34 . doi: 10.17829/turcom.862102
• Dubé,E.,MacDonald N. E. (2020). How can a global pandemic affect vaccine hesitancy?. Expert Review of Vaccines,19 (10),899-901,doi:10.1080/14760584.2020.1825944
• Durusu,Tanrıöver M.,Yıldırım Y.H.,Demiray F. N.,Çakır B. ve Akalın H. E. (2014). Türkiye Sağlık Okuryazarlığı Araştırması.Ankara: Sağlık-Sen Yayınları.
• DSÖ (Dünya Sağlık Örgütü) (2019). Ten threats to Global Health in 2019, Erişim Adresi: https://www.who.int/news-room/spotlight/ten-threats-to-global-health-in-2019
• DSÖ (Dünya Sağlık Örgütü) (2021). Immunization coverage, Erişim Adresi: https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage
• Ertaş,H.,Kıraç,R. ve Ünal,S. N. (2020). Sağlık bilimleri fakültesi öğrencilerinin siberkondri düzeyleri ve ilişkili faktörlerin incelenmesi. OPUS International Journal of Society Researches,15 (23),1746-1764. doi: 10.26466/opus.616396
• Ertaş,H. ve Göde,A. (2021). Sağlık okuryazarlığı ile aşı karşıtlığı arasındaki ilişkinin incelenmesi: Üniversite öğrencileri üzerinde bir araştırma. Journal of Academic Value Studies,7 (1),1-14,doi:10.29228/javs.49907.
• Eskiocak M. ve Marangoz B. (2019). Türkiye’de bağışıklama hizmetlerinin durumu. Ankara: Türk Tabipleri Birliği Yayınları.
• Filiz M. ve Kaya M. (2019) Systematic review of studies to determine factors affecting vaccine rejection / instability / contrast,Turkish Research Journal of Academic Social Science,2(2), 1-7.
• Gül,A.,Özdemir T. ve Börekci E. (2016) Health anxiety levels in patients admitted to internal medicine outpatient clinic for several times. Journal of Clinical and Analytical Medicine,7 (4),437 – 439.
• Güven,A. (2016). Sağlık okuryazarlığını etkileyen faktörler ve sağlık okuryazarlığı ile hasta güvenliği ilişkisi (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sağlık Yönetimi Anabilim Dalı,Ankara.
• Gür,E.,(2019). Vaccine hesitancy - vaccine refusal. Türk Pediatri Arşivi,54 (1), 1–2.
• Isaacs,D. (2019). Vaccine hesitancy and anti-vaccination movements. Journal of Paediatrics Child Health,55,1293–1294.
• Jarrett,C.,Wilson R.,O’Leary M.,Eckersberger E. ve Larson E.J. (2015). Strategies for addressing vaccine hesitancy – A systematic review. Vaccine,33(34),4180-4190,doi: 10.1016/j.vaccine.2015.04.040.
• Karaçadır,V. ve Çelik,R. (2019). Üniversite öğrencilerinin sağlık kaygı düzeylerini belirlemeye yönelik bir çalışma. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi,7 (16),225-238. doi: 10.33692/avrasyad.543752
• Karaoglu N,Karaoğlu K. B ve Yardımcı H. (2020). Sosyoloji ve tıp öğrencilerinin sağlık algısı ve sağlık kaygısı düzeylerinin karşılaştırılması. Ankara Medical Journal,20 (3),615 - 628. doi: 10.5505/Amj.2020.43660
• Kılınçarslan,M. G.,Sarıgül,B.,Toraman,Ç. ve Şahin,E. M. (2020). Development of valid and reliable scale of vaccine hesitancy in Turkish language. Konuralp Medical Journal,12(3),420-429. doi: 10.18521/ktd.693711
• Kıraç,R. ve Öztürk Y.E. (2020). Halkın sağlık okuryazarlık düzeyi ile sağlık kaygısı arasındaki ilişki. Sosyoloji Araştırmaları Dergisi,23(2), 214-243.
• Küçükali,H.,Ataç,Ö.,Palteki,A. S.,Tokaç,A. Z. ve Hayran,O. (2022). Vaccine hesitancy and anti-vaccination attitudes during the start of COVID-19 vaccination program: a content analysis on Twitter data. Vaccines,10(2),161. doi: 10.3390/vaccines10020161
• Larson,J.H.,Jarrett C.,Eckersberger E.,Smith D. ve Paterson P. (2014). Understanding vaccine hesitancy around vaccines and vaccination from a global perspective: A systematic review of published literature 2007–2012,Vaccine,32(19),2150-2159,doi: 10.1016/j.vaccine.2014.01.081.
• Mahadevan,R. (2013). Health literacy fact sheets, Center for Health Care Strategies, Erişim adresi: https://www.chcs.org/resource/health-literacy-fact-sheets/
• Nutbeam,D. (2000). Health literacy as a public health goal: a challenge for contemporary health education and communication strategies into the 21st century. Health Promotion International,15 (3),259–267,doi: 10.1093/heapro/15.3.259
• Özceylan,G.,Toprak D. ve Esen E.S. (2020). Vaccine rejection and hesitation in Turkey. Human Vaccines & Immunotherapeutics,16(5),1034-1039,doi: 10.1080/21645515.2020.1717182
• Özkan,S.,Tüzün H.,Dikmen A.U. ve İlhan MN. (2020) Salgınlarda toplum davranışı ve sağlık okuryazarlığı. Journal of Biotechnology and Strategic Health Research (Özel Sayı),105-110.
• Öztaş,D.,Güzeldemirci G. B.,Özhasanekler A.,Yıldızbaşı E.,Karahan S.,Eray İ. K… Akçay M.,(2016). Sağlık okuryazarlığı perspektifinden mükerrer acil servis başvurularının değerlendirilmesi. Ankara Medical Journal,(3),255‐62 doi: 10.17098/amj.84540
• Özyıldız,K. H. ve Alkan,A. (2022). Akademisyenlerin sağlık anksiyeteleri ile siberkondri düzeyleri arasındaki ilişkinin incelenmesine yönelik bir araştırma. Süleyman Demirel Üniversitesi Vizyoner Dergisi,13(33),309-324. doi: 10.21076/vizyoner.903964
• Parrish,E. (2021). Vaccine hesitant or resistant: What can we do? Perspectives in Psychiatric Care,57 (4),1545-1546. doi:10.1111/ppc.12956
• Peerson,A. ve Saunders,M. (2009). Health literacy revisited: What do we mean and why does it matter ?. Health promotion international,24(3),285–296. doi:10.1093/heapro/dap014
• Salkovskis,P.M.,Rimes,K.A.,Warwick,H.M. ve Clark D.M. (2002). The Health Anxiety Inventory: development and validation of scales for the measurement of health anxiety and hypochondriasis. Psychological Medicine,(32),843-853. doi: 10.1017/s0033291702005822.
• Saltık A. ve Bilge Y. (2018, Aralık). Anayasa Mahkemesi’nin aşı reddini Anayasaya uygun bulan kararının tıbbi açıdan irdelemesi (Tam Metin),3. Uluslararası Acil Tıp ve Aile Hekimliği Sempozyumu’nda sunulan bildiri,Ankara,Erişim adresi: http://ahmetsaltik.net/arsiv/2018/12/ANAYASA_MAHKEMESI%E2%80%99nin_ASI_REDDINI_ANAYASAYA_UYGUN_BULAN_KARARININ_TIBBI_ACIDAN_IRDELEMESI.pdf.
• Sağlık Bakanlığı (2018). Sağlık istatistikleri yıllığı 2017, Erişim adresi: https://sbsgm.saglik.gov.tr/Eklenti/31113/0/111turkcesiydijiv1pdf.
• Sağlık Bakanlığı,(2020). Türkiye’nin sağlık okuryazarlık düzeyi ölçüldü, Erişim adresi: https://sggm.saglik.gov.tr/TR,57003/turkiyenin-saglik-okuryazarligi-duzeyi-olculdu.html.
• Sağlık Bakanlığı (2021). Sağlık istatistikleri yıllığı 2019, Erişim adresi https://sbsgm.saglik.gov.tr/Eklenti/40564/0/saglik-istatistikleri-yilligi-2019pdf.pdf
• Sørensen,K.,Van den Broucke,S.,Fullam,J.,Doyle G.,Pelikan J.,Slenska Z.,Brand H. ve HLS-EU Consortium Health Literacy Project European. (2012). Health literacy and public health: A systematic review and integration of definitions and models. BMC Public Health 12 (80),1-10,doi: 10.1186/1471-2458-12-80
• Sørensen,K.,Van den Broucke, S.,Pelikan, J.M.,Fullam, J., Doyle,G., Slonska,Z., Kondilis,B., Stoffels,V.,Osborne,R. H.,Brand,H.,ve HLS-EU Consortium Health Literacy Project European. (2013). Measuring health literacy in populations: illuminating the design and development process of the European Health Literacy Survey Questionnaire (HLS-EU-Q). BMC public health,13(948),1-10 doi: 10.1186/1471-2458-13-948
• Şimşekoğlu,M. (2016). Bir üniversite hastanesinde görevli hemşirelerin sağlıklı yaşam biçimi davranışları ve sağlık kaygısı düzeyleri. Düzce Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Dergisi,6(1), 19-29.
• Temel Aslan,K.T.,Ay P.,Kaş D.,Tosun F.,Yürükcü İ.,Kekeç E.,Şahin M.F. ve Apaydın Kaya Ç. (2021). Adaptation and validation of the Turkish version of the vaccine hesitancy 5 point Likert Scale. Human Vaccines & Immunotherapeutics,17 (12),5176-5182,doi: 10.1080/21645515.2021.1953347
• Topçu S.,Almış H,Başkan S,Turgut M,Orhon F.Ş. ve Ulukol B. (2019). Evaluation of childhood vaccine refusal and hesitancy Iintentions in Turkey. The Indian Journal of Pediatrics,86(1),38–43.
• Ufuk H. (2004). Tüketici davranışlarına etik yaklaşım tüketici davranışlarının etik boyutu ile bireysel değişkenler ve yaşam tatmini arasındaki ilişkinin incelenmesi: Ankara örneği, Ankara: Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Tüketicinin ve Rekabetin Korunması Genel Müdürlüğü,Yayın No:139.
• Uzun S.U. ve Usturalı Mut A.N, (2019,Kasım) Youtube’daki aşılarla ilgili Türkçe videolar neler söylüyor? Bir içerik analizi (Tam Metin),3.Uluslararası 21. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi’nde sunulan bildiri,Antalya,Erişim Adresi: https://2019.uhsk.org/ocs236/index.php/UHSK21/UHSK/paper/view/113
• Ünal,O.,Özdamar Ünal,G. ve Özyürek,S. E. (2021) Factors effecting COVID-19 vaccine refusal and hesitation after initiation of national vaccination program in Turkey, Flora Infeksiyon Hastalıkları ve Klinik Mikrobiyoloji Dergisi, 26(4),610-619.
• Yalçın,S.S.,Bakacak,A.G. ve Topaç,O. (2020). Unvaccinated children as community parasites in national qualitative study from Turkey. BMC Public Health,20(1087). doi: 10.1186/s12889-020-09184-5, 1-17.
• Yalman,F. ve Sancar,T. (2021). Toplum sağlığının yönetimi: Sağlık Okuryazarlığı ve aşıya ilişkin tutum arasındaki ilişki. Cumhuriyet Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi,45 (2),259-278.
• Yazıcı Çelebi,G.,Kaya,F. ve Yılmaz,M. (2021). Covid 19 pandemisi sürecinde mizahla başa çıkma ile sağlık anksiyetesi arasındaki ilişki: İyimserliğin aracılık rolü. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,(40),24-48.