BİZANS KAFKASYA’SININ YÖNETİMİNE DAİR BAZI TESPİTLER

Yıl 2017, Cilt 12, Sayı 23, 9 - 28, 09.11.2017

Murat KEÇİŞ Cüneyt GÜNEŞ

https://doi.org/10.18220/kid.350553

Öz

Geç Antik Çağda Roma ve Sâsâni mücadelelerine sahne olan Kafkasya, iki devlet

arasında sürekli el değiştiren bir bölge olmuştur. Bölge, özellikle Roma

hâkimiyetindeyken nakharar adı verilen yerel idareciler tarafından idare edildi.

Roma İmparatorluğu’ndan sonra Kafkasya, Bizans İmparatorluğu hâkimiyetine

girmiş ve imparatorlukta bölgeyi yerel idareciler vasıtasıyla ancak imparatorluk

unvanları vererek idare etmiştir. Bunun yanı sıra bölgede, bölgedeki halklar

Ermeniler ve Gürcüler aracılığıyla Hıristiyanlık yayılmış ve Hıristiyanlık,

imparatorluğun bölgedeki dayanak noktası olmuştur. VII. yüzyılın ortalarından

itibaren Güney Kafkasya’da İslam Devleti ile Bizans İmparatorluğu arasında

mücadeleler başlamış ve bu mücadeleler uzun bir süre devam etmiştir. Bu

çalışmada, İmparatorluğa bağlı olarak Kafkasya’nın, Ermenilerin ve Gürcülerin

özellikle idarî, askerî ve Hıristiyanlık bağlamında nasıl yönetildiğini tespit etmeye

çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

Kafkasya, Bizans, Ermeniler, Gürcüler, Hıristiyanlık

Kaynakça

• 1.Kronikler El-Belâzurî (=Ahmed b. Yahyâ el-Belâzurî, Fütûhu’l-Büldân) Kullanılan Metin ve Çeviri: Fütûhu’l-Büldân, Terc. Mustafa Fayda, İstanbul 2013. Konst. Porph. (=Konstantinos Porphyrogennetos, De Administrando Imperio) De Adm. Imp. Kullanılan Metin ve Çeviri: De Administrando Imperio, Trans. Gy. Moravcsik-R. J. H. Jenkins, Dumbarton Oaks 1967. Movses (=Movses Khorenatsi, Badmutyun Hayots) Kullanılan Metin ve Çeviri: History of the Armenians, Trans. Robert W. Thomson, Harvard University Press 1980. Notit. (=Notitiae Episcopatuum Ecclesiae Constantinopolitanae) Kullanılan Metin ve Çeviri: Notitiae Episcopatuum Ecclesiae Constantinopolitanae, Texte Critique, Introduction et Notes par Jean Darrouzés, Paris 1981. Phil. Klet. (=Philotheos, Kleterologion) Kullanılan Metin ve Çeviri: Les Listes de Préséance Byzantine des IXe et Xe Siécles, Introduction, Texte, Traduction et Commentaire par Nicolas Oikonomidés, Paris 1972, s. 67-235. Prokop. (=Procopius, de Bellis) de Bellis Kullanılan Metin ve Çeviri: The Wars, Vol. V. Trans. H. B. Dewing, Harvard University Press 1962. Skylitzes (=Skylitzes, Synopsis Historiarum) Kullanılan Metin ve Çeviri: A Synopsis of Byzantine History 811-1057, Trans. J. Wortley, Cambridge University Press 2010. Sebeos (=Sebeos, Badmutyun Sebeosi) Kullanılan Metin ve Çeviri: The Armenian History attributed to Sebeos, translated with notes, by R. W. Thomson, historical commentary by James Howard-Johnston, Assistance from Tim Greenwood, Liverpool University Press 1999. Takt. Usp. (=Taktikon Uspensky) Kullanılan Metin ve Çeviri: Les Listes de Préséance Byzantine des IXe et Xe Siécles, Introduction, Texte, Traduction et Commentaire par Nicolas Oikonomidés, Paris 1972, s. 41-63.
• Theop. (=Theophanis Confessor, Chronographia) Khr. Kullanılan Metin ve Çeviri: Chronographia, Ed. Ioannıs Classeni, Bonnae 1839; Chronographia, Trans. Cyril Mango-Roger Scott, Oxford 1997. Mateos (=Urfalı Mateos, Vekayinâme) Kullanılan Metin ve Çeviri: Urfalı Mateos Vekayi-nâmesi (952-1136), Çev. Hrant D. Andreasyan, Ankara 1987.
• 2.Araştırma Eserleri ADONTZ, N., Armenia in the Period of Justinian: The Political Conditions Based on the Naxarar System, Lisbon 1970. ALASANIA, Giuli, Gürcüler ve İslam Öncesi Türkler, Çev. Nanuli Kaçarava, İstanbul 2016. ALLEN, D. E. W., A History of the Georgian People, London 1932. ARTAMANOV, I. M., Hazar Tarihi, Çev. D. Ahsen Batur, İstanbul 2008. AYAN, Ergin “Kafkasya: Bir Etno-Kültürel Tarih Çözümlemesi”, ODÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, C: 1, S: 2, Aralık 2010, s. 19-50. BIVAR, H. D. A., “The Political History of Iran under the Arsacids”, The Cambridge History of Iran, Ed. Ehsan Yarshater, Vol. 3/I, Cambridge University Press 2006, s. 21-99. BLOCKLEY, C. Roger, “The Division of Armenia between the Romans and the Persians at the End of the Fourth Century A.D.”, Historia, 36, 1987, s. 222-234. BOURNOUTIAN, A., George, Ermeni Tarihi, Çev. Ender Abadoğlu-Ohannes Kılıçdağı, İstanbul 2011. BROSSET, F. M., Gürcistan Tarihi (Eski Çağlardan 1212 Yılına Kadar), Çev. H. D. Andreasyan, Haz. E. Merçil, Ankara 2003. ÇALIŞKAN AKGÜL, Hülya, “Türkiye’nin Doğu Karadeniz Bölgesi’nin Prehistoryası: Bir Terra Incognita Analizi”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, S: 21, 2016, s. 9-26. ÇOĞ, Mehmet, “Ermeni-Gürcü Dinî Münasebetlerine Dair Bazı Tespitler (V-XII. Yüzyıl)”, Tarih Okulu Dergisi, S. XXIII, Eylül 2015, s. 119-137. DEVECİ BOZKUŞ, Yıldız KÜÇÜKER, Deniz Sultan, Armenia Ermeniler ve Armenia Bölgesi’nin Eskiçağ Tarihi, Ankara 2011. EASTMOND, Antony–JONES, Lynn, “Robing, Power, and Legitimacy in Armenia and Georgia”, Robes and Honor The Medieval World of Investiture, Ed. Stewart Gordon, America 2001, s. 147-191. DIGNAS, Beate–WINTER, Engelbert, Rome and Persia in Late Antiquity, Cambridge University Press 2007. DURSUN, Davut, “Kafkasya”, DİA, C: XXIV, s. 157-58. GREATREX, Geoffrey, “The Background and Aftermath of the Partition of Armenia in AD 387”, Ancient History Bulletin, 14, 2000, s. 35-48.
• GROUSSET, René, Başlangıçtan 1071’e Ermenilerin Tarihi, Çev. Sosi Dolanoğlu, İstanbul 2005. HOLMES, C., Basil II and the Governance of Empire (976-1025), Oxford 2005. HONIGMANN, Ernst, Bizans Devleti’nin Doğu Sınırı, Çev. Fikret Işıltan, İstanbul 1970. HOWARD-JOHNSTON, D. J., “Thema”, in Maistor, Classical, Byzantine and Renaissance Studies for Robert Browning, Ed. A. Moffatt, Canberra 1984, s. 189-196. JANKOWIAK, Marek, “Notitia 1 and The Impact of The Arab Invasions on Asia Minor”, Millennium, Vol. 10, 2013, s. 435-462. KAÇAR, Turhan, “Anadolu’da Sasaniler ve Romalılar, M.S. 226-363: Emperyal İdeoloji ve Kriz”, Tarih Dergisi, S. 47, 2008, s. 1-22. KAEGI, E., Walter, Byzantine Military Unrest 471-873, Amsterdam 1981. _________, Bizans ve İlk İslam Fetihleri, Çev. Mehmet Özay, İstanbul 2000. KAPELLER-PREISER, Johannes, “Magister Militum Per Armeniam”, Wiener Byzantinistik und Neograzistik, Ed. W. Hörandner vd., Vienna 2004, s. 348-365. KAŞGARLI AKTOK, Mehlika, “Anadolu’da Ermenilerin Yerleşim Noktaları -Büyük Ermenistan- Bizans’ın Ermenilere Verdiği Unvan ve Payeler, Küropolates, Konsül, Prokonsül, Patris, Kont gibi Titrler -Armeno- Grek Bazileiler” X. Türk Tarih Kongresi, C: III, Ankara 1991, s. 1087-1095. KAZHDAN, A., “Kouropalates”, Oxford Dictionary of Byzantium, Vol. II, Oxford 1991, s. 1157. ___________, “Philotheos, Kletorologion of”, Oxford Dictionary of Byzantium, Vol. III, Oxford 1991, s. 1661-1662. ___________, “Phokas”, Oxford Dictionary of Byzantium, Vol. III, Oxford 1991, s. 1665-1666. ___________, “Taktika”, Oxford Dictionary of Byzantium, Vol. III, Oxford 1991, s. 2007. KÜLEKÇİ, Cahit, İslam Tarihinde Ermeniler ve Ermenistan Fetihleri, İstanbul 2012. KEÇİŞ, Murat, “Trabzon Rum Devleti’nde Kadına Dair Diplomatik Bir Usul: Evlilik İttifakları”, Ortaçağda Kadın, Ed. Altan Çetin, Ankara 2011, s. 337-353. MORRISSON, Cécile, “Olaylar/Kronolojik Perspektif”, Bizans Dünyası, Çev. Aslı Bilge, İstanbul 2014, s. 1-67. MUHAMMEDOĞLU, Salih, A., “Kafkasya”, DİA, XXIV, s. 158-160. NICOL, M. D., “ Mixed Marriages: in Byzantium Thirteenth Century”, Studies in Church History, Vol. I, 1964, s. 160-172. NOONAN, Thomas, “Byzantium and the Khazars: A Special Relationship?”, Byzantine Diplomacy: Papers from the Twenty-fourth Spring Symposium of Byzantine Studies, Ed. J. Shepard-S. Franklin, England Variorum 1992, s. 109-132. OSTROGORSKY, Georg, Bizans Devleti Tarihi, Çev. Fikret Işıltan, Ankara 2011. PERTUSI, A., “Nuova ipotesi sull’origine dei «Temi» bizantini”, Aeum, 28, 1954, s. 126-150. REDGATE, E., Anne, The Armenians, Blackwell Publishers, Oxford 1998. SETTIPANI, Christian, “The Seventy-Century Bagratids between Armenia and Byzantium”, Constructing the 7th century, Travaux et Mémoires XVII, Ed. C. Zuckerman, Paris 2013, s. 559-578. SEIBT, Werner, “The Byzantine Thema of Soteroupolis-Anakopia in the 11th Century”, Bulletin of The Georgian National Academy of Sciences, Vol:6, No. 2, 2012, s. 174-178. SUBAŞI, Ömer, “Arap Fethinden Selçuklu Hâkimiyetine Artvin”, Turkish Studies, Vol. 7/3, 2012, s. 2329-2351. TELLİOĞLU, İbrahim, XI-XIII. Yüzyıllarda Türk-Gürcü İlişkileri, Trabzon 2009. TEZCAN, Mehmet, Klasik ve Ortaçağ Dönemlerinde Karadeniz ve Kafkasya, Trabzon 2012. TOUMANOFF, Cyril, “Caucasia and Byzantium”, Traditio, 27, 1971, s. 111-158. _____________, “Christian Caucasia between Byzantium and Iran: New Light from Old Sources”, Traditio, Vol. 10, 1954, s. 109-189. _____________, “Gürcü Kraliçesi Thamar ve Trabzon İmparatorluğu’nun Kurucusu Arasındaki İlişki Üzerine”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Çev. Murat Keçiş-Murat Hanar, S. 22, 2017, s. 251-268. WHITBY, Mary, “On the Omission of a Ceremony im mid-sixth Century Constantinople”, Historia, 36, 1987, s. 462-488. ZUKERMAN, C., “The Khazars and Byzantum-The First Encounter”, The World od the Khazars: New Perspectives, Ed. Peter Golden vd. Brill 2007, s. 499-432.