TRABZON KÜLTÜR TARİHİ AÇISINDAN TONYA VE ÇEVRESİ

Yıl 2019, Cilt: 13 Sayı: 26, 387 - 396, 21.03.2019

İbrahim Tellioğlu

https://doi.org/10.18220/kid.562291

Öz

Trabzon tarih boyunca pek çok topluluğa ev sahipliği
yapmış bir bölgedir. Haliyle yörede çeşitli kültürlerin izlerini görmek
mümkündür. Trabzon’un sahil kesiminde ortaya çıkan yerleşim birimleri genelde
ticari faaliyetler sonucu meydana gelmiş yerler olduğu için buraların nüfusu
kozmopolittir. Vadilerde kurulan yerleşim bölgeleri tarım ve hayvancılığa
dayalı geçim tarzının yaygın olduğu ve aynı soydan insanlar daha yoğun
bulunduğu yerlerdir. İlk Çağdan itibaren Trabzon’un kültürel dokusunun
şekillenmesinde bu farklılaşmanın büyük etkisi vardır. Sahilde çok kültürlü bir
yapı görülürken vadilerde yüzyıllar boyu özgünlüğünü koruyan kültürler var
olmuştur.

Trabzon’un kültürel dokusunda vadi ve kıyı
yerleşmelerinin farkı gözükürken vadi yerleşmeleri de kendi içerisinde ikiye
ayrılır. Bunların bir kısmı Türk yerleşiminden önce iskâna açılmış vadiler olup
buralarda Rum/Ortodoks kültürünün etkisi yoğundur. Türklerle birlikte yerleşime
açılan vadilerde ise Türk-İslam kültürü baskın durumdadır. Ağasar ve Fol
vadileri bu grupta yer alır.

Tonya, Fol vadisinde Osmanlı hâkimiyetinden sonra ortaya
çıkmış bir yerleşim birimidir. XV. yüzyıl öncesi dönemde bölge ıssızdır.
Trabzon Rum Devleti’nin son zamanlarında Fol vadisi Türklerle Rumlar arasındaki
sınır olmuştu. Osmanlıların bölgeye hâkim olmasından sonra Fol vadisi
şenlenmeye başladı. Türkler tarafından kurulduğu için Tonya’nın kültürel
dokusunda Türk etkisi oldukça fazladır. Bölgenin tek kültürlü yapısı Rumların
da bölgeye yerleşmesiyle birlikte çeşitlenmekle birlikte Tonya’nın kültürel
dokusundaki Türk yoğunluğu devam etmiştir. Fol vadisinde, Altındere ya da
Kromni vadilerinde olduğu gibi Rum/Ortodoks kültürünün izleri yoğun değildir. 

Anahtar Kelimeler

Trabzon, Tonya, kültürel doku, Türk, İslam

TONYA AND IT’S PERIPHERY IN TERMS OF CULTURAL HISTORY OF TREBIZOND

Öz

Trabzon is a region that has hosted many
communities throughout history. Therefore,
it is possible to see traces of various cultures in the region. Since the settlements in the coastal part of
Trabzon were to a great extent served for the commercial activities, the
population of this region has been cosmopolite. Today,
the settlements established in the valleys where agriculture and
livestock-based livelihoods are common and people from the same lineage are
more intense. This diversity has had a great
effect in shaping the cultural texture of Trabzon since the early ages. It is seen that there is a multicultural
structure on the shore whereas there have been cultures in the valleys having
preserved their originality for centuries. As the
cultural texture of Trabzon shows the difference between the valley and coastal
settlements, the valley settlements can be divided into two groups. Some of
these valleys were built before the Turkish settlement thereby making the
Greek/Orthodox culture intense. On the other hand, Turkish-Islamic culture is
dominant in the valleys with the Turkish settlement such as Agasar and Fol
valleys. Tonya was an uninhabited place in the Fol Valley until the early 19^th
century, but it became a Turkish settlement with the domination of the Ottoman
Empire. In the last period of the Trebizond Greek State, the Fol Valley became
the border between the Turks and the Greeks. After
the Ottomans dominated the region, the Fol Valley was opened to settlement. Since it was founded by the Turks, the Turkish
influence in Tonya's cultural texture is quite considerable. Although the monocultural structure of the region
diversified with the settlement of the Greeks, the Turkish prevalence in the
cultural texture of Tonya continued. The
traces of the Greek/Orthodox culture are not so visible in the Fol valley as
that of Altındere or Kromni.

Anahtar Kelimeler

Trebizond, Tonya, Cultural Texture, Turk, Islam

Kaynakça

• KAYNAKLAR ANNA KOMMENA, Alexiad, (nşr. B. Umar), İstanbul 1996.
• Arrianus’un Karadeniz Seyahati, (nşr. M. Arslan), İstanbul 2005.
• AYAN, Ergin, “Trabzon Dukalığı: Gabras Ailesi”, Karadeniz Tarihi Sempozyumu (Trabzon, 25-26 Mayıs 2005), I, Trabzon 2007, s. 55-66.
• AZİZ B. ERDEŞİR-İ ESTERÂBÂDÎ, Bezm u Rezm (nşr. M. Öztürk), Ankara 2014.
• BİLGİN, Mehmet, Karadeniz Dünyası, İstanbul 2013.
• BOSTAN, M. Hanefi, XV-XVI. Asırlarda Trabzon Sancağında Sosyal ve İktisadî Hayat, Ankara 2002.
• ------------, “XVI-XVII. Yüzyıllarda Tonya ve Çevresinde İskân Birimleri ve Nüfus”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, S: 24 (2018), s. 31-62.
• BRENDEMOEN, Bernt, The Turkish Dialects of Trabzon, I-II, Oslo 2001.
• BRYER, Anthony, “A Byzantine Family: The Gabrates, c. 979-c. 1653”, University of Birmingham Historical Journal, XII (1970), s. 164-187.
• ---------------, “Greeks and Türkmens: The Pontic Exception”, Dumbarton Oaks Paper, 29 (1975), s. 113-149.
• ---------------, WİNFİELD, David, The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, I, Washington 1985.
• ---------------, vd., The Post Byzantine Monuments of the Pontos, Hampsire 2002. CHALKOKONDYLES, Laonikos, The Histories, II, (nşr. A. Kaldellis), Cambridge 2014.
• COŞAR, Mevhibe, “Tonya Ağzı Söz Varlığı Üzerine Bir Değerlendirme”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, S: 24 (2018), s. 85-96.
• ÇİĞDEM, Süleyman, “Eskiçağ’da Trabzon Limanı: Askeri ve Ekonomik Yönden Gelişimi ve Doğu-Batı İlişkilerindeki Rolü”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10/2 (2007), s. 136- 155.
• DEMİR, Necati, Trabzon ve Yöresi Ağızları, I-II-III, Ankara 2006.
• EMECEN, Feridun M., Doğu Karadeniz’de Bir Vadi Boyu Yerleşmesi: Ağasar Vadisi-Şalpazarı Beşikdüzü, Trabzon 2011.
• -------------, Doğu Karadeniz’de İki Kıyı Kasabasının Tarihi Bulancak-Piraziz, İstanbul 2005.
• EMİR, Osman, Prehistorik Dönemden Roma Dönemine Kadar Trabzon ve Çevresi, Trabzon 2011.
• FALLMERAYER, Jakob Philipp, Doğu’dan Fragmanlar, (nşr. H. Salihoğlu), Ankara 2002.
• -------------------------, Trabzon İmparatorluğu’nun Tarihi, (nşr. A. C. Eren vd.), Ankara 2011.
• İNAN, Kenan, “Trabzon’da İhtida Olayları (1648-1656)”, Trabzon Tarihi Sempozyumu (Trabzon 6-8 Kasım 1998) Bildirileri, Trabzon 1999, s. 245-252.
• KARPOV, Sergey Pavloviç, Trabzon İmparatorluğu Tarihi, (nşr. E. Uzun), İstanbul 2016.
• KRİTOVULOS, Fatih Sultan Mehmet, (nşr. Karolidi Efendi), Trabzon 2009.
• KSENOPHON, Anabasis, (nşr. T. Gökçöl), İstanbul 1984.
• MİHAİLOVİĆ, Konstantin, Memoirs of a Janissary, (nşr. B. Stolz), Ann Arbor 1975.
• MİLLER, William, Son Trabzon İmparatorluğu, (nşr. N. Süleymangil), İstanbul 2007. ÖZSAİT, Mehmet, “İlkçağ Tarihinde Trabzon ve Çevresi”, Trabzon Tarihi Sempozyumu (Trabzon 6-8 Kasım 1998) Bildirileri, Trabzon 1999, s. 35-45.
• SAYDAM, Abdullah, “Türk Toplumunda Cemaatler Arası İlişkiler ve İhtida Olayları: Trabzon Örneği (1794-1850)”, Türk Dünyası Araştırmaları, 155 (Mart-Nisan 2005), s. 47-72.
• TELLİOĞLU, İbrahim, Komnenosların Karadeniz Hakimiyeti Trabzon Rum Devleti (1204-1461), Trabzon 2009.
• ----------------, Osmanlı Hâkimiyetine Kadar Doğu Karadeniz’de Türkler, Trabzon 2004.
• TEZCAN, Mehmet, “İpek Yolu ve XIV. Yüzyıla Kadar İpek Yolu Ticaretinde Trabzon’un Yeri”, Trabzon ve Çevresi Uluslararası Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu (Trabzon 3-5 Mayıs 2001), I, Trabzon 2002, s. 71-90.
• TOUMANOFF, Cyril, “On the Relationship Between the Founder of the Empire of Trebizond and the Queen Thamar”, Speculum, 15/3 (Temmuz 1940), s. 299-312.
• TURSUN BEY, Târîh-i Ebü’l-Feth, (nşr. A.M. Tulum), İstanbul 1977.
• VASİLİEV, A. A., “The Foundation of the Empire of Trebizond (1204-1222)”, Speculum, 11/1 (Ocak 1936), s. 3-37.
• YILDIZ, Ethem, Muammer Ak, Doğu Karadeniz’de Kültürel Kimlik (Çaykara ve Tonya Örneklemleri), İstanbul 2000.