KADİM TRABZON ÜZERİNE YENİ ARKEOLOJİK GÖZLEMLER: “HADRIAN LİMANI”

Yıl 2021, Cilt: 15 Sayı: 30, 387 - 428, 29.04.2021

Sinan Kılıç , Serkan Demirel , Hülya Çalışkan Akgül

https://doi.org/10.18220/kid.929770

Cited By: 1

Öz

G. Finlay, “Michael Panaretos’un kronikleri Profesör Fallmerayer tarafından bulunmadan önce Trabzon’un tarihi hakkında neredeyse hiçbir şey bilinmiyordu” diye yazar. Bu kroniklerin ortaya çıkması ile bir yandan 1204 yılında kurulan Komnenos Devleti’nin tarihi aydınlanmaya başlarken, diğer yandan tüm bölgenin tarihine karşı olan ilgi giderek büyümüştür. Böylece, 19. yüzyıl boyunca eski kaynaklarda geçen Trabzon ve çevresiyle ilgili tüm bilgiler bir araya getirilmeye başlanmıştır. Bu çabaların sonucunda artık Trabzon’un bir “Hellen kolonisi” olarak MÖ 1. binyılda tarih sahnesinde yerini aldığı yargısı ortaya çıkmıştır. Günümüzde artık Trabzon tarihiyle ile ilgili “neredeyse hiçbir şey bilinmiyor” demesek de, kent tarihiyle ilgili bilmediğimiz daha çok şey olduğu açıktır. Bu yazınınana konusunu her ne kadar 2018 yılında kent merkezinde yapılan arkeolojik yüzey araştırması sırasında biraz da tesadüfen inceleme fırsatı bulduğumuz ve“Hadrian Limanı” diye anılan yer oluşturmaktaysa da, bunu fırsat bilerek Ksenophon’dan itibaren Trabzon tarihiyle ilgili söylenip yazılanların çoğu bir kez daha elden geçirilmiştir. Bu sayede Karadeniz’in güneydoğu kıyısındaki bu ünlü kent ve eski limanı ile ilgili dimağlardaki bilgiler masaya yatırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Karadeniz, Trabzon, Anabasis, Ksenophon, “Hadrian Limanı”, Demir Çağı, Roma Dönemi

NEW ARCHEOLOGICAL OBSERVATIONS ON ANCIENT TRABZON: "HADRIAN PORT"

Öz

G. Finlay wrote that "the history of Trebizond was almost unknown, until Professor Fallmerayer discovered the Chronicle of Michael Panaretos”. After the discovery of these chronicles, while the history of the Kingdom of Komnenos, which was established in 1204, began to be enlightened, also the interest in the history of the entire region was increasing. Thus, all the information about Trabzon and its surroundings, which were mentioned in ancient sources throughout the 19th century, began to be brought together. As a result of these efforts, a judgment has emerged that Trabzon took its place in the history scene in the 1st millennium BC as a "Greek colony".Now, although we do not say that "the history of the town is still almost unknown”, it is clear that there are quiet many unknown things about this subject. Although the main subject of this paper is so called “Hadrian Port”which we got the opportunity to examine fortuitously during the archaeological survey conducted in the city centre in 2018, taking this opportunity, most of the things that have been said and written about the history of Trabzon since Xenophon have been studied once again. In this way, information about this famous city and its historical port on the southeastern coast of the Black Sea has been put on the table.

Anahtar Kelimeler

Black Sea, Trabzon, Anabasis, Xenophon, “Hadrian Port”, Iron Age, Roman Age

Kaynakça

• ANCYRANI, Baptistae Aucher, Eusebii Pamphili Chronicon Bipartitum II, Venedik 1818.
• ARRIANUS, Arrianus’un Karadeniz Seyahati. Arriani Periplus Ponti Euxini, çeviren ve yorumlayan: M. Arslan, Odin Yayıncılık, İstanbul 2005.
• BUDGE, Ernest A. Wallis, The Chronography of Gregor Abû’l Faraj, Oxford 1932.
• CHABOT, Jean-Babtiste, Ed. Chronique de Michel le Syrien, Paris 1899.
• HEREDOTOS, Tarih, (Çev.) M. Öktem, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2016 (birinci baskı 2002).
• KSENOPHON, Anabasis Onbinlerin Dönüşü, (Çev.) O. Yarlıgaş, Kabalcı Yayınları, İstanbul 2011.
• PLINY, The Natural History of Pliny, çev: J. Bostock ve H. T. Riley, C: I-VI, Henry G. Bohn, Londra 1855.
• STRABON, Antik Anadolu Coğrafyası (Geographica: XII-XIII-XIV), (Çev.) A. Pekman, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 1993 (birinci baskı 1987).
• SYNKELLOS, Georgios - NICEPHORUS Cp., Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1829.
• AÇIK, Tansu, “Evliyâ Çelebi’s Ancient World”, N. TEZCAN, S. TEZCAN ve R. DANKOFF, Ed. Evliya Çelebi. Studies and Essays Commemorating the 400th Anniversary of his Birth, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayını, İstanbul 2012, ss. 345-351.
• AKSU, Ali E. - HISCOTT, Richard N. - MUDIE, Peta J. - ROCHON, André - KAMINSKI, Michael A. - ABRAJANO, Teofilo - YAŞAR, Doğan, “Persistent Holocene Outflow from the Black Sea to the Eastern Mediterranean Contradicts Noah's Flood Hypothesis”, GSA Today, Boulder 2002, C: 12, S: 5,ss. 4-9.
• AKURGAL, Ekrem, The Birth of Greek Art. The Mediterranean and Near East, Methuen, Londra 1968.
• ARDEL, Ahmet. “Trabzon ve Civarının Morfolojisi Üzerine Gözlemler”, Türk Coğrafya Dergisi, C: 1, İstanbul 1943, s. 71-81 (Fransızca, s. 82-85).
• ARSLAN, Murat, Arrianus’un Karadeniz Seyahati. Arriani Periplus Ponti Euxini, Odin Yayıncılık, İstanbul 2005.
• ARSLAN, Murat, “Pseudo-Skylaks: Periplous”, Mediterranean Journal of Humanities C: 2, S:1, Antalya 2012, ss. 239-257.
• AYGÜN, Necmettin, Onsekizinci Yüzyılda Trabzon’da Ticaret, Serander Yayınları, Trabzon 2005.
• BALLANCE, Selina, “Byzantine Chuches of Trebizond”, Anatolien Studies, C: 10, Ankara 1960, ss. 141-175.
• BALLARD, Robert D. - HIEBERT, Fredrik T. - COLEMAN, Dwight F. - WARD, Cheryl - SMITH, Jennifer S. - WILLIS, Kathryn - FOLEY, Brendan - CROF, Katherine - MAJOR, Candace - TORRE, Francesco, “Deepwater Archaeology of the Black Sea: The 2000 Season at Sinop, Turkey”, American Journal of Archaeology, C: 105, S:4, ss. 607-623.
• BERNAL, Martin, Kara Atena. Eski Yunan Uydurmacası Nasıl İmal Edildi? 1785-1985, (Çev.) Özcan BUZE, Kaynak Yayınları, İstanbul 2003 (ilk baskı 1998, aslı: Black Athena. The Afroasiatic Roots of Classical Civilization, cilt: 1. The Fabrication of Ancient Greece 1785-1985, Free Association Books, Londra 1987).
• BIJIŞKIYAN, P. Minas, Karadeniz Kıyıları Tarih ve Coğrafyası (1817-1819), (Çev.) Hrand D. ANDREASYAN, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1969.
• BLAVATSKY, Vladimir D., “Submerged sectors of towns on the Black Sea Coast”, Underwater Archaeology. A Nascent Discipline, UNESCO, Paris 1972, 115-122.
• BORDIER, Julien, “Relation d’un Voyage en Orient”, Archeion Pontou, C: 6, Atina 1934, ss. 86-158.
• BRYER, Anton - WINFIELD, David, The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, Dumbarton Oaks, Washington 1985.
• BRYER, Anton - WINFIELD, David, Karadeniz’in Orta Çağ Dönemi Eserleri ve Topoğrafyası, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2020.
• BUDGE, Ernest A. Wallis, The Chronography of Gregor Abû’l Faraj 1225-1286. The Son of Aaron, the Hebrew Physician Commonly Known as Bar Hebraeus. Oxford University Press, Oxford 1932.
• BURKERT, Walter, Yunan Kültüründe Yakındoğu Etkileri, (Çev.) M. F. YAVUZ, İthaki, İstanbul 2012 (Aslı: Die orientalisierende Epoche in der griechischen Religion und Literatur, C. Winter, Heidelberg, 1984).
• CARPENTER, Rhys, The Greek Penetration of the Black Sea. American Journal of Archaeology C: 52, S:1, Boston 1948, ss. 1-10.
• CHABOT, Jean-Babtiste, Ed. Chronique de Michel le Syrien. Patriarche Jacobite D’Antioche (1166-1199), Ernest Leroux, Paris 1899.
• CLINTON, Henry Fynes, The civil and literary chronology of Greece from the earliest accounts to the death of Augustus. Oxford University Press, Oxford 1834.
• CUMONT, Franz, “L’Annexion du Pont Polémoniaque et de la Petite Arménie”, W. H. BUCKLER ve W. M. CALDER (ed.), Anatolian Studies Presented to Sir William Mitchell Ramsay, Publication of the University Manchester, Londra ve New York 1923, ss.109-119.
• CUMONT, Franz - CUMONT, Eugène, Voyage d'exploration archéologique dans le Pont et la Petite Arménie, Lamertin, Brüksel 1906.
• ÇALIŞKAN AKGÜL, Hülya, “Sis İçinde Tarih”, Aktüel Arkeoloji, S: 73, İstanbul 2020, ss. 10-21.
• ÇALIŞKAN AKGÜL, Hülya - KILIÇ, Sinan - DEMİREL, Serkan, “Trabzon İli Protohistorik Dönem (Kalkolitik ve Tunç Çağları) Yüzey Araştırması 2018 Yılı Ön Sonuçları”, 37. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 17-21 Haziran 2019 Diyarbakır. C: 2, Ankara 2019, ss. 253-276.
• ÇALIŞKAN AKGÜL, Hülya - KILIÇ, Sinan - DEMİREL, Serkan - YILMAZ, Erkan, “Trabzon İli Protohistorik Yüzey Araştırması 2019”, Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Haberler, S: 45, İstanbul 2019-2020, ss. 67-73.
• ÇİĞDEM, Süleyman, “Eskiçağ’da Trabzon Limanı: Askeri ve Ekonomik Yönden Gelişimi ve Doğu-Batı İlişkilerindeki Rolü”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C:10, S:2, Erzurum 2007, ss. 133-155.
• DABROWA, Edward, “Roman Policy in Transcaucasia from Pompey to Domitian”, F. FREEMAN ve D. KENNEDY (ed.), The Defence of the Roman and Byzantine East, BAR International Series 297, Oxford 1986, ss. 67-76.
• DAĞLI, Yücel - KAHRAMAN, Seyit Ali, Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Bursa-Bolu-Trabzon-Erzurum-Azerbaycan-Kafkasya-Kırım-Girit, 2. Kitap, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2011.
• DEMİREL, Serkan, “MÖ 1. Binyılda Doğu Karadeniz’in Yerel Toplulukları”, Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, C: 5, S: 8, Trabzon 2016, ss. 129-141.
• DEYROLLE, Théophile, 1869 da Trabzondan Erzuruma, (Çev.) Reşat Ekrem Koçu, Çığır Kitapevi, İstanbul 1938.
• DİKKAYA, Fahri, “Doğuda Kadimselliğin Varlığı ya da Yokluğu: Evliya Çelebi Örneği”, N. TEZCAN ve K. ATLANSOY (ed.). Evliya Çelebi ve Seyahatname, Eastern Mediterranean University Press, Famagusta 2002, ss. 119-125.
• DREWS, Robert, “The Earliest Greek Settlements on the Black Sea” Journal of Hellenistic Studies, C: 96, Cambridge 1976, ss. 18-31.
• EMİR, Osman-İNAN, Fatih, “İmparator Nero’nun Doğu Politikasında Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi’nin Stratejik Önemi”, History Studies, C:10, S:4, Samsun 2018, ss. 59-79.
• EYİCE, Semavi, Trabzon, Yenilik Basımevi, İstanbul 1970.
• FALLMERAYER, Jakob Philip, Fragmente aus dem Orient, J. G. Cotta’scher Verlag, Stuttgart ve Tübingen 1845 (Doğu’dan Fragmanlar, (Çev.) H. SALİHOĞLU, İmge Kitapevi, İstanbul 2002).
• FEDOROV, Pavel Vasilyeviç, “Geological History of Kerch Strait as a Result of New Data from Drilling its Floor”, International Geology Review 17/4, Philadelphia 1975, 422-430. FELICI, Enrico, “Il Porto di Claudio e Vitruvio”, Atlante Tematico di Topografia Antica: ATTA 23, L. Ouilici ve S. Ouilici Gigli (ed.), L’Erma di Bretschneider, Roma 2013, s. 111-137.
• FINLAY, Georg, History of Greece from its conquest by the Crusades to its Conquest by the Turks and of the Empire of Trebizond 1204-1461, William Blackwood and Sons, Edinburgh ve Londra 1851.
• FRANGIPANE, Marcella, “The Role of Metal Procurement in the Wide Interregional Connections of Arslantepe During the Late 4th-Early 3rd Millennia BC”, Ç. MANER, M. T. HOROWITZ ve A. S. GILBERT (ed.) Overturning Certainties in Near Eastern Archaeology. A Festschrift in Honor of K. Aslıhan Yener, Brill, Leiden ve Boston 2017, ss. 186-210.
• GASSNER, Gustav, “Der Zug der Zehntausend nach Trapezunt”, Abhandlungen der Braunschweigischen Wissenschaftlichen Gesellschaft, C: 5, Braunschweig 1953, ss. 1-35.
• GRAHAM, Alexander John, “The Date of the Greek Penetration of the Black Sea”, Bulletin of the Institute of Classical Studies, C: 5, Londra 1958, ss. 25-42.
• GROUSSET, René, Başlangıcından 1071’e Ermenilerin Tarihi, Aras Yayınları, İstanbul 2006 (Aslı: Histoire de l’Arménie des origines à 1071, Payot, Paris 1947).
• HAUPTMANN, Andreas - SCHMITT-STRECKER, Sigrid - BEGEMANN, Friedrich - PALMIERI Alba, “Chemical Composition and Lead Isotopy of Metal Objects from the "Royal" Tomb and Other Related Finds at Arslantepe, Eastern Anatolia”, Paléorient, C: 28, S: 2, Paris 2002, ss. 43-69.
• HIND, John G. F., “Archaeology of the Greeks and Barbarian Peoples Around the Black Sea (1982-1992)”, Archaeological Reports, C:39, Cambridge 1992-1993, ss. 82-112.
• von HOFFMEISTER, Eduard, Durch Armenien. Eine Wanderung und der Zug Xenophons bis zum Schwarzen Meere. Eine Militär-Geographische Studie, Druck und Verlag von B. G. Teubner, Leipzig ve Berlin 1911.
• HUXLEY, George, “Eusebios on the founding of Trapezous”, Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, C: 10, Atina 1993, ss. 9-12.
• IŞIK, Fahri, Uygarlık Anadolu’da Doğdu, Ege Yayınları, İstanbul 2012.
• IVANÇIK, Аskold I., Накануне колонизации, Palograf, Moskova ve Berlin 2005.
• KADURIN, Sergey - YANKO-HOMBACH, Helen - SMYNTYNA, Olena, “The Ukraine: In Search of Submerged Late Paleolithic Sites on the North-WEstern Black Sea Shelf”, Geoff BAILEY, Nena GALANIDOU, Hans PEETERS, Hauke JÖNS, Moritz MENNENGA (ed.), The Archaeology of Europe’s Drowned Landscapes, Cham 2020, ss. 413-428.
• KARPOV, Sergey Pavloviç, Trabzon İmparatorluğu Tarihi, (Çev.) E. Uzun, Kültür Bilimleri Akademisi, İstanbul 2016 (aslı: История Трапезундской империи, Aletheia 2007).
• KAVTARADZE, Giorgi Leon, “The Georgian Chronicles and the Raison d’Ètre of the Iberian Kingdom”, Orbis Terrarum C: 6, Stuttgart 2000, ss. 177-237.
• KAYA, Elmas, “Trabzon İl Merkezinde Kurtarma Kazısında Ortaya Çıkan Buluntular”, IX. Müze Kurtarma Kazıları Semineri, 27-29 Nisan 1998 Antalya, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara 1999, ss. 321-334.
• KESKİN, Serdar - BEKTAŞ, Osman - EYÜBOĞLU, Yener – YÜCEL, Cem, “GD Karadeniz Sahil Kesiminin (Trabzon Yöresi) Aktif Tektoniği”, Türkiye Kuvaterner Sempozyumu, TURQUA VI, Bildiriler ve Makaleler, 16-18 Mayıs 2007, İTÜ Avrasya Yer Bilimleri Enstitüsü, İstanbul 2007, ss. 138-150.
• KESKİN, Serdar - PEDOJA, Kevin - BEKTAŞ, Osman, “Coastal uplift along the eastern Black Sea coast: new marine terrace data from Eastern Pontides, Trabzon (Turkey) and a Review”, Journal of Coastal Resesearch, S: 27, Kansas-Lawrence 2011, ss. 63-73.
• LEHMANN-HARTLEBEN, Karl, Die antiken Hafenanlagen des Mittelmeeres, Dieterich'sche Verlagsbuchhandlung, Leipzig 1923.
• LENDLE, Otto. Kommentar zu Xenophons Anabasis, Wissenschftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1995.
• LYNCH, Henry Finnis Blosse, Armenia Travels and Studies, Lonhmans Green and Co. Londra, New York ve Bombay 1901.
• MAKSIMOVA, Mariya Ivanovna, Античные города Юго-Восточного Причерноморья, SSCB Bilimler Akademisi Yayınları, Moskova 1956.
• MANOLEDAKİS, Manolis, “Greek Colonies and the Southern Black Sea Hinterland: Looking Closer into a Long, Complex and Multidimensional Relationship”, G. R. TSETSKLADZE, A. AVRAM ve J. HARGRAVE (ed.), The Danubian Lands Between the Black, Aegean and Adriatic Seas (7th Century BC – 10th Century AD). Proceedings of the Fifth International Congress on Black Sea Antiquities, Belgrade 17-21 September 2013. Archaeopress, Oxford 2015a, ss. 81-89.
• MANOLEDAKIS, Manolis, “Greek Coloniesation in the Southern Black Sea from the Viewpoint of the Local Populations”, P. ADAM-VELENI ve D. TSANGARI (ed.), Greek Colonisation. New Data, Curent Approaches. Proceedings of the Scientific Meeting held in Thessaloniki, 06 Februar 2015, Alpha Bank, Atina 2015b, ss. 59-71.
• MANSEL, Arif Müfit, Ege ve Yunan Tarihi, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1988 (5. Baskı, ilk baskı 1947).
• MITFORD, B. Timothy, “The Roman frontier on the Upper Euphrates”, R. MATTHEWS (ed.), Ancient Anatolia, Fifty years’ work by the British Institute of Archaeology at Ankara, British Institute of Archaeology at Ankara, Londra 1998, ss. 255-272.
• MUDIE, Petra-AKSU, Ali E. -YAŞAR, Doğan, “Late Quaternary Dinoflagellate Cysts from the Black, Marmara and Aegean Seas: Variation in Assemblages, Morphology and Paleosalinity”, Marine Micropaleontology, Amsterdam 2001, S: 43, ss. 155-178.
• MUNRO, John Arthur Ruskin, “Roads in Pontos, Royal and Roman” The Journal of Hellenic Studies, S: 21, Cambridge 1901, ss. 52-66.
• OLSHAUSEN, Eckart, Feste Grenzen und wandernde Völker: Trapezunt und Boraner. Ein Beitrag zur Migrations- und zur Grenzraumproblematik. Pontica I, Varia Anatolica V, Recherches sur l’histoire du Pont dans l’antiquité, İstanbul 1991.
• ÖZSAİT, Mehmet, “İlkçağ Tarihinde Trabzon ve Çevresi”, Trabzon Tarihi Sempozyumu Bildirileri, Trabzon,6–8 Kasım 1998, 35-43. Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları No 81, Trabzon 2000.
• PEEV, Preslav - FARR, R. Helen - SLAVCHEV, Vladimir - GRANT, Michael J. - ADAMS, Jon - BAILEY, Geoff, “Bulgaria: Sea-Level Changes and Submerged Settlements on the Black Sea”, Geoff BAILEY, Nena GALANIDOU, Hans PEETERS, Hauke JÖNS, Moritz MENNENGA (ed.), The Archaeology of Europe’s Drowned Landscapes, Cham 2020, ss. 393-412.
• PETROPOULOS, Elias K., “Problems in the History and Archaeology of the Greek Colonization of the Black Sea”, D. V. GRAMMENOS, ve Elias, K. PETROPOULOS (ed.), Ancient Greek Colonies in the Black Sea, Yunanistan Kültür Bakanlığı Yayını, Selanik 2003, ss. 17-92.
• RICE, David Tallbot, “Notice on Some Religious Buildings in the City and Vilayet of Trebizond”, Byzantion, C: 5, S: 1, Londra 1929-1930, ss. 47-81.
• RYAN, B. F. William, “Status of the Black Sea Floof Hypothesis”, V. YANKO-HOMBACH, A. S. GILBERT, N. PANIN, P. M. DOLUKANOV (ed.), The Black Sea Flood Question: Changes in Coastline, Climate and Human Settlement. Dordrecht: Springer 2007, pp. 63-88.
• SCHLUMBERGER, Gustave Léon, L’Épopée Byzantine. Hachette, Paris 1900. SCHULZ, Friedrich Eduard, “Notice sur la ville de Trébisonde”, Journal Asiatique, C: 3, S: 1, Paris 1836, ss. 21-37.
• SLATTERY, David J. G., “Urartu and the Black Sea Colonies: An Economic Perspective”, Al-Rafidan, C: 8, Tokyo 1987, ss. 1-30.
• SOFTA, Mustafa - EMRE, Tahir - SÖZBİLİR, Hasan - SPENCER, Joel Q. G. - TURAN, Mehmet, “Kuvaterner Yaşlı Güneydoğu Karadeniz Fayı’nın Arazi Verileri ve Bunun Tektonik Önemi, Doğu Pontidler, Türkiye”, Türkiye Jeoloji Bülteni, S: 62, Ankara 2019, ss. 17-40.
• STARR, Chester G., The Roman Imperial Navy: 31 B.C. - A.D. 354, Cornell University Press, Ithaca 1941.
• SUMMERER, Latife, “Greeks and Natives on the Southern Black Sea Coast in Antiquity”, St. MITCHELL (ed.), The Black Sea Region. Past, Present and Future. Proceedings of the inter-diciplinary Conference in İstanbul. 14-16 Ekim 2004. Londra 2007, ss. 27-36.
• SYNKELLOS, Georgios - GREGORAS, Nikephoros - DINDORF, Wilhelm, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Impensis ed. Weberi, Bonnae 1829.
• TEXIER, Charles, Küçük Asya, Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi III, (Çev.) Ali SUAT, Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı, Ankara 2002 (Aslı: Asie Mineure; Description Géographique, Historique et Archéologique des Provinces et des Villes de la Chersonnése d’Asie, Typographie de Firmin Didot Fréres, Paris 1862, 1882).
• TSETSKHLADZE, Gochar R., “Greek Colonization of the Eastern Black Sea Littoral (Colchis)”, Dialogues d'Histoire Ancienne C: 18, S: 2, Paris 1992, ss. 223-258. TSETSKHLADZE, Gochar. R. (ed.), The Greek Colonization of the Black Sea Area. Historical Interpretation of Archaeology, Franz Steiner, Stuttgart 1998.
• TSETSKHLADZE, Gochar R., “Once Again About the Establishment Date of Some Greek Colonies Around the Black Sea”, G. R. TSETSKHLADZE ve S. ATASOY (ed.) Settlements and Necropoleis of the Black Sea and its Hinterland in Antiquity, Archaeopress, Oxford 2019, ss. 1-53.
• De TOURNEFORT, Joseph, Relation d’un Voyage du Levant, De l’Imprimerie Royale, Paris 1717.
• De TOURNEFORT, Joseph, Tournefort Seyahatnamesi, ed. S. Yerasımos, (Çev.) A. Berktay (1. Kitap) ve T. Tunçdoğan (2. Kitap), Kitap Yayınevi, İstanbul 2008, ikinci baskı (birinci baskı 2005).
• TYLECOTE, Ronald Frank, “Iron Sands from the Black Sea”, Anatolien Studies, C: 31, Ankara 1981, ss. 137-139.
• USPENSKIY, Fedor Ivanoviç, Очерки Из Истории Трапезунтской Империи (Trabzon İmparatorluğu Tarihi Üzerine Denemeler), SSCB Bilimler Akademisi Yayını, Leningrad 1929 (Türkçesi: Trabzon Tarihi (Kuruluşundan Fethine Kadar), (Çev.) E. Uzun, özel basım, Trabzon 2003).
• USTA, Veysel, Anabasis’ten Atatürk’eSeyahatnamelerde Trabzon, Serander Yayınları, Trabzon 1999.
• ÜSTÜN-DEMİRKAYA, Fulya - TULUK, Ömer İskender, “Komnenos Hanedanlığından Osmanlı’ya Trabzon Mahalleleri: Kentsel Dinamikler Bağlamında Bir Fiziksel Gelişim Okuması”, “DeğişKent” Değişen Kent, Mekân ve Biçim. Türkiye Kentsel Morfoloji Araştırma Ağı II. Kentsel Morfoloji Sempozyumu 31.10-02.11.2018, İstanbul Teknik Üniversitesi Taşkışla, İstanbul, ss. 713-723.
• WHITE, John Williams ve MORGAN, Morris Hicky, An Illustrated Dictionary to Xenophon’s Anabasis, Ginn & Company, Boston 1896.
• WINFIELD, David, “The Northern Routes Across Anatolia”, Anatolian Studies, C: 27, Londra 1977, ss. 151-166.
• YANKO-HOMBACH, Valentina - GILBERT, Allan S. - PANN, Nicolae - DOLUKANOV, Pavel M. (ed.), The Black Sea Flood Question: Changes in Coastline, Climate and Human Settlement, Dordrecht: Springer 2007.
• YANKO-HOMBACH, Valentina - KISLOV, Alexander, “Late Pleistocene – Holocene Sea-Level Dynamics in the Caspian and Black Seas: Data Synthesis and Paradoxical Interpretations”, Quaternary International, Oxford 2017, S: 30, ss. 1-9. YARLIGAŞ, Oğuz, (Çev.) Anabasis. Onbinlerin Dönüşü Ksenophon. Humanitas Yunan ve Latin Klasikleri, Kabalcı Yayınları, İstanbul 2011.
• YILDIRIM, Cengiz - MELNICK, D. - BALLATO, P. - SCHILDGEN, T. F. - ECHTLER, H. - ERGİNAL, A. E. - KIYAK, N. G. - STRECKER, M. R., “Diferential Uplift Along the Northern Margin of the Central Anatolian Plateau: Inferences from Marine Terraces”, Quaternary Science Reviews, S: 81, Oxford 2013, ss. 12-28.
• YILMAZ, Cemil - ŞEN, Cüneyt - CERYAN, Şener - KANDEMİR, Raif - KARSLI, Orhan - KARA BAK, Tülay, “Trabzon Kıyı Bölgesinin Pliyo-Kuvaterner Stratigrafisi”, 5. Türkiye Kuvaterner Sempozyumu, 02-05 Hariran 2005 İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul 2005, ss. 111-117.
• YILMAZ, Özgür, “Dussaud Biraderlerin Trabzon Limanı İnşa Projesi (1870)”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, S: 18, Trabzon 2015, ss. 213-244.
• YORKE, Vincent W., “A Journey in the Valley of the Upper Euphrates”, The Geographical Journal, C: 8, S: 5, Londra 1896,ss. 453-472.