II. MEŞRUTİYET DÖNEMİ’NDE SAMSUN’DA İLK TELEFON HATLARI VE KULLANIMI

Yıl 2021, Cilt: 15 Sayı: 30, 509 - 530, 29.04.2021

Esat Aktaş

https://doi.org/10.18220/kid.929792

Öz

Modern araçlardan olan telefon, 19. yüzyılda icat edildi. Telefondan önce haberleşmek için posta ve telgraf kullanılmaya başlanmıştı. Bu vasıtaların devletlerin merkeziyetçi politikasına hizmet ettiği ve geliştirildiği görülmektedir. Yine 19. yüzyılda denizler üzerindeki ticaretin artışı, liman şehirlerinin gelişimini beraberinde getirdi. Bu olumlu şartlar, şehirlerin modernleşmesinde dönüm noktası oldu. Söz konusu şehirlerden biri olan Samsun, 19. yüzyıldan itibaren hızla gelişme gösterdi. Gelişen şehirlerde modern vasıtalar da kullanılmaya başlandı. Bunlardan biri olan telefonun kullanımı, Osmanlı yönetimince yasaklandı. 20. yüzyılın başında telefonun meskenler içinde kullanılmasına izin verildi. II. Meşrutiyet’in ilanından sonra da bu konudaki yasak kaldırıldı. İletişim konusunda büyük bir buluş olan telefon, Samsun’a 1907 yılında tüccarlar tarafından getirtildi. Bu çalışmada Samsun’a telefonun getirilmesi, ilk kullanım yerleri ve II. Meşrutiyet sürecindeki gelişimi ele alındı. Telefonun şehre gelişi, ilk kullanımının ortaya çıkarılması ve modernleşme alanındaki dönüşüm sürecine etkisinin tespitiyle Samsun haberleşme altyapısının telefon konusunda eksik kalan kısmının tamamlanması hedeflendi. Osmanlı Arşivi’ndeki Samsun’la ilgili arşiv belgelerinden yararlanıldı ve bu belgeler analiz edildi. Telefonun ilk kimler tarafından getirtildiği, nerelerde kullanıldığı, devletin bu konudaki karar ve uygulamalarının ne olduğu, yerel makamların teşebbüsleri ve bunların nasıl sonuç verdiği, hatların ne şartlarda yapılmaya çalışıldığı ve telefonların yakın gelecekteki stratejik faydalarının neler olabileceği sorularına cevap arandı. Sonuçta Samsun’da resmî ve sivil kullanım için hatların kurulmuş olduğu, sürecin zorluklar içinde geçtiği ve bu hatların Cumhuriyet’e miras kaldığı tespit edildi.

Anahtar Kelimeler

Haberleşme, Posta, İletişim, Telefon, Canik, Samsun

THE FIRST TELEPHONE LINES AND THEIR USAGE IN SAMSUN SAMSUN DURING THE SECOND CONSTITUTIONAL PERIOD

Öz

The telephone, one of the modern gadgets, was invented in the 19th century. There were postal systems and telegraph centres for communication before the telephone was introduced. It is seen that the centralist states developed these tools. In the 19th century, the increase in trade on the seas brought the development of the port cities, which signs a driving force behind urban modernization. Being one of these cities, Samsun developed rapidly during the century. Modern vehicles appeared in these developing cities. However, the use of the telephone was banned by the Ottoman administration at the time. Only in the early 20th century, was it permitted but restricted to residential use. After the declaration of the Constitutional Monarchy II, the government removed the ban on this issue. The telephone eventually was brought to Samsun in 1907 by the merchants. This study discusses its development during the second constitutional period regarding the Samsun case. The study deals with Samsun's communication infrastructure in terms of the telephone, examining the history of the phone in Samsun. The study reviews the arrival of the telephone in the city and how and where it was installed as a means of communication. The study also aims to determine its effect on the transformation process regarding modernization. The study used the Ottoman Archive documents about Samsun to investigate who brought the telephone first, where it was used, what the policies and practices of the central state and local investments of the authorities were. The study examines how they worked, under what conditions the lines were made, and what strategic goals were sought for the near future. The study concludes that the telephone lines were established for official and civil use in Samsun, the project was fulfilled despite difficulties, and these lines were inherited by the modern Republic.

Anahtar Kelimeler

Communication, Post, Telephone, Canik, Samsun

Kaynakça

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı-Osmanlı Arşivi (BOA.) Bab-ı Âlî Evrak Odası Evrakı (BEO.): 3252/243860, 3254/244045, 3261/244565.
• Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Levazım Kalemi (DH.EUM.LVZ.): 1/15, 20/5, 23/80, 25/21.
• Dahiliye Emniyet-i Umumiye Memurin Kalemi Evrakı (DH.EUM.MEM.): 39/15, 74/18, 86/10.
• Dahiliye Emniyet-i Umumiye Muhasebe Kalemi Evrakı (DH.EUM.MH.): 184/95, 82/46.
• Dahiliye Nezareti Hukuk Müşavirliği Evrakı (DH.HMŞ.): 15/73, 15/74.
• Dahiliye Nezareti İdare-i Umumiye Evrakı (DH.İ.UM): 16/1, 20/1.
• Dahiliye Nezareti İdare-i Umumiye Ekleri (DH.İ.UM.EK.): 24/ 72.
• Dahiliye Nezareti İdare Evrakı (DH.İD.): 127/9
• Dahiliye Nezareti Mebânî-i Emîriye-Hapishâneler Müdiriyeti Müteferrik Evrakı (DH.MB.HPS.M.): 12/36.
• Dahiliye Nezareti Mektubî Kalemi (DH.MKT.): 1097/31, 1234/61.
• Dahiliye Nezareti Muhaberât-ı Umumiye İdaresi Evrakı (DH.MUİ.): 144/77, 26/8, 79/4.
• Dahiliye Nezareti Şifre Evrakı (DH.ŞFR.): 393/63, 570/20.
• İrâde Hususî (İ.HUS.): 163/43
• İrâde Rüsumat (İ.RSM): 24/33
• Meclis-i Vükela Mazbataları (MV.): 120/82
• Şûrâ-yı Devlet Evrakı (ŞD.): 1228/12
• Yıldız Sadaret Hususî Maruzât Evrakı (Y.A.HUS.): 452/56, 519/4
• Yıldız Perakende Evrakı Maliye Nezareti Maruzatı (Y.PRK.ML): 14/70, 23/84, 25/13.
• Yıldız Perakende Evrakı Posta Telgraf Nezareti Maruzatı (Y.PRK.PT.): 9/78.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı-Cumhuriyet Arşivi (BCA.) 30.18.1.1/5.27.10.
• AKBULUT, Uğur, “İngilizlerin Hindistan’la Olan Haberleşmeyi Hızlandırma Çabaları”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, Y: 2014/1-2, C: 13, S: 25-26, 2016, ss. 99-124.
• AKSOY, Volkan, II. Meşrutiyet Dönemi’nde Trabzon, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Trabzon 2014.
• ALTUNGÖK, Ahmet, “Ortaçağ Türk Dünyasında Haberleşme Kurumları: Casusluk ve Postacılık Faaliyetleri”, Fırat Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Dergisi, C: VIII, S: 1, Elazığ 2012, ss. 173-211.
• BİNGÜL, Şeyhmus, “Osmanlı Devleti’nde İletişim Araçlarının Kontrolü: Telefon Tevkifleri”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, C: 21, S: 2, 2020, ss. 293-320.
• ÇETİN, Cemal, Ulak Yol Durak-Anadolu Yollarında Padişah Postaları (Menzilhâneler) (1690-1750), Hikmetevi Yayınları, İstanbul 2013.
• DEMİR, Tanju, “Birinci Dünya Savaşı Yıllarında Osmanlı Haberleşme Kurumuna Dair Değerlendirmeler”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, Y: 2014/1-2, C: 13, S: 25-26, 2016, ss. 1-25.
• _____, Türkiye’de Posta Telgraf ve Telefon Örgütünün Tarihsel Gelişimi (1840-1920), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, İzmir 2001.
• EKEN, Halit, Bir Milli Mücadele Valisi ve Anıları Kapancızâde Hamit Bey, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2008.
• _____, “Mutasarrıf Hamid Bey’in Özel Notlarında 1919 Yılında Canik Sancağındaki Siyasi Olmayan Asayiş Sorunları ve Çözüm Arayışları”, 19 Mayıs ve Milli Mücadele’de Samsun Sempozyumu, 20-22 Mayıs 1999, Bildiriler, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları, Samsun 2000, ss. 117-135.
• EKİNCİ, İlhan, “19. Yüzyıl’ın İkinci Yarısında Samsun’da Deniz Ulaşımı”, Geçmişten Geleceğe Samsun, İkinci Kitap, Yay. Haz. Cevdet Yılmaz, Samsun Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Samsun 2007, ss.113-141.
• ERLER, M. Yavuz, “Karadeniz’de Avrupai Bir Kent: Samsun (1865-1875)”, Karadeniz Tarihi Sempozyumu, 25-26 Mayıs 2005, Yay. Haz. Kenan İnan-Hikmet Öksüz-Mehmet Okur-Veysel Usta, Trabzon 2007, C: 1, ss. 541-569.
• HALAÇOĞLU, Yusuf, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Menzil Teşkilatı Hakkında Bazı Mülahazalar”, Osmanlı Araştırmaları, S: 2, 1981, ss. 123-132.
• KARABAL, Mustafa, Cumhuriyet Dönemi Samsun Emniyet Teşkilatı (1923-1945) ve Emniyet Hizmetlerinde Kurumsal Kimliğin Gelişimine Katkısı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun 2007.
• KARAGÖZ, Rıza, “II. Meşrutiyet Döneminde Canik Sancağında İdari Yapılanma”, Geçmişten Geleceğe Samsun, 1. Kitap, Yay. Haz. Cevdet Yılmaz, Samsun Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Samsun 2006, ss. 65-81.
• KARAHAN, Özgür, Yeni Bir İzolatör ve Kondansatör Tasarımı ve Yapımı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul 2008.
• KARAKIŞLA, Yavuz Selim, Osmanlı Kadın Telefon Memureleri (1913-1923), Akıl Fikir Yayınları, İstanbul 2014.
• KUBİLAY, Çağla, Cumhuriyet’in Kuruluş Yıllarında Telekomünikasyon Politikaları (1923-1939), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2003.
• MERCAN, Mehmet, “Giresun Telgraf İdaresi ve Telgrafhane Binası (1869-1904)”, Giresun ve Doğu Karadeniz Sosyal Bilimler Sempozyumu, 09-11 Ekim 2008, Bildiriler, Giresun Belediyesi Yayınları, 2009, C: 1, ss. 354-366.
• MUTLU, Şamil, “Osmanlı Döneminde Karadeniz Bölgesi’nde Misyoner Okulları”, Karadeniz Tarihi Sempozyumu, 25-26 Mayıs 2005, Yay. Haz. Kenan İnan-Hikmet Öksüz-Mehmet Okur-Veysel Usta, Trabzon 2007, C: 1, ss. 693-700.
• ÖNAY, Aliye, “Türkiye’de Telefon Teşkilatının Kuruluşu”, Çağını Yakalayan Osmanlı-Osmanlı Devleti’nde Modern Haberleşme ve Ulaştırma Teknikleri, Yay. Haz. Ekmeleddin İhsanoğlu-Mustafa Kaçar, IRCICA Yayınları, İstanbul 1995, ss. 121-139.
• SARISAKAL, Baki, Samsun Belediye Tarihi, Samsun Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Samsun 2007.
• SERBESTOĞLU, İbrahim, 19. Yüzyılda Amasya Sancağı, Amasya Belediyesi Yayınları, Amasya 2018.
• _____, Tanzimat, Teftiş ve Canik Sancağında Modernleşme, Gece Akademi, Ankara 2019.
• ŞENTÜRK, Hüdai, “Osmanlılarda Haberleşme ve Menzil Teşkilatına Genel Bir Bakış”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002,C: 14, ss. 446-461.
• YAZICI, Nesimi, “Tanzimat Dönemi Osmanlı Haberleşme Kurumu”, Osmanlı, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, C: 3, ss. 619-627.
• YILMAZ, Özgür, “20. Yüzyılın Başlarında Samsun Limanı: Fransız Konsolosu H. de Cortanze’nin Raporlarına Göre”, Tarih Boyunca Karadeniz Ticareti ve Canik-Samsun, Ed. Osman Köse, Canik Belediyesi Yayınları, Samsun 2013, C: 1, ss. 181-195.
• YOLALICI, M. Emin, XIX. Yüzyılda Canik (Samsun) Sancağı’nın Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1998.