II. DÜNYA SAVAŞI SONRASINDA SOVYETLER BİRLİĞİ’NİN KARADENİZ’DE UÇAK GEMİSİ İNŞA PROGRAMI: BOĞAZLAR VE SICAK DENİZ AKDENİZ POLİTİKASI

Yıl 2022, Cilt: 16 Sayı: 32, 523 - 546, 14.04.2022

İsmail Köse

https://doi.org/10.18220/kid.1103458

Öz

Çarlık Rusyası güneye genişleme politikasında kademeli bir anlayışla hareket ederek önce Karadeniz kıyısında müstahkem mevkiler elde etmiş, daha sonra Türk Boğazları geçiş rejimi zorlanarak sıcak denizler Ege ve Akdeniz’e erişilip doğal yaşam alanı kabul edilen bu bölgelerde güç merkezleri oluşturulmaya çalışılmıştır. Avrupa güç dengesi, bu dengeye bağlı Türk Boğazları geçiş rejimi Çarlık Rusyası’nın Akdeniz’de süreklilik içinde istikrarlı varlık gösterebilme teşebbüslerini sekteye uğratmıştır. II. Dünya Savaşı sonrasında değişen güç dengesi ve yeni koşulların sağladığı olanaklar Sovyetler’in tekrar Akdeniz’e dönmesine imkân sağlamıştır. Moskova’da bu planlamalar yapılırken Batı Bloku’nun liderliğini üstlenen ABD Altıncı Filo’yu Doğu Akdeniz’de görevlendirmiştir. Altıncı Filo envanterinde bulunan uçak gemileri Sovyetler’in Akdeniz’deki güç mücadelesinde geride kalmasına neden olmuş, Pyadyy Eskadra (Beşinci Filo) kurularak söz konusu eksiklik aşılmaya çalışılmıştır. Türk Boğazları geçiş rejiminde Montrö tara-fından konulan kısıtlamalar Sovyetler’in Akdeniz gücünün şekillenmesinde karşılaşılan diğer problem olmuştur. Sovyetler, Soğuk Savaş’ın hemen başında başlattıkları inşa programı doğrultusunda çağın gereklerine uygun ürettikleri yeni nesil uçak gemilerini ancak 1970’li yıllarda kullanıma sokabil-mişlerdir. Bu dönem Sovyet uçak gemileri Karadeniz kıyısındaki tersanelerde inşa edildiğinden bu gemilerin Boğazlardan açık denizlere çıkışı çokça tartışmayı beraberinde getirmiştir. Bu çalışmada, Akdeniz’deki güç müca-delesi eşliğinde gelişen uçak gemisi inşa programı ve Türk Boğazları geçiş rejimi tartışmaları ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Uçak Gemileri, Doğu Akdeniz, Pyadyy Eskadra, ABD, Boğazlar

SOVIET UNION’S AIRCRAFT CARRIER BUILDING PROGRAM IN THE BLACK SEA AFTER WWII: STRAITS AND WARM WATERS POLICY AT THE MEDITERRANEAN

Öz

Acting with a strategy of gradual enlargement, Tsarist Russia’s held a policy of expansion to the south. With this aim, Russia firstly fortified positions obtained on the Black Sea coast and then consolidated the transition regime through the Turkish Straits and the warm seas, the Aegean and the Mediterranean. As the Turkish-straits-passage regime was connected to the political balance in Europe, Tsarist Russia’s attempts at a sustainable presence in the Mediterranean were interrupted. Change in power balance after World War II and emerging possibilities provided by new conditions paved the way for the Soviet re-return to the Mediterranean. While Moscow plans to dominate the Mediterranean, the Sixth Fleet of the US has been deployed in the Eastern Mediterranean. The Sixth Fleet with aircraft carriers posed a real challenge for the Soviets to overwhelm. These aircraft carriers in the Sixth Fleet inventory caused the Soviets to be left behind in the power struggle in the Mediterranean. Even though the Soviets had planned to develop aircraft carriers at the very beginning of the Cold War, they could deploy modern carriers in the 1970s. In response to the US, Russia set out the Pyadyy Eskadra (Fifth Fleet) and tried to put up with the deficiency in the power struggle. Moreover, the restrictions imposed by Montreux were another problem regarding Russia’s Turkish-straits-passage policy and the Soviet Mediterranean power. Since the Soviet aircraft carriers were built in the shipyards on the Black Sea coast in this period, the exit of these ships from the Straits to the open seas brought about new disputes. This paper analyses the power struggle in the Mediterranean regarding aircraft carrier building programs and the Turkish-straits-passage regime.

Anahtar Kelimeler

Aircraft Carriers, Eastern Mediterranean, Pyadyy Eskadra, US, Straits

Kaynakça

• 1.Resmi Belgeler ve Gazeteler
• BCA, 07.01.1931/30180.102.17.1.3.
• CIA-RDP87R00529R000100060020-6, 12 May 1986.
• FO 371/7892, British Secretary’s notes on Conference between the French President of the Council and the British Secretary of State for Foreign Affairs at the Quai d’Orsay, 20 September 1922.
• FO 371/67715A, British Embassy, Washington to Foreign Office, visit of Habib Bourguiba to USA, 15 February 1947.
• Cumhuriyet, “Batılı Çevrelerin Boğazlar Rejimini Baskı Aracı Olarak Kullanmak İstedikleri Bildiriliyor”, 13 Aralık 1974.
• Cumhuriyet, “Boğazlar Statüsü Zorlanıyor”, 7 Aralık 1968.
• Cumhuriyet, “Boğazlardan Geçen Gemi Sayısı Azalıyor, Tonaj Büyüyor”, 26 Ekim 1974. s. 8.
• Cumhuriyet, “Kiev’in Boğazlardan Geçişi Konusunda Değişik Yorumlar Devam Ediyor”, 12 Ağustos 1976.
• Cumhuriyet, “Ocak Ayından Bu Yana 91 Sovyet Savaş Gemisi Akdenize Açıldı”, 18 Ağustos 1969.
• Ümit Gürtuna, “Sovyetler Akdeniz Filosunun Yarısını Geri Çekiyor”, Cumhuriyet, 7 Eylül 1969.
• Cumhuriyet, “Sovyet Uçak Gemisi Türkiye’ye Dert Olacak”, 24 Ekim 1985.
• Cumhuriyet, “Süper Güçlerin Savaş Gemileri”, 8 Ocak 1976.
• Cumhuriyet, “Üç Sovyet Karakol Gemisi Akdeniz’e Geçti,” 27 Aralık 1968.
• Foreign Assistance Legislation for Fiscal Year 1988-89, U.S. Government Printing Office, Washington 1987.
• Foreign Policy Association, “Our Mediterranean Commitments: What Priorities? What Prospects?”, Great Decisions, Eat Decisions, 1976.
• TBMM TD, B. 12, O.1. 04 Aralık 1967.
• TBMM TD, B. 133, O. 2. 25 Temmuz 1973.
• TBMM TD, B. 32,O. 1. 26 Nisan 1980.
• TBMM TD, B. 44, O. 1. 20 Şubat 1972.
• TBMM TD, B. 45, O. 1. 21 Şubat 1972.
• TBMM TD, B. 46, O. 2. 16 Şubat 1977.
• TBMM TD, B. 53, O. 2. 19 Şubat 1971.
• TBMM TD, B. 54, O. 1. 17 Şubat 1969.
• TBMM TD, B. 55, O. 2. 22 Şubat 1977.
• TBMM TD, B. 56, O. 2. 19 Şubat 1969.
• TBMM TD, B. 58, O. 2. 17 Şubat 1977.
• TBMM TD, B. 82, O. 2. 22 Mayıs 1974.
• TBMM TD, Kıyı ve Karasularımızın Korunması ve Güvenliğinin Sağlanması…, S: 915. 25 Mayıs 1973.
• Türkiye Cumhuriyeti Resmi Gazete (TCRG), 1973, S. 14699.
• 2.Kitap ve Makaleler
• ACKLEY, Richard T., “The Soviet Navy’s Role in Foreign Policy”, Naval War Collage Review, Vol: 24, No: 9 (May, 1972), ss. 48-65.
• ARMAOĞLU, Fahir, “Montrö Sözleşmesi”, Tercüman, 9 Mayıs 1986,
• BÖLÜKBAŞI, Deniz, Dışişleri İskelesi, Dışişleri’nde 34 Yıl, Doğan Kitap, İstanbul 2011.
• DRAPER, Colonel G.I.A.D., “Soviet Sea Power”, The Times, September 6, 1984.
• ETZOLD, Thomas H., “The Soviet Union in the Mediterranean”, Naval War Collage Review, Vol: 37, No: 4 (July-August, 1984), ss. 4-19.
• GOLDSTEİN, Lyle J. and Zhukov, Yuri M., “A Tale of two Fleets: A Russian Perspective on the 1973 Naval Standoff in the Mediterranean”, Naval War Collage Review, Vol: 57, No: 2 (Spring, 2004), ss. 27-36.
• GÜRTUNA, Ümit, “Sovyetler Akdeniz Filosunun Yarısını Geri Çekiyor”, Cumhuriyet, 7 Eylül 1969.
• HARLAFTİS, Gelina, “The Onassis Global Shipping Business, 1920S-1950S”, The Business History Review, Vol: 88, No: 22 (Summer 2014) , ss.241-271.
• HERRİNGTON, Arthur C., “U.S. Naval Policy”, Naval War Collage Press, Vol: 22, No: 1 (September, 1969) , ss. 4-13.
• KNİGHT, H. Gray, “The Kiev and the Turkish Straits”, The American Journal of International Law, Vol: 71, No: 1 (January, 1977) , ss.
• MASSON, Philipe, vd., “The Soviet Presence in the Mediterranean: A Short History”, Naval War Collage Review, Vol: 23, No: 5 (January, 1971), ss. 125-129.
• MİLLER, David- T. Hine Jr., Jonathan, Soviet Carriers in Turkish Straits, US Navy, Strategy and Campaign Department, Washington 31 January 1990, ss. 1-50.
• ROZAKİS, Christos L.-Stagos, Petros N., “International Straits of the World”, The Turkish Straits, Ed. Gerard j. Mangone, Martinus Nijhoff Publishers, Netherlands 1987, ss. 1-200.
• RUBEL, Robert C., “The Future of Aircraft Carriers”, Naval War Collage Review, Vol: 64, No: 4 (Autumn, 2011) , ss. 13-28.
• SMİTH, Clayde A., “Constraints of Naval Geography on Soviet Naval Power”, Naval War Collage Review, Vol. 27, No. 2 (September-October, 1974), ss. 46-57.
• SOYSAL, İsmail, “Boğaz Trafiği Sorun Yarattı”, Cumhuriyet, 22 Ocak 1992.
• STRAFFORD, Peter, “American and NATO Commanders in the Mediterranean Feel Anxiety Over the Still Growing Soviet Naval Presence”, The Times, April 20, 1971.
• TOWLE, Philip, “The Montreux Convention as a Regional Arms Control Treaty-Negotiation and Practice”, Military Affairs, Vol: 45, No: 3 (October, 1981) , ss. 121-126.
• USLUER, Yılmaz, “Tiflis Gemisi Boğazlardan Geçer mi?”, Cumhuriyet, 12 Mart 1990.