ALTIN ORDA HANLIĞI’NDA KADIN (Ailede, Toplumda ve Yönetimde)

Yıl 2023, Cilt: 17 Sayı: 34, 371 - 400, 04.05.2023

Derya Derin Paşaoğlu

https://doi.org/10.18220/kid.1292225

Öz

Türk kültüründe; ailede, toplumda, milletin ve devletin içinde kadın ve erkek kıyaslanmayan değerlerdir. Bozkır kültürü ile şekillenmiş ekonominin ve toplum yapısının teşkilatına dayanan Türk devletlerinde, kadın yaşamın her alanında yer almıştır. Öncelikle ailede ve toplumda her zaman bir bireydir. Bir eş, gelecek nesli yetiştiren bir anne, aile ekonomisi için üretici, ailesini halkını milletini koruyan bir savaşçı, devleti yöneten bir hatun ya da hanın ardındaki âkil olma gibi sorumluluklar yüklenmiş ve başarıyla yerine getirmiş zaman zaman da taht kavgalarında taraf olmuştur. Altın Orda Hanlığı, Cengiz Han’ın büyük oğlu Cuçi oğullarınca tesis edilmişse de hâkimiyet sahası olan Deşt-i Kıpçak coğrafyasının kadîm Türk yurdu olması hasebiyle kısa sürede Türk- İslâm kimliğini almış olması dolayısıyla Altın Orda coğrafyasında kadın, Türk-İslâm kimliğiyle karşımıza çıkmaktadır. Yerli kaynakların ve resmi yazışmaların yanı sıra bölgeye ulaşan Carpini, Rubruck ve Battuta gibi seyyahların notları, Altın Orda Hanlığı’nda kadını yaşamın her alanında gözlemleme imkânı sunmaktadır. Çalışmada özellikle Cengiz İmparatorluğu’nun merkez coğrafyasındaki veya İlhanlılardaki kadınlar ve yaşamlarına dair örneklerden yola çıkarak genel söylemler oluşturmaktan kaçınılmıştır. Salt Altın Orda Hanlığı coğrafyasındaki uygulamalar ve örnekler değerlendirilerek Altın Orda Hanlığı’nda kadının statüsü; ailede, toplumda ve yönetimdeki rolleri açısından ele alınmış; söz konusu statünün Türk bozkır kültürü, Cengiz Han’ın yasagları ve İslâm kültürü üzerinde sentezlenerek şekillendiği görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Kadın, Altın Orda, hatun, Taytuğlı, Beyalın Bigim

WOMEN IN THE GOLDEN HORDE KHANATE (IN FAMILY, SOCIETY AND MANAGEMENT)

Öz

In Turkish culture, women and men are of incomparable significance within family, society, nation, and state. Women have actively participated in all aspects of life in the Turkish states based on an organization of economic and social structure shaped by the steppe culture. Primarily, they are always an individual in the family and society. A wife, a mother raising the next generation, a producer for the family economy, a warrior protecting the family, people, and nation, a khatun running the state, or a wise counsellor behind the khan supposed to undertake and fulfil responsibilities, and occasionally a party in the struggles for the throne. Although it was established by the descendants of Cuchi, the eldest son of Genghis Khan, the Golden Horde Khanate took the Turkish-Islamic identity at short notice in consequence of the Deshti-Kipchak geography, which was the area of domination, was the ancient Turkish homeland; therefore, women who are in the Golden Horde geography have appeared with a Turkish-Islamic identity. In addition to local sources and official correspondence, the notes of travellers such as Carpini, Rubruck, and Battuta who reached the region provide the opportunity to observe women in every aspect of life in the Golden Horde Khanate. In the study, it was avoided to create general discourses based on the examples of women and their lives, especially in the central geography of the Genghis Empire or the Ilkhanids. This paper discusses the status of women in the Golden Horde Khanate regarding female social roles by evaluating the practices and examples in the geography of the Golden Horde Khanate. The study concludes that a woman’s social status has been shaped by the elements of the Turkish steppe culture, Genghis Khan’s laws, and Islamic culture.

Anahtar Kelimeler

Woman, Golden Horde, khatun, Taytuğlı, Beyalın Bigim

Kaynakça

• ABDÜLGAFFAR KIRIMÎ, Umdetü’l-Ahbâr, Haz. Derya Derin Paşaoğlu, Kazan 2014. AHMETBEYOĞLU, Ali, Grek Seyyahı Priskos (V. Asır)’a Göre Avrupa Hunları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 1995. AKA, İsmail, Timur Ve Devleti, TTK Yayınları, Ankara 2000. AKKUŞ YİĞİT, Fatma, “İktidar Ve İzdivaç: Memlûk-Altın Orda-İlhanlı Üçgeninde Siyasi Evlilikler”, Karadeniz Araştırmaları, S: 49, 2016, ss. 103-120. ALAADDİN ATA MELİK CÜVEYNİ, Tarih-i Cihan Güşa, Çev. Mürsel Öztürk, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1988. ARSAL, Sadri Maksudi, Türk Tarihi ve Hukuk, TTK Yayınları, Ankara 2014. ATWOOD, Christopher, P., “Khantun”, Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire, New York 2004. AYAN, Ergin, Altın Orda ve Ardılı Devletlerde Hatunlar, Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, Yıl:7, S: 2, 2022, ss. 1-11. BARTOLD, V. V., Moğol İstilasına Kadar Türkistan, Haz. Hakkı Dursun Yıldız, TTK Yayınları, Ankara 1990. BEDİRHAN, Yaşar, İslam Öncesi Türk Tarihi ve Kültürü, Ankara 2014. BOSTANCI, Fatih, “Han Sultan’ın Berke Han’ın Annesi Olup Olmadığı Hususunda Mutâlaalar”, Tarih ve Gelecek Dergisi, C: 6, S: 4, 2000, ss. 1344-1355. CARPİNİ, Johann de Plano, Moğol Tarihi ve Seyahatnâme, Çev. Ergin Ayan, Trabzon 2000. Ch’ang Ch’un, Cengiz Han’ın Ölümsüzlük Arayışı Taoist Simyacı bir Keşişin Türkisran Seyahatnamesi (1221-1224), Tercüme: Gülşah Hasgüçmen, Kronik Yayınları, İstanbul 2019. CHERKAS, Boris, “Territorial Organisation of the Ulus of Jochi (Territory to the West of the Don)” The Golden Horde in World History, Kazan 2017, s. 153-175. CURT, Alinge, Moğol Kanunları, Çev. Coşkun Üçok, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, Ankara 1967. GORELİK, M. V., “Kıpçak Kadınının Kıyafeti”, Atlas Tartarica, Çev. İlyas Kemaloğlu, İnterGroup Yayınevi, İstanbul 2017, s. 153-154. GROUSSET, René, Stepler İmparatorluğu Attilâ, Cengiz Han, Timur, TTK Yayınları, Ankara 2015. HİVE HANI EBU’L-GAZİ BAHADIR HAN, Türk Şeceresi Türk’ün Soy Ağacı, Çev. Rıza Nur, İstanbul 2010. IVANİCS, Maria–Usmanov, Mirkaym A., Das Buch der Dschingis-Legende (Däftär-i Čingiz-nāmä) I., Szeged 2002. İBN BATTÛTA, İbn Battûta Seyahatnâmesi, C: I, Çev. A. Said Aykut, YKY Yayınları, İstanbul 2000. İZGİ, Özkan, Çin Elçisi Wang Yen-Te’nin Uygur Seyahatnamesi, TTK Yayınları, Ankara 2000. KAÇIN, Bülent, Selçuklu Hatunları, Büyük Selçuklu Devleti Hanedan Üyelerinin Siyasî Evlilikleri, İstanbul 2017. KAFALI, Mustafa, Altın Orda Hanlığı’nın Kuruluş ve Yükseliş Devirleri, Edebiyat Fakültesi Matbaası, İstanbul 1976. KAMALOV, İlyas, “Altın Orda Hanlığı’nda Hanedan Kadınlar”, Ortaçağda Kadın, Ankara 2011. KAŞGARLI MAHMUD, Divanü Lûgat-it- Türk Dizini “Endex”, Çev. B. Atalay, C: 4, TDK Yayınları, Ankara 1999. LIU MAU TSAİ, Çin Kaynaklarına Göre Doğu Türkleri, Çev. Ersel Kayaoğlu-Deniz Banoğlu, Selenge Yayınları, İstanbul 2011. MAY, Timothy Michael, The Mongol Empire: A Historical Encyclopedia, California: ABC-CLIO, 2017. MAY, Timothy, Moğol İmparatorluğu, Çev. Ülkü Evrim Uysal, İstanbul 2021. MİNHÂC-I SİRÂC EL-CÛZCÂNÎ, Tabakât-ı Nâsırî, Çev. Mustafa Uyar, Ötüken Yayınları, İstanbul 2016. ONAT, Ayşe-ORSOY, Sema-ERCİLASUN, Konuralp, Han Hanedanı Tarihi Hsiung-nu (Hun) Monografisi, TTK Yayınları, Ankara 2015. ÖGEL, Bahaeddin, Dünden Bugüne Türk Kültürünün Gelişme Çağları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 2001. ÖGEL, Bahaeddin, Türklerde Devlet Anlayışı, Ötüken Yayınları, İstanbul 2019. ÖTEMİŞ Hacı, Çengiz-nâme, Haz. İlyas Kamalov, TTK Yayınları, Ankara 2009. ÖZCAN, Altay Tayfun, Moğol-Rus İlişkileri (1223-1341), TTK Yayınları, Ankara 2017. ÖZYETGİN, A. Melek, “On the Use of the Title “Beg” among the Turks”, International Journal of Central Asian Studies, Vol: 11, Seoul 2006, ss. 156-170. ÖZYETGİN, A. Melek-KEMALOĞLU, İlyas, Altın Orda Hanlığına Ait Resmi Yazışmalar, TTK Yayınları, Ankara 2017. POCHEKAEV, Roman “The Golden Age of the Ulus of Jochi: The Rule of Öz Beg and Jani Beg”, The Golden Horde in World History, Kazan 2017, ss. 239-259. RASHID AL-DIN, The Successors of Qenghis Khan, Trans: John Andrew Boyle, Columbıa Unıversıty Press, New York USA 1971. RİZAEDDİN FAHREDDİN, Altın Ordu ve Kazan Hanları, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2003. RUBRUK, Wilhelm von, Moğolların Büyük Hanına Seyahat, Çev. Ergin Ayan, İstanbul 2012. SHAO HUNG-Peng Da Ya - Xiu Ting, Cengiz İmparatorluğu Hakkında İlk Tarihi Kayıtlar: Meng Ta Pei Lu ve Hei Ta Shi Lu, Yay. Haz. Mustafa Uyar, Çev. Ankhbayar Danuu, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2012. SUBAŞI, Ömer, Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset, Selenge Yayınları, İstanbul 2021. SÜMER, Faruk, Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları II, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 1999. T’ANG, Ch’i, Moğol Sülalesi Devrinde Türk ve İslam Dünyası İle Temasta Bulunan Şahsiyetler, İstanbul 1970. The Cambridge History Of The Byzantine Empire, Vol: II, Ed. Jonathan Shepard, Cambridge 2008. VÁSÁRY, István, Kumanlar ve Tatarlar Osmanlı Öncesi Balkanlar’da Doğulu Askerler (1185-1365), YKY Yayınları, İstanbul 2008. W. DE TİESENHAUSEN, Altınordu Devleti Tarihine Ait Metinler, Çev. İsmail Hakkı İzmirli, Maarif Matbaası, İstanbul 1941. YAKUBOVSKİY, A. YU., Altın Ordu ve Çöküşü, Çev. Hasan Eren, TTK Yayınları, Ankara 1992. YAZICI, Özge, Cengizoğullarında Kadın, Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trabzon 2018.