ON THE USE OF “ed-e” IN RIZE DIALECT AND THE REINFORCEMENT FUNCTION OF -n-,-t- SUFFIXES

Yıl 2023, Cilt: 17 Sayı: 35, 231 - 244, 23.10.2023

Çiğdem Usta

https://doi.org/10.18220/kid.1380330

Öz

The Rize dialect, which belongs to the northeastern dialects, exhibits phonetic, lexical, morphological, syntactic, and semantic distinctions when compared to standard Turkish. There is a limited body of research investigating these characteristics. The focus of this study is to the utilization of "ed-e" and strengthened verbs within the Rize dialect. The enclitic "A" is appended to the second person singular imperative form of the verb "et-" in the case of "ed-e". The primary purpose of the enclitic is to enhance the modality that is associated with the verb. The presence of the particle is not observed in any other verb within the Rize dialect. The term "Ed-e" is considered to be antiquated or outdated in contemporary usage. In addition to the grammatical element "ed-e," the Rize dialect exhibits the presence of certain verbs that are further emphasized through the use of the affixes -n and -t. Susan (to thirst) and boyat (to paint) provide as illustrative examples of this phenomenon.

Anahtar Kelimeler

Rize Dialect, ed-e, Imperative Mood, Intensification, Voice, susan-, boyat-

RİZE AĞZINDA ed-e KULLANIMI VE -n-,-t- EKLERİNİN PEKİŞTİRME FONKSİYONU ÜZERİNE

Öz

Kuzeydoğu ağızlarından Rize ağzı fonetik, leksik, morfolojik, sentaktik, semantik bakımdan standart Türkçeden ayrılan yönleriyle öne çıkmaktadır. Bu yönleri ele alan çalışmalar, az sayıdadır. Bu çalışma, Rize ağzındaki “ed-e” kullanımı ve anlamı pekiştirilmiş fiiller üzerinedir. “ed-e”, et- fiilinin emir kipi ikinci tekil şahıs çekimine “A” parçacığının eklenmesinin sonucudur. Parçacığın işlevi, fiile yüklenen kipliği pekiştirmektir. Parçacık, Rize ağzında başka bir fiilde görülmez. Bu anlamda “ed-e” kalıplaşmış, arkaik bir kullanımdır, denebilir. Rize ağzında “ed-e” dışında dikkati çeken bir başka gramer hususiyeti ise “anlamı pekiştirilmiş” fiillerdir. susan- ve boyat- (boya-) fiillerinin örneklediği üzere çatı ekleri olarak bilinen -n- ve -t- ekleri, bahsi geçen fiillerde pekiştirme fonksiyonuyla işlemektedir.

Anahtar Kelimeler

Rize Ağzı, ed-e, Emir Kipi, Pekiştirme, Çatı, susan-, boyat-

Kaynakça

• AĞAKAY, Mehmet Ali, Türkçe Sözlük, Yeni Matbaa, Ankara 1955.
• ALTIN, Mehmet, “Kur’ân’da Te’kid Üslupları ve Çeşitleri”, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C: 8, S: 18, 2017, ss. 167-186.
• ARAT, Reşit Rahmeti, Atebetü’l-Hakayık, TTK Yayınları, Ankara 1992.
• ARAT, Reşit Rahmeti, Kutadgu Bilig I- Metin, Ankara 1991.
• ARAT, Reşit Rahmeti, Kutadgu Bilig II- Çeviri, TTK Yayınları, Ankara 1985.
• BANG, Willy ve ARAT, Reşit Rahmeti, Oğuz Kağan Destanı, Burhaneddin Basımevi, İstanbul 1936.
• BARUTÇU, F. Sema, “Türk Dilinde Enklitik Edatlar Üzerine çı/çu”, Kök Araştırmalar Dergisi, 3 (2), 2001, ss. 75-86.
• BEKTENOV, Z. ve BACİYEV, T., Kırgız Adabiyatı, Şam Baspası, Bişkek, 1993.
• BİRAY, Nergis, “Türkmen Türkçesinde Ovnuk Bölekler”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, S: 4/3, 2015, ss. 955-994.
• CAFEROĞLU, Ahmet, Kuzeydoğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1994.
• CAFEROĞLU, Ahmet, “Türkçemizdeki -ğıl ve -gil Emir Eki”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten-1971, TDK Yayınları, Ankara 1989, ss. 1-10.
• CAFEROĞLU, Ahmet, “Die Anatolischen und Rumelischen Dialecte”, PhTF I, Aquis Mattiacis Apud Franciscum Steiner, Wiesbaden 1959, ss. 239-260.
• CAFEROĞLU, Ahmet, “Anadolu Diyalektolojisine Dair Bir Deneme”, Türk Dili Belleten, Ankara 1946.
• DİLEK, Leyla, Gagavuz Türkçesindeki Tasarlama Kiplerinin Semantik Düzlemde İncelenmesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Siirt Üniversitesi, SBE, Siirt 2021.
• ERCİLASUN, Ahmet Bican, “La Enklitiği ve Türkçede Bir “Pekiştirme Enklitiği” Teorisi”, Dil Araştırmaları Dergisi, S: 2, 2008, ss. 35-56.
• ERGİN, Muharrem, Dede Korkut Kitabı, Ankara Üniversitesi Basımevi, 1964.
• ERGÖNENÇ AKBABA, Dilek, “Nogay Türkçesinde Emir Kipinde Kullanılan –GIR Eki Üzerine”, Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Merkezi, 2008, ss. 161-168.
• GARKAVETS, Aleksandr, Kıpçakskoe Pis’mennoe Nasledie III-Kıpçakskiy Slovar, Almaty, Kasean Baur, 2010.
• GÜLSEVİN, Gürer, “Çatı Ekleri Üzerinde Kullanılabilen Ekler”, İlmî Araştırmalar 6, 1998, ss. 125-146.
• GÜLSEVİN, Selma, “Tarihî Türk Lehçelerinde Çatı Eklerinin Üst Üste Gelişlerinde Sıra Dışı Kullanışlar Üzerine”, The Journal of Academic Social Science Studies, S: 91, 2022, ss. 173-188.
• GÜNAY, Turgut, Rize İli Ağızları, TDK Yayınları, Ankara 2003.
• HAŞİMİ, Ahmet, “Kutadgu Bilig’de Pekiştirme Amacıyla Kullanılan Sesbirimler, Biçimbirimler, Sözcükler ve Sözcük Grupları”, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11 (1), 2021, ss. 19-33.
• HAYASHİ, Tooru, “Dialects on the Eastern Turkish Coast of the Black Sea: A Preliminary Report”, Gengo Kengyu 85, 1984, ss. 91-107.
• ISMAEL, Luqman Nader, Irak Türkmen Türkçesinin Bayat Ağzı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi, SBE, Kayseri 2013.
• İPEK, Birol, Türkçede Pekiştirme Edatları, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Fırat Üniversitesi, SBE, Elazığ 2009.
• KARA, Funda, “Oldurganlık ve Ettirgenlik Çatı Eklerinin İşlevleri”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 5(3), 2016, ss. 1204-1215.
• KARAHAN, Leyla, Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, TDK Yayınları, Ankara 1996.
• KARATAŞ, Meryem, Kırgız Türkçesinde Pekiştirici Unsurlar, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, LEE, Ankara 2020.
• KASIMBEK, Tölögön, Sıngan Kılıç, Bişkek 1998.
• KOMSH, Taha Bayar Hakeem, Irak Türkmen Türkçesi Tazehurmatu Ağzı (Şekil Bilgisi), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, SBE, Trabzon 2022.
• KORKMAZ, Zeynep, “Doğu Karadeniz Bölgesi Ağızlarının Türkiye Türkçesi Ağızları Arasındaki Yeri”, Türk Dili Dergisi, 2009, ss. 696-709.
• KORKMAZ, Zeynep, Gramer Terimleri Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara 1992.
• KRİMOV, Magomet, Aybetli Kırk Avıl, Avıldaslarım, Çerkessk 1986.
• ÖZER, Ayşe, Halfeti Türkmen Ağzı (Giriş- İnceleme- Metinler- Sözlük), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi, SBE, Kayseri 2020.
• ÖZKAN, Nevzat, Gagavuz Türkçesi Grameri: Giriş, Ses Bilgisi, Şekil Bilgisi, Cümle, Sözlük, Metin Örnekleri, TDK Yayınları, Ankara 1996.
• RZAZADE, Vafa, Azerbaycan Türkçesinde Kiplik, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, SBE, Ankara 2022.
• SALAN, Musa, Codex Cumanicus ve Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesinde Fiil Yapımı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, SBE, Ankara 2016.
• SERTKAYA, O. Fikri, “Bolsunğıl Tep Tediler”, Uluslararası Türk Dili Kongresi (26 Eylül-3 Ekim 1988), Ankara 1996.
• SEZER, Mehmet Ali, Arap Gramerinde Te’kid, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi, SBE, Elazığ 2003.
• SHUKUR, Hussein Ahmed, Irak Türkmen Türkçesinin Tuzhurmatu Ağzı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi, SBE, Eskişehir 2020.
• SÖKMEN, İsmail, Bismil Türkmen Ağzı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, SBE, Ankara 2011.
• Tarama Sözlüğü, C: I, TDK Yayınları, Ankara 2019.
• Tarama Sözlüğü, C: VI, TDK Yayınları, Ankara 2019.
• TOLKUN, Selahittin, “Kırgızca -GXlA Ekinin Menşei”, Turkish Studies, 4(3), 2009, ss. 2159-2170.
• USTA, Çiğdem, Türkiye Türkçesinde Emir Kipliği, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Kırıkkale Üniversitesi, SBE, Kırıkkale 2013.
• ÜRKMEZ, Elanur, Kazak Türkçesinde Kiplik: Morfo-Sentaktik Semantik Bir Analiz, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Manisa Celal Bayar Üniversitesi, SBE, Manisa 2019.
• ÜSTÜNER, Ahat, Türkçede Pekiştirme, Fırat Üniversitesi, Elazığ 2003.
• ÜSTÜNOVA, Kerime, "Sözlüksel Çatı-Söz Dizimsel Çatı Ayrımı", IX. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bilge Tonyukuk Anısına, Ankara 2021, ss.1931-1944.
• VƏLİYEV, Abdulla H., Azərbaycan Dialektalogiyası, ADU Nəşriyyatı, Bakı 1975.
• VULGARZADE, Sultan, "Atebetü'l-Hakâyık'ta Bir Emir Eki", Karadeniz Araştırmaları, 59, 2018, ss. 297-305.
• YILDIZ, Muharrem, Eski Türkçede İşlevsel Bağlamda Çatı Ekleri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, SBE, Eskişehir 2014.
• YILMAZ, Engin, “Türkiye Türkçesinde İkili Çatı Sorunu ve Bunun Öğretimi ile İlgili Meseleler”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 2001, TDK Yayınları, Ankara 2003, ss. 251-289.
• YUSUPOV, Ferit, “Tatar Şive Dilindeki Emir, Niyet ve İstek Kipleri”, Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 4(4), 2014, ss. 12-50.