ERZURUM’UN SOSYAL VE EKONOMİK TARİHİNDE KIRKDEĞİRMENLER

Yıl 2024, Cilt: 18 Sayı: 36, 91 - 122, 04.05.2024

Murat Küçükuğurlu , Naim Ürkmez

https://doi.org/10.18220/kid.1478000

Öz

Palandöken Dağlarının Boğaz mevkiinden başlayan Kırkdeğirmenler Suyu, Erzurum tarihinde önemli bir yer tutmaktadır. Bu su, ismini üzerinde bulunan kırk adet değirmenden almaktadır. Tarih boyunca Erzurum’u ekonomik, toplumsal ve stratejik açılardan etkisi altına almıştır. Bu su üzerinde bulunan değirmenler mühim bir ordu ve komuta merkezi olan Erzurum’un un ihtiyacını karşılamada ciddi bir rol oynamıştır. Değirmenler, varlıklarını yirminci yüzyılın ortalarına kadar sürdürmüştür. Kırkdeğirmenler Suyu halkın ve şehir ileri gelenlerinin yazın vakit geçirdiği, çadırlar kurarak kamp yaptığı bir mekân olmuştur. Bu sebeple halk nezdinde hikayelere, efsanelere konu olan bir yer olmuştur. Her şeyden önemlisi Kırkdeğirmenler Suyu, şehrin önemli bir içme suyu kaynağı olmuştur. Bu çalışmada Kırkdeğirmenler Suyu’nun Erzurum’un sosyal ve ekonomik tarihine etkisi; arşiv belgeleri, seyahatnameler, derleme bilgiler çerçevesinde incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Türkiye Cumhuriyeti, Kırkdeğirmenler Suyu, değirmen

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). Sadaret Mektubî Mühimme Kalemi (A.MKT.MHM), 640/13.
• BOA, Dahiliye Nezareti Muhaberat-ı Umumiye İdaresi Evrakı (DH. MUİ), 99/6.
• BOA, Evkaf Nezareti Defterleri (EV. d), 19490.
• BOA, İrade Rüsumat Nezareti (İ. RSM), 32/35
• BOA, Meclis-i Vâlâ (MVL), 325/12
• BOA, Şura-yı Devlet (ŞD), 1225/48
• BOA, Tapu Tahrir Defterleri (TT.d), 199.
• Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 030.10.65.433.1.
• Erzurum Belediyesi Arşivi (EBA), Belediye Meclis Tutanakları
• EBA, Meclis Zabıtları, 1 Şubat 1946.
• Erzurum Defteri’nin Atiki Kalem-i Cihat-ı Evkaf-ı Humayun Anadolu Defteri, Defter No: 464.
• Erzurum Şehir Arşivi (ERŞA).
• Tapu Sicil Arşivi (TSA), 1937 Arazi Tahrir Cetveli.
• TSA, Zabıt Defteri, No: 62; TSA, Zabıt Defteri, 70.
• TSA, Defter-i Hâkânî İdâresine Mahsus Zabıt Defteri, Defter No: 15.
• TSA, Pervizzâde El-Hâcc Mehmet Efendi Vakfı’na Ait Zilhicce 1128 Tarihli Vakfiye Sureti.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA), 579/189; VGMA, 592/171; VGMA, 600/318; VGMA, 600/319; VGMA, 616/72; VGMA, 618/61; VGMA, 2152/12; VGMA, 2152/92; VGMA, 2152/134.
• Özel İdare Arşivi (ÖİA), Bina Vergisi Mükellefler Hesap Defteri: 1940 Yılı Genel Bina Tahriri.
• ABICH, Herrmann, Geologische Forschungen in den Kaukasischen Landern, II. Theil, Wien 1882.
• ALTUĞ, Vefik, Erzurum ve Civarının Tarihi, Tabii, Beşerî, İktisadi Durumu Üzerine Tetkikler, İstanbul 1941.
• AYDIN, Dündar, “Erzurum Şehri'nin Osmanlı Fethini Müteakip Yeniden İmarı, İskânı ve İlk Sâkinleri”, Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, 1/1, Erzurum, 1970, ss. 101-114.
• AYDIN, Dündar, Erzurum Beylerbeyiliği ve Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1998.
• BOLÇAY, Ezgi, “Erzurum’da Doğum Öncesi, Doğum Sonrası ve Çocukluk Dönemiyle Alâkalı Gelenekler”, Kastamonu Eğitim Dergisi, 19(2), Mayıs 2011, ss. 587-600.
• DALYELL, Robert A. O, “Report by Mr. Antonie Magack and Sir Robert Dalyell on the Commerce of Erzeroom for the Year 1863”, Commercial Reports Received at the Foreign Office from Her Majesty’s Consuls During the Year 1865, London, pp. 433-460.
• Doktor Şerif Bey, Erzurum Vilâyeti Sıhhî ve İctimaî Coğrafyası, Haz. Murat Küçükuğurlu, Serander Yayınları, Trabzon 2011.
• Dr. Salvatori, “Journey to Persia”, The Classical Jurnal for March and June 1814, Vol: IX, London 1814.
• ERKER, Şevki, “Erzurum Şehir Planı Hakkındaki Konferans III”, Demokrat Erzurum Gazetesi, 21 Mart 1955.
• Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, II. Kitap, Haz. Zekeriya Kurşun, Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1998.
• Evliya Efendi, Narrative of Travels in Europa, Asia And Africa, Vol: II, London 1850.
• Fundgruben des Orients, Wien 1809.
• Hadji Bektash, “Kırk Deyirman”, Harper’s Round Table, Vol: XVIII, No: 926, July 27, 1897, pp. 939.
• Jahrbücher der Literatur, Vierzehnter Band, 1821, April. May. Juny, Wien.
• Journal D’un Voyage Dans La Turquie-D’Asie et la Perse, Fait en 1807 et 1808, Paris 1809.
• KOCAGÜNEY, Vehbi, Erzurum Kalesi ve Savaşları, Askeri Matbaa, İstanbul 1942.
• KÜÇÜKUĞURLU, Murat, Erzurum Çarşı Pazar, Eski Erzurum Çarşıları ve Üretim Mekânları, Çizgi Yayınevi, Konya 2018.
• KÜÇÜKUĞURLU, Murat, Tanzimât Dönemi Erzurum Vakıfları Mustafa Hayâlî Defteri, Erzurum Teknik Üniversitesi Yayınları, Erzurum 2023.
• KÜÇÜKUĞURLU, Murat, Murat Türker TÜFEKÇİ, Osmanlı Dönemi Erzurum Şehir Haritası, Erzurum 2020.
• LAMBERT, Jak H, “Erzurum’un Urbanizm Planı”, Belediyeler Dergisi, 1941.
• Life and Light for Woman, C: IX, Boston 1879.
• MAZHAR, Yusuf, “Şarki Anadoluda Seyahat Notları”, Cumhuriyet, 18 Teşrinievvel 1340, Cumartesi, s.2.
• NAHBANTOĞLU, Hilmi, “Su Problemi”, Albayrak Gazetesi, 15 Ağustos 1966.
• “Notes by Henry H. Calvert, Esq, on Vegetable Products Sent by Him From Erzeroom”, Hooker’s Journal of Botany, Vol: VII, London, 1855, pp. 252-255.
• PARMELEE, Moses Payson, Life Scenes Among the Mountains of Ararat, Boston, 1868.
• Reports from Her Majesty’s Consuls of the Manufactures, Commerce, &c., of Their Consular Districts, London 1873.
• SCUDAMORE, Francis, “The Protection of Erzeroum-Turks, Like the English, As Usual, Too Late”, A Great War of 1890, London 1895.
• SEYİDOĞLU, Bilge, Erzurum Efsaneleri, Erzurum Kitaplığı, İstanbul 1997.
• STEVENS, Thomas, Around the World on a Bicycle from San Francisco to Teheran, London 1887.
• ŞARMAN, Süreyya, “Şehircilik Bakımından Erzurum’un Ana Davaları: Su İşleri II”, Yeni Erzurum Gazetesi, 21 Ekim 1950.
• TANCOIGNE, Michel, A Narrative of a Journey into Persia, London 1822.
• TEKİN, Zeki, “Türkler’de Dericilik”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C: IX, İstanbul 1994, ss. 176-178.
• TOURNEFORT, Joseph de, Tournefort Seyahatnamesi, C: II, Çev. Teoman Tunçdoğan, Kitap Yayınevi, İstanbul 2013.
• YAGER, C. M, “The Forty Mills, the Oldest Center in the World”, The Weekly Northwestern Miller, February 12, 1897.
• YEŞİLYURT, Yahya, “Erzurum Yerel Tarih Araştırmaları Açısından İngiliz Ulusal Arşivlerinin Önemi (19. Yüzyıl)” Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 55, 2016, ss. 597-624.
• YURTTAŞ, Hüseyin, “Fuat Bey’in Erzurum Haritası”, Atatürk Üniversitesi Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (15), 2000, ss. 49-71.
• Ayın Tarihi.
• Erzurum Gazetesi.
• Varlık.
• Yeni Erzurum Gazetesi.
• 1331 (1915) Tarihli Erzurum Haritası, Erkân-ı Harbiye-i Umumiye Matbaası, (Milli Kütüphane, HRT, 1994, D, 1511).