HURUFÂT DEFTERLERİ NÜFUSU ORTAYA KOYMAKTA KULLANILABİLİR Mİ? RİZE İLİ ÖZELİNDE BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2025, Cilt: 19 Sayı: 38, 149 - 180, 20.04.2025

Eyüp Kul

https://doi.org/10.18220/kid.1680152

Öz

Rize ve çevresi, Fatih Sultan Mehmed’in 1461 yılı yazında Trabzon’a yaptığı sefer sonrasında Osmanlı Devleti sınırlarına dâhil olmuştur. Osmanlılar, fethin ardından bölgenin bir Türk-İslam beldesi haline dönüştürülmesi adına iskân siyaseti yürüttüğü gibi bir kısım yerel sakinini de başka diyarlara göç ettirerek bir nüfus dengesi kurulmaya çalışılmıştır. Bununla birlikte Rize ve çevresi için 16. yüzyılın ikinci yarısında daha belirgin olan nüfus değişimi, yüzyılın sonlarında başlayan Celali isyanları ve bölgenin ekonomik yapısının elverişsizliği nedeniyle hızlı bir dönüşüme maruz kalmıştır. Genelde Doğu Karadeniz’den, özelde ise Rize ve çevresinden ciddi bir Hristiyan nüfusun başka diyarlara göç ettiği görülmektedir. Öte yandan Osmanlı Devleti’nin tuttuğu tahrir defterleri, bölgenin fetihten sonraki nüfusu hakkında detaylı bilgiler verirken, 16. yüzyılın sonlarında yaşanan dönüşüm nedeniyle tahrir defterleri yerini avârız ve cizye defterine bırakmıştır. Bu ise tüm araştırmacıların hem fikir olduğu üzere Rize ve çevresindeki nüfusun sağlıklı olarak takibini güçleştirmiştir. İşte Rize’nin 17. ve 18. yüzyıllardaki nüfusu hakkında yaşanan belirsizliğin azaltılması adına hurufât defterlerindeki cami/mescitlerin yapım tarihleri üzerinden Müslüman nüfusun bölgeye iskânı değerlendirilmeye çalışılmıştır. Böylece Rize’nin bir Türk-İslam şehrine dönüşüm sürecinin elde mevcut ama eksik nüfus verileri ile karşılaştırılması ve bölgenin 19. yüzyılda artan nüfusuna dair yeni bir yaklaşım getirilmesi bu çalışmanın konusunu teşkil etmiştir.

Anahtar Kelimeler

Rize, nüfus, göç, cami, hurufât defterleri, Osmanlı Devleti

CAN HURUFAT DEFTERS BE USED TO REVEAL THE POPULATION? AN EVALUATION IN THE PROVINCE OF RIZE

Öz

Rize and its surroundings became part of the Ottoman Empire after Mehmed the Conqueror’s expedition to Trabzon in the summer of 1461. Following the conquest, the Ottomans implemented a settlement policy aimed at transforming the region into a Turkish-Islamic town. They attempted to establish a population balance by relocating some inhabitants to other regions. However, the population changes, which became more pronounced in the second half of the 16th century, were further accelerated by the Celali rebellions at the end of the century and the region's unfavorable economic structure. It is evident that a significant Christian population from the Eastern Black Sea region, particularly from Rize and its surroundings, migrated to other lands during this period. While the tahrir defters maintained by the Ottomans provide detailed information about the population of the region following the conquest, the population data became increasingly difficult to track after the late 16th century. This was due to the transformation in the region and the replacement of tahrir defters with avariz and jizye defters. As scholars agree, this shift made it challenging to monitor the population dynamics of Rize and its surroundings accurately. In an effort to reduce uncertainty about the population of Rize in the 17th and 18th centuries, we aim to evaluate the settlement of the Muslim population in the region by examining the construction of mosques as recorded in the hurufat defters. The goal of this study is to compare the process of Rize’s transformation into a Turkish-Islamic city with the available, albeit incomplete, population data, and to offer a new perspective on the region's growing population in the 19th century.

Anahtar Kelimeler

Rize, population, migration, mosque, hurufat defters, Ottoman Empire

Kaynakça

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) (İstanbul), Cevdet Dahiliye : 370.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA) (Ankara), Hurufât Defterleri: 119-213, 462-86, 530-147, 531-129, 532-131, 532-136, 533-126, 534-154, 535-114, 536-97, 541-97, 545-23, 548-47, 549-38, 549-38, 558-144, 559-30, 559-65, 560-24, 560-79, 561-30, 561-82, 562-57, 562-86, 563-77, 563-90, 564-26, 565-210, 568-240, 569-104, 569-66, 1048-102, 1050-65, 1058-74, 1059-64, 1060-123, 1062-169, 1066-77, 1070-80, 1072-74, 1073-153, 1084-52, 1087-21, 1088-30, 1090-66, 1090-67, 1091-17, 1091-36, 1093-56, 1095-78, 1096-96, 1117-36, 1119-213, 1119-43, 1128-2, 1131-92, 1133-35, 1135-108, 1139-176, 1139-22, 1140-152, 1140-370, 1140-52, 1140-83, 1142-48, 1143-118, 1144-73, 1145-136, 1145-167, 1146-33, 1146-54, 1148-102, 1148-134, 1148-42, 1149-32, 1149-46, 1150-37, 1150-65, 1151-111, 1151-77, 1152-29, 1154-45, 1154-66, 1155-181, 1155-56, 1156-57, 1157-100, 1157-101, 1157-103, 1157-37, 1158-130, 1160-51, 1160-54, 1160-56.
• ALKAN, Mustafa, “Türk Vakıf Tarihi Araştırmaları Açısından Hurûfât Defterleri: Adana Örneği”, XV. Türk Tarih Kongresi (Ankara 11-15 Eylül 2006) Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara 2010, C: IV/I, s.825-842.
• AYGÜN, Necmettin-Açık, Turan-Şimşek, Eyyub, Trabzon Hurufat Defterleri (Vakıflar ve Görevlileri 1691-1835), ed. Veysel Usta, Serander Yayınları, Ankara 2019.
• AYGÜN, Necmettin, Of Kazası’nda Dinî Yapılar ve Görevlileri Of’un İskân Tarihine Hurufat Kayıtları’nın Katkısı, ed. Veysel Usta, Serander Yayınları, Ankara 2021.
• BARKAN, Ömer L., “Tarihi Demografik Araştırmaları ve Osmanlı Tarihi”, TM, X, İstanbul 1953, s.1-26.
• BARKAN, Ömer L., Hüdavendigar Livası Tahrir Defterleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, C: I, Ankara 1988.
• BARKAN, Ömer Lütfi, “Avârız”, İA., C: II, Eskişehir 2001, s.13-19.
• BAYKARA, Tuncer, Osmanlı Taşra Teşkilatında XVIII. Yüzyılda Görev ve Görevliler (Anadolu), Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1990.
• BIJIŞKYAN, P. Minas, Pontos Tarihi-Tarihin Horona Durduğu Yer Karadeniz, Çev. Hrand D. Andresyan, Çivi Yazıları Yayınları, İstanbul 1998.
• BILGIN, Mehmet, Doğu Karadeniz Tarih-Kültür-İnsan, Ötüken Yayınları, İstanbul 2000.
• BOSTAN, İdris, “Rize”, DİA, c.35, İstanbul 2008, s.147-151.
• BOSTAN, M. Hanefi, “Fetihten Yunan İsyanına Kadar Doğu Karadeniz Bölgesinin Demografik Yapısı”, Başlangıçtan Günümüze Pontus Sorunu, ed. Veysel Usta, Ankara 2007, s.125-152.
• BOSTAN, M. Hanefi, “XVII.Yüzyıl Avârız ve Cizye Defterlerine Göre Of Kazasının Nüfusu ve Etnik Yapısı”, XIV.Türk Tarih Kongresi (Ankara, 9-13 Eylül 2002), Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara 2005, C: II/I, s.413-429.
• BOSTAN, M. Hanefi, “Yavuz Sultan Selim’in Şehzâdelik Dönemi (1487-1512)”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S: 40 (Yavuz Sultan Selim Özel Sayısı), İstanbul 2019, s.1-86.
• BOSTAN, M. Hanefi, Rize’nin Sosyal Tarihi (Fetihten 18. Yüzyıla), Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Yayınları, Ankara 2020.
• BOSTAN, M. Hanefi, XV ve XVI. Asırlarda Trabzon Sancağında Sosyal ve İktisadi Hayat, Ankara 2002.
• DEMİRCİ, Süleyman, “Osmanlı’da Devlet, Toplum ve Ekonomi: XVII. Yüzyılda Trabzon Eyaletinin Avârızhâneleri ve Vergi Miktarları Üzerinde Gözlemler”, CIÉPO Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Araştırmaları Uluslararası Komitesi XVII. Sempozyumu Bildirileri Trabzon:18-23 Eylül 2006, Haz. Kenan İnan-Yücel Dursun, Karadeniz Teknik Üniversitesi Yayınları, Trabzon 2011, s.543-555.
• DURSUN, Yücel, “Küçük Bir Köyden Bir İlçeye, Arsin’in Tarihi Serüveni”, Arsin Tarih, Kültür ve Doğal Değerler, ed. Çoşkun Erüz, Artı6 Medya Yayıncılık, Ankara 2019, s.39-62.
• EMECEN, Feridun, “Sosyal Tarih Kaynağı Olarak Osmanlı Tahrir Defterleri”, Tarih ve Sosyoloji Semineri (28-29 Mayıs 1990), İstanbul 1991, s.143-156.
• FIRAT, Bilge, Rize’de Sosyal Hayat ve Asayiş Sorunları (1663-1774), Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Lisansütü Enstitüsü, (Yüksek Lisans Tezi), Rize 2024.
• GÖKBILGIN, M. Tayyip, “XVI. Yüzyıl Başlarında Trabzon Livası ve Doğu Karadeniz Bölgesi”, Belleten, XXVI/102, Ankara 1962, s.293-337.
• GÜÇER, Lütfi, XVI-XVII. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Hububat Meselesi ve Hububattan Alınan Vergiler, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1964.
• GÜNDAY, Dündar, “Tahrir Defterleri ile Mukataa Defterleri Arasında Bir Mukayese”, POF, C: 27, Sarajevo 1979, s.277-282.
• İLHAN, Mehmed Mehdi, “Tapu Tahrir Defterlerinin Tarihsel Demografi İçin Önemi Hakkında Bazı Notlar”, ERDEM, C: VII, S: 19 (1991), Ankara 1993, s.263-270.
• İNALCIK, Halil, “Ottoman Social and Economic History: A Review”, I. Uluslararası Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi Tebliğleri, ed. Osman Okyar-Halil İnalcık, Ankara 1980, s.1-20.
• KOÇ, Yunus, “Osmanlı’da Kent İskânı ve Demografisi (XV-XVIII. Yüzyıllar)”, TALİD, C: III, S:6, İstanbul 2005, s.161-210.
• KUL, Eyüp, “Osmanlı Fethinin Akabinde Trabzon Sancağı’na Bağlı Rize’nin Kurulduğu Yer Neresidir?”, Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla Trabzon, I, ed. Temel Öztürk-Arif-Koday-Şefik Memiş-Muhammet Şen, Trabzon Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Trabzon 2023, s.295-314.
• KUL, Eyüp, “Rize Kalesi”, Karadeniz Araştırmaları, C: XV, S: 58, Yaz 2018, s.26-49.
• KUL, Eyüp, Osmanlı Döneminde Rize (Fetihten 19. Yüzyıla), Libra Yayıncılık, İstanbul 2020.
• MEMIŞ, Şerife Eroğlu, “Hurûfât ya da ‘Askerî Rûznâmçe Defterlerinde Yer Alan Vakıf Kurumları Dışındaki Atamaların Kazâ-yı Kudüs-i Şerif Örneğinde İncelenmesi”, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), S: 39, Ankara 2016, s.75-104.
• NEDKOFF, Boris Christoff, “Osmanlı İmparatorluğunda Cizye (Baş Vergisi)”, Çev. Şinasi Altundağ, Belleten, C: VIII, S:32, Ankara 1944, s.599-652.
• ÖZ, Mehmet- Acun, Fatma, Orta Karadeniz Tarihinin Kaynakları Karahisar-ı Şarkî Sancağı Mufassal Avârız Defteri (1642-43 Tarihli), Türk Tarih Kurumu Yayınları, C: VII, Ankara 2008.
• ÖZ, Mehmet, “Tahrir”, DİA, İstanbul 2010, C:39, s.425-429.
• ÖZEL, Oktay, “17. Yüzyıl Osmanlı Demografi ve İskân Tarihi İçin Önemli Bir Kaynak: Mufassal Avârız Defterleri”, XII. Türk Tarih Kongresi (Ankara, 12-16 Eylül 1994), Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara 1999, C: III, s.735- 743.
• ÖZTÜRK, Temel, “XIII. Yüzyıl İlk Yarısı Trabzon Sancağı Nüfus Tespitinde Avarız Ve Cizye Defterlerinin Kullanılabilirliği”, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, C: 5, S:5, 2008, s.93-112.
• ÖZTÜRK, Temel, Osmanlıların Kuzey ve Doğu Seferinde Savaş ve Trabzon, Serander Yayınları, Trabzon 2011.
• SEZGIN, İbrahim, “XVII.Asırda Of Kazâsının Nüfusu”, Uluslararası Tarih-Dil-Edebiyat Semzpoyumu (3-5 Mayıs 2001), Haz. Mithat Kerim Arslan-Hikmet Öksüz, Trabzon 2002, C: I, s.151-159.
• TEMEL, Eşref, “Hurufât Defterleri’ne Göre XVIII.-XIX. Yüzyılda Livane (Artvin) Vakıfları”, Artvin Tarihi Araştırmaları-1, ed. Nuri Yavuz, Kriter Yayınları, İstanbul 2019, s.124-164.
• TOSUN, Miraç, Trabzon’da Cemaatler Arası İlişkiler (1700-1770), Serander Yayınları, Trabzon 2018.
• ULUÇAY, Çağatay, “Yavuz Sultan Selim Nasıl Padişah Oldu?”, Tarih Dergisi, C: 6, S: 9, İstanbul 1954, s.53-90.
• ÜNAL, Mehmet Ali, “1056/1646 Tarihli Avârız Defterine Göre 17. Yüzyıl Ortalarında Harput”, Belleten, S: 199, Ankara 1987, s.119-129.