DÖNÜŞEN İSİMLER, DÖNÜŞEN İNANÇLAR: OSMANLI TRABZON’UNDA MÜHTEDİLER ÜZERİNDEN BİR KİMLİK OKUMASI

Yıl 2025, Cilt: 19 Sayı: 39, 11 - 46, 06.11.2025

Aslı Özcan

https://doi.org/10.18220/kid.1818935

Öz

Bu çalışma, 16. yüzyıl ortalarından 17. yüzyıl sonuna kadar Trabzon’da yaşanan din değiştirme (ihtida) vakalarını, kişi isimleri üzerinden incelemeyi amaçlamaktadır. Bu bağlamda bahsi geçen yüzyıllara ait defterlerden belirli bir bölümü örneklem olarak seçilmiştir. Bu defterlerden elde edilen veriler ışığında, İslam’a geçen bireylerin kimliklerini nasıl yeniden inşa ettikleri ve yeni toplum düzenine nasıl uyum sağladıkları araştırılmaktadır. Çalışmanın temel hedefi, ihtida süreçlerinde isim seçiminin ve kültürel adaptasyonun nasıl bir rol oynadığını ortaya koymak, bireysel tercihlerin hangi sosyal ve hukukî dinamikler içinde şekillendiğini analiz etmektir. Ayrıca araştırmada, şer‘iyye sicilleri aracılığıyla din değiştirme olgusunun mekânsal ve demografik boyutları da incelenmiş; kimlik dönüşümünün sadece dinî bir tercih değil, aynı zamanda toplumsal bir strateji olarak nasıl işlediği anlaşılmaya çalışılmıştır. Çalışmada yöntem olarak antroponimik analiz ve Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) destekli mekânsal çözümlemeler bir arada kullanılmıştır. Bu yaklaşım, ihtida olgusunu hem birey hem de toplum ölçeğinde çok boyutlu olarak değerlendirme imkânı sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Antroponim , İhtida , Mühtedi , Dönüşüm , Trabzon , 16-17. Yüzyıl , Şer’iyye Sicili

TRANSFORMATIONS OF NAMES AND BELIEFS: A READING OF IDENTITY THROUGH CONVERTS IN OTTOMAN TRABZON

Öz

This study aims to examine the cases of religious conversion (ihtida) that occurred in Trabzon between the mid-16th and late-17th centuries, focusing on individual processes of identity transformation. Based on data drawn from Ottoman court records, the research explores how individuals who converted to Islam reconstructed their identities and adapted to the new social order. The main objective is to analyze the role of name adoption and cultural adaptation in the conversion process, and to investigate how individual choices were shaped within specific social and legal frameworks. Furthermore, the study examines the spatial and demographic dimensions of religious conversion through court records, seeking to understand conversion not merely as a religious shift but also as a strategic social act. Methodologically, the research combines onomastic analysis with spatial mapping techniques supported by Geographic Information Systems (GIS), offering a multidimensional approach to understanding conversion at both the individual and societal levels.

Anahtar Kelimeler

Anthroponym , Ihtida , Mühtedi , Conversion , Trabzon , 16-17 th Century , Court Records.

Kaynakça

• AÇIK, Turan, Gelenek ve Modernlik Arasında Bir Osmanlı Şehri: 17. Yüzyılın İlk Yarısında Trabzon’da Siyaset, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Trabzon 2012.
• AÇIKEL, Ali, “Artukabad Kazasında Türk Kişi Adları (1455-1520)”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C:13, S: 2, Tokat 2003, ss. 305-335.
• ADIYEKE, Nükhet, “XVII. Yüzyıl Girit (Resmo) Şer’iyye Sicillerine Göre İhtida Hareketleri ve Girit’teki Etnik Dönüşüm”, IV. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2005, ss. 557-567.
• ANTOV, Nikolay, “Kisve Bahası Arzuhalleri: Osmanlı Döneminde Balkanlarda İslamlaşma Sürecine Dair Bir Kaynak”, Kebikeç, S: 10, 2000, ss. 89-106.
• ASLAN, Halide, “Tanzimat Döneminde Dini Değişim Halleri: İhtida, Gizli Din-Tanassur ve Osmanlı” Toplum Bilimleri Dergisi, C: 6, S: 12, 2012, ss. 55-82. “Osmanlı Son Döneminde Trabzon’da İhtida ve Kriptoluk”, I. Uluslararası Geçmişten Günümüze Trabzon’da Dini Hayat Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 2016, C: II, ss. 1269-1280.
• BARKAN, Ömer Lütfi, “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Sürgünler”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, C: 15, S: 1-4, 1953, ss. 209-237.
• BİLMEN, Ömer Nasuhi, Hukuk-ı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, C.5, Bilmen Basımevi, Ankara 1985.
• BOSTAN, Hanefi, XV-XVI. Asırlarda Trabzon Sancağında Sosyal ve İktisadi Hayat, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2002.
• BOSTAN, Hanefi, “Maraşlı Şey Osman Efendi’nin Of Bölgesi’nin Türkleşme İslamlaşmasındaki Etkisi”, I. Uluslararası Karadeniz Tarihi Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Avrasya Üniversitesi Yayınları, Trabzon 2020, ss. 257-280.
• BOSTAN, Hanefi, “Trabzon Şehrine Yönelik İskân Uygulamaları ve Şehrin Nüfusu (XV. –XIX. Yüzyıllar)”, Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, S: 6, ss. 121-154. “XV- XIX Yüzyıllarda Maçka Kazasında Nüfus Hareketleri ve Nüfusun Etnik Yapısı”, Uluslararası Giresun ve Doğu Karadeniz Sosyal Bilimler Sempozyumu, Ankara, Türkiye, 9 -11 Ekim 2008, ss. 193-296.
• BOURDIEU, Pierre, Outline of a Theory of Practice, çev. Richard Nice, Cambridge University Press, Cambridge 1977.
• CHARANİS, Peter, “Kültürel Çeşitlenme ve Anadolu’da Bizans İktidarının Çöküşü”, Tarih Okulu, S: X, ss. 195-217.
• ÇETİN, Osman, Sicillere Göre Bursa’da İhtida Hareketleri ve Sosyal Sonuçları (1472-1909), TTK, Ankara 1999.
• DEMİR, Alpaslan, “16. Yüzyılda Kelkit Kazasında Şahıs Adları”, e-Journal of New World Sciences Academy, C: 6, S: 1, 2011, ss. 145-180. “Zile Kazasında Şahıs Adları”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C: 5, S: 21, ss. 61-75.
• DERİNGİL, Selim, “There is no Compulsion in Religion”: On Conversion and Apostasy in the Late Ottoman Empire: 1839 18561”, Comparative Studies in Society and History, C: 42, S: 3, 2000, pp. 547-575.
• DERİNGİL, Selim, 19. Yüzyıl Osmanlı Devleti’nde İhtida ve İrtidad, İletişim Yayınları, İstanbul 2021.
• DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara 2005.
• DURSUN, Yücel, Trabzon Eyaletinde Kırsal Yerleşim: Yomra Nahiyesi Örneği (1461- 1682), KTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Trabzon 2015.
• ERDOĞRU, Mehmet Akif, “On Altıncı Yüzyıl Sonlarında İsmail Geçidi Kazasında Müslüman ve Gayrimüslim Erkek Adları”, Osmanlı İdaresinde Balkanlar I, Ed. A. Ilic Aköz, S. Konya, ss. 229-244.
• FAROQHİ, Suraiya, Osmanlı Dünyasında Üretmek, Pazarlamak, Yaşamak, YKY, İstanbul 2008.
• FOUCAULT, Michel, The History of Sexuality, çev. Robert Hurley, Pantheon Books, New York 1978.
• GREENE, Molly, A Shared World: Christians And Muslims in the Early Modern Mediterranean, Princeton University Press, Princeton 2000.
• GÜZELBEY, Cemil Cahit, “Gaziantep Şer’i Mahkeme Sicillerinde Türkçe Kişi Adları”, Türk Kültürü, C: XII, S: 252, 1984, ss. 246-249.
• İLHAN, Mehdi, “On Altıncı Yüzyıl Başlarında Amid Sancağı Yer ve Şahıs Adları Hakkında Bazı Notlar”, Belleten, C: LIV, S: 209, 1990, ss. 213-232.
• İNALCIK, Halil, “V. Beynelmilel Onomastik İlimler Kongresi”, Belleten, C: XX, S: 78, Ankara 1956, ss. 223-236.
• İNAN, Kenan, “Trabzon’da İhtida Hareketleri (1648-1656)”, Trabzon Tarihi Sempozyumu, Trabzon, Türkiye, 6 - 08 Kasım 1998, ss. 245-252.
• İNCE, İrfan, “Ridde”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C: 35, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2008, ss. 91-93.
• JENNİNGS, Ronald, “The Society and Economy of Maçuka in the Ottoman Judicial Registers of Trabzon 1560-1640”, Studies on Ottoman Social History in the Sixteenth and Seventeenth Centuries, The Isis Press, İstanbul 1999, pp. 583-612.
• KASUMOVIĆ, Fahd, “Understanding Ottoman Heritage in Bosnia And Herzegovina: Conversions to Islam in The Records of The Sarajevo Sharia Court, 1800-1851” Belleten C: LXXX, S: 288, Ankara 2016, ss. 507-530.
• KEÇİŞ, Murat, “Rumlar ve Türkmenler: Karadeniz İstisnası”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, C: 8, S: 16, ss. 177-232.
• KÖÇ, Ahmet, “Sicillerden İhtidaları Okumak: Tanzimat Öncesinde Ankara’da Mühtediler”, Uluslararası Sosyal ve Eğitim Bilimleri Dergisi C: 1, S: 2, 2014, ss. 1-13.
• KÖSE, Ali, “İhtida”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C: 21, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2000, ss. 554-558.
• KRSTİC, Tjana, Osmanlı Dünyasında İhtida Anlatıları 15-17. Yüzyıllar, Kitap Yayınevi, İstanbul 2015.
• KURT, Yılmaz, Anadolu’da Kişi ve Yer Adları, Akçağ Yayınları, Ankara 2020.
• KURT, Yılmaz, “Adana Sancağı Kişi Adları (1525)”, Anadolu’da Kişi ve Yer Adları”, Akçağ Yayınları, Ankara 2020, ss. 127-148.
• KURT, Yılmaz, “XVI. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda İhtida Hareketinin Onomastik Açıdan İncelenmesi”, Anadolu’da Kişi ve Yer Adları, Akçağ Yayınları, Ankara 2020, ss. 495-502.
• LOWRY, Heath W., The Shaping of the Ottoman Balkans, 1350-1550, İstanbul 2008.
• LOWRY, Heath W., Trabzon Şehrinin İslamlaşması ve Türkleşmesi (1461-1538), Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2010.
• LOWRY, Heath W., “Trabzon’s Yeni Cuma Cami (New Friday Mosque) : Why Is It Called What It Is?”, Boğaziçi Üniversitesi Dergisi, C: 3, 1975, ss. 91-99.
• MÉNAGE, Victor, “Seven Ottoman Documents from the Reign of Mehemmed II”, Documents From Islamic Chanceries, 1965, pp. 81-118.
• OCAK, Ahmet Yaşar, Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler 15-17. Yüzyıllar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2013.
• ONGAN, Halit, “XV. Yüzyıla Ait Bursa Sicillerinde Geçen Bazı Türkçe Kişi Adları”, Türk Etnografya Dergisi, S: 4, 1961, ss. 32-36.
• ORTAYLI, İlber, “İkinci Viyana Kuşatmasının İktisadi Sonuçları Üzerine”, Osmanlı Araştırmaları II, 1981, ss. 195-202.
• ÖZCAN, Aslı, Trabzon Şer’iyye Sicillerine Göre Modern Öncesi Dönemde Osmanlı Kadını (XVII. Yüzyılın İlk Yarısı), KTÜ SBE Yayınlanmamış Doktora Tezi, Trabzon 2018.
• ÖZDEMİR, Bülent, “Religion And Pluralıiy in Ottoman Culture: The Orthodox Community in Salonica in the 1840s “, Archaeology, Anthropology and Heritage in the Balkans and Anatolia, ed. David Shankland, C: II, The Isis Press, Istanbul 2010, pp. 253-268.
• PALA, Ayhan, “XVI. Asırda Selânik Şehrinde İhtida”, History Studies, C: 12, S: 5, 2020, ss. 2543-2555.
• REDHOUSE (Turkish/ Ottoman-English Redhouse Dictionary, Sev Yayıncılık, İstanbul 2017.
• SAHİLLİOĞLU, Halil, “Sıvış Yılı Buhranları”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 1967, C. 27, S. 1-2, s.75-119.
• SAYDAM, Abdullah, “Türk Toplumunda Cemaatlerarası İlişkiler ve İhtida Olayları: Trabzon Örneği (1794-1850)”, Türk Dünyası Araştırmaları, S: 155, 2005, ss. 81-106.
• SELÇUK, Havva, “Şer’iyye Sicillerine Göre Kayseri’de İhtida Hareketleri (1645-1665)”, Dini Araştırmalar, C: 5, S: 13, ss. 165-175.
• SHUKUROV, Rüstem, Türk Bizans İlişkileri ve Anadolu’nun Türkleşme Süreci, Kübak, İstanbul 2016.
• ŞAKİR Şevket, Trabzon Tarihi, haz. İsmail Hacıfettahoğlu, Kurtuba Kitap, İstanbul 2013.
• TELCİ, Cahit, “Ali’den Yar Ali’ye, Şah Kulu’ndan Allah Kulu’na: XVI. Yüzyıl Erzincan ve Kemah Şehirleri Kişi Adları Hakkında”, Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, S: 20, 2019, ss. 3-30.
• TOSUN, Miraç, Trabzon’da Cemaatler Arası İlişkiler (1700-1770), Serander Yayınevi, Trabzon 2018.