‘MAŞALLAH’ DEDİĞİM ÜÇ GÜN YAŞAMIYOR: KARADENİZ BÖLGESİNDEN DERLENEN NAZAR İNANIŞI ODAKLI KİŞİSEL DENEYİM ANLATILARININ KAOTİK MİZAH BAĞLAMINDA ÇÖZÜMLENMESİ

Yıl 2025, Cilt: 19 Sayı: 39, 235 - 262, 06.11.2025

Ahmet Keskin , Zeynep Yıldırım

https://doi.org/10.18220/kid.1818994

Öz

Türk halk inanışları ve bu inanışlara bağlı ritüellerle yine çeşitli anlatılar içinde nazar inanışının ve buna bağlı olguların güçlü ve zengin bir görünüme sahip olduğu bilinmektedir. Tıpkı nazar inanışı gibi mizahi olguların da Türk halk kültüründe ve anlatılarında kendine zengin bir çeşitlilikle yer bulduğu görülmektedir. Bireyin gerçek yaşamda tecrübe ettiği bireysel deneyimlerini anlatmasıyla ortaya çıkan ve halkın inanışlarının, ritüellerinin, gündelik deneyimlerinin yansımalarını içeren kişisel deneyim anlatıları, temelleri itibariyle folklorun, edebiyat araştırmalarının ve sözlü tarih niteliği taşımaları bakımından da tarih disiplininin inceleme alanına giren çok boyutlu anlatı türlerinden biridir. Pek çok inanış ve ritüel için geçerli olduğu gibi nazar inanışına yönelik unsurların da kişisel deneyim anlatılarının biçimlenmesinde etkili olduğu görülmektedir. Çalışmada, Karadeniz bölgesinde gerçekleştirilen saha çalışmaları kapsamında kırk sözlü kaynak kişiden elde edilen altmış sekiz nazar konulu kişisel deneyim anlatısı, bu verileri incelemek ve çözümlemek için uygun niteliklere sahip olduğu düşünülen “kaotik mizah” yaklaşımıyla analiz edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Karadeniz Mizah Kültürü , Halk Yaşamı ve Halk İnanışları , Nazar , Kişisel Deneyim Anlatıları , Kaotik Mizah

THE ONE I SAID ‘MAŞALLAH’ DOESN’T LIVE FOR THREE DAYS: AN ANALYSIS OF PERSONAL EXPERIENCE NARRATIVES CENTERED ON THE EVIL EYE BELIEF COLLECTED FROM THE BLACK SEA REGION IN THE CONTEXT OF CHAOTIC HUMOR

Öz

It is known that the belief in the evil eye and related phenomena have a strong and rich appearance in Turkish folk beliefs and rituals related to these beliefs and various narratives. It is seen that humorous phenomena such as the belief in the evil eye also find a place in Turkish folk culture and narratives with a rich diversity. Personal experience narratives, which emerge when people recount their individual experiences of real life episodes and which contain reflections of the beliefs, rituals and daily experiences of the people, are one of the multidimensional narrative types that fall within the field of study of folklore, literary studies and history discipline. As is the case for many beliefs and rituals, it is noteworthy that elements related to the evil eye belief can be seen intensely in personal experience narratives. In the study, sixty-eight personal experience narratives on the evil eye belief, which were collected from forty oral source within the scope of field research conducted in the Black Sea region, were analyzed with the “chaotic humor” approach, which was considered to have the appropriate qualities to examine and analyze these data.

Anahtar Kelimeler

Black Sea Humor Culture , Folklife and Folkbelief , Evil Eye , Personal Experience Narratives , Chaotic Humor

Kaynakça

• ABALI, İsmail, Ölümü Evcilleştirmek: Türk Halk Kültüründe Ölüm Temelli Mizah, Hiperyayın, İstanbul 2020.
• AKÇORA, Elçin, “Görece’de Nazar Boncuğu”, Akdeniz Sanat, S: 6(11), Antalya 2013, ss. 11-22.
• ALTINKAYNAK, Erdoğan-AŞKAROĞLU, Vedi, “Folklorun İşlevleri Üzerine Eleştirel Bir Çözümleme”, Folklor/Edebiyat Dergisi, S: 30(119), Lefkoşa 2024, s. 607-620.
• AVCI, Cevdet, “Türk Halk İnanışları Çalışmalarına Bir Yaklaşım Denemesi”, Journal of International Social Research, 14(77), ss. 11-27, 2013.
• BASCOM, William R., “Four Function of Folklore”, The Journal of American Folklore, S: 67(266), 1954, pp. 333-349.
• BASCOM, William R., Malinowski’s Contributions to the Study of Folklore. Folklore, S: 94(2), 1983, pp. 163-172.
• BAŞGÖZ, İlhan, “Türk Halk Edebiyatında Protesto Geleneği”, Folklor Yazıları, Adam Yayınları, İstanbul 1986, ss. 181-191.
• BAŞGÖZ, İlhan, “Protesto: Folklorun Beşinci işlevi (fonksiyonu)”, Folkloristik. Umay Günay Armağanı, Ed. Ö. Çobanoğlu-M. Özarslan, 1996, Feryal Matbaası, Ankara 1996, ss. 1-4.
• BAUDELAIRE, Charles, Gülmenin Özü, Çev. İ. Yalçın, İris, İstanbul 1997.
• BERGSON, Henri, Gülme, Çev. M. Şekip Tunç, MEB, İstanbul 1997.
• BERKMEN, Halil, Kuantum Bilgeliği ve Tasavvuf, Agora, İstanbul 2018.
• BRIGGS, John- PEAT, F. David, Turbulent Mirror, Harper and Row, New York 1989.
• ÇALLI, Ayşe, Anadolu Kültüründe Nazar ve Nazar Objeleri, Süleyman Demirel Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Isparta 2017.
• ÇELİK, Halil, “Kültür ve Kişisel Deneyim: Bir Araştırma Yöntemi Olarak Otoetnografi”, İstanbul Sosyal Bilimler Dergisi, S: 6, İstanbul 2013, ss. 1-4.
• ÇIBLAK, Nilgün, “Halk Kültüründe Nazar, Nazarlık İnancı ve Bunlara Bağlı Uygulamalar”, Türklük Bilimi Araştırmaları, S: 15, ss. 103-125, Niğde 2004.
• EAGLETON, Terry, Mizah, Çev. M. Pekdemir, Ayrıntı, İstanbul 2019.
• ERTÜRK, Abbas, “Kaos Kuramı: Yönetim ve Eğitimdeki Yansımaları”, Kastamonu Education Journal, S: 20(3), Kastamonu 2012, ss. 849-868.
• FRY, William F., “Humor and Chaos”, HUMOR, S: 5(3), 1992, pp. 219-232.
• GEZGİN, İsmail, Homo Narrans. İnsan Ne İçin Anlatır? Mit, Masal ve Hikâyenin Arkeolojisi, Redingot Kitap, İstanbul 2020.
• GLEICK, James, Chaos: Making a New Science, Penguin Books, New York 1987.
• GÖKBEL, Ahmet, “Anadolu’da Yaşayan Halk İnanışlarından Çaput Bağlama ve Nazar”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S: 1, Sivas 1996, ss. 173-186.
• GÖKDEMİR, Sinan, “Nazar ve Nazardan Korunma Ritüellerinin Anadoludaki İzleri”, Anadolu Halk Kültüründe İnanış ve Ritüeller, Teoriden Pratiğe Köken ve Yansımalar, Ed. Ö. Güzel, Nobel Yayınevi, Ankara 2021, ss. 1-20.
• HANİ, Gökhan, Nazar: Her Yönüyle Nazar Tahlili, Arı Sanat Yayınevi, İstanbul 2004.
• HARİRİ, Y. Noah, Hayvanlardan Tanrılara Sapiens. İnsan Türünün Kısa Bir Tarihi, Çev. Ertuğrul Genç, Kolektif Kitap, İstanbul 2015.
• KADERLİ YAPICI, Zehra, “Kişisel Deneyim Anlatılarının Bağlamsal Çerçevesi: Deneyimlenen, Hatırlanan ve Anlatılan Hayat”, Millî Folklor, S: 12(93), Ankara 2009, ss. 207-219.
• KAYA, Selcan, “Nazarın Kökenleri ve Anadolu’daki Etkileri: Türk Kültüründe Göz Değmesi İnanışının Tarihsel Seyri”, Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, (Prof. Dr. Eşref Buharlı Özel Sayısı), Muğla 2024, ss. 41-62.
• KAYABAŞI, Nuran-YANAR, Ayşem, “Türk El Sanatlarında Kullanılan Nazar Motifleri ve Alevilerde Nazar İnancı”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, S: 65, Ankara 2013, ss. 169-184.
• KESKİN, Ahmet, Folklor ve Disiplinlerarasılık, Akçağ, Ankara 2019.
• KESKİN, Ahmet, “Elektronik Kültür Ortamında Paylaşılan Koronavirüs (Covid-19) Şiirlerinin Folklorun ve Mizahın Protesto İşlevi Bağlamda Kültürbilimsel Analizi”, Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, S: 30, İstanbul 2020, ss. 502-536.
• KOESTLER, Arthur, Mizah Yaratma Eylemi, Çev. S. Kabakçıoğlu-Ö. Kabakçıoğlu, İris Yayınları, İstanbul 1997.
• KUZEY, Muharrem, Kuran ve Sünnette Nazar, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2007.
• MALINOWSKI, Bronislaw, Coral Gardens and Their Magic 2. A Study of the Methods of Tilling the Soil and of Agricultural Rites in the Trobriand Islands (Volume Two) The Language of Magic and Gardening, George Allen & Unwin, London 1935.
• MALINOWSKI, Bronislaw, A Scientific Theory of Culture and Other Essays. Oxford University Press, New York 1961.
• MALINOWSKI, Bronislaw, Coral Gardens and Their Magic. A Study of the Methods of Tilling The Soil and of Agricultural Rites in The Trobriand Islands (Volume One), Indiana University Press (Second Edition), Bloomington 1965.
• MARRA, Jennifer, “Humor as a Symbolic Form: Cassirer and the Culture of Comedy”, in The Philosophy of Ernst Cassirer: A Novel Assessment, (ed. S. Luft-J. T. Friedman, De Gruyter, Berlin 2015, pp. 419-434.
• MARRA, Jennifer, “The Phenomenological Function of Humor.” Idealistic Studies, S: 46(2), 2017, pp. 135-161.
• MARRA, Jennifer, Humor, Power, and Culture: A New Theory on the Experience and Ethics of Humor, Marquette University, The Faculty of the Graduate School Dissertation, Wisconsin 2019.
• McGRAW, Peter-WARNER, Joel, The Humor Code: A Global Search For What Makes Things Funny, Simon & Schuster, New York 2014.
• MORREAL, John, Gülmeyi Ciddiye Almak, Çev. K. Aysevener-Ş. Soyer, İris Yayınları, İstanbul 1997.
• NILES, John D., Homo Narrans: The Poetics and Anthropology of Oral Literature, Philadelphia: University of Pennsylvania Press, Philadelphia 1999.
• OĞUZ, M. Ö., Türk Halk Edebiyatı El Kitabı, Grafiker Yayınları, Ankara 2014.
• ÖĞÜT EKER, Gülin, İnsan Kültür Mizah. İnsanlık Tarihinde Mizahın Serüveni, Grafiker Yayınları, Ankara 2014.
• ONG, Walter J., Sözlü ve Yazılı Kültür. Sözün Teknolojilesmesi, Çev. S. P. Banon, Metis Yayınları, İstanbul 2014.
• ÖZYILDIRIM, Işıl, “Narrative Analysis: An Analysis of Oral and Written Strategies in Personal Experience Narratives”, Journal of Pragmatics, S: 41 (6), 2009, pp. 1209-1222.
• ÖLÇER ÖZÜNEL, Evrim, “Folklorda Yeni Sıçramalar: Kuantum Folklor”, Millî Folklor Dergisi, S: 79, Ankara 2008, ss. 6-13.
• PAULOS, John Allen, Mathematics and Humor, University of Chicago Press, Chicago 1980.
• REMER, Rory, Chaos Theory and Its Implications for Counseling Psychology, University of Kentucky, Lexington 2003.
• REYHANOĞLU, Gönlül-Özcan, Arife, “İnançtan Anlatıya: Hatay Halk Kültüründe Defne”, Uluslararası Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, S: 4(6), 2021, ss. 62-87.
• ROSSEL, Robert. D., “Chaos and Control: Attempts to Regulate the Use of Humor in Self-Analytic and Therapy Groups”, Small Group Behavior, S: 12(2), 1981, pp. 195-219.
• SALTIK ÖZKAN, Tuba, “Geleneksel Tıpta İyileşmenin İnanç Boyutu Üzerine Kuramsal Yaklaşımlar: Psikosomatik Tıp, Plasebo Etkisi ve Kuantum İyileşme”, Millî Folklor, S: 95, Ankara 2012, ss. 304-317.
• SEVİNDİK, Azem, Kahkahanın Kültür Tarihi, Ötüken, İstanbul 2023.
• STAHL, Sandra Dolby, Literary Folkloristics and the Personal Narrative. Indiana University Press, Bloomington 2004.
• ŞAHİN, Çiğdem, Nazar, Nazarlıkla İlgili İnanışlar, Uygulamalar ve Bunların Dini, Mitolojik Kökenleri (Gaziantep Yöresi), Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep 2011.
• ŞENTÜRK, Rıdvan, Gülme Teorileri, Küre Yayınları, İstanbul 2016.
• ÜNALAN, Özlem, “Alanya Yörüklerinde Nazara Dair İnanışlar ve Buna Bağlı Uygulamalar”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 12 (1), 2023, ss. 137-155.