Kur’an Tefsirinde Mekâsıdü’ş-Şerîa Yaklaşımı: Amaç Odaklı Anlam Arayışı

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 2, 216 - 238, 27.12.2025

Abdullah Özüçalışır

https://doi.org/10.64270/kider.1732901

Öz

Bu makalede, Kur’an tefsirinde giderek daha fazla önem kazanan Mekâsıdü’ş-Şerîa (İslam hukukunun amaçları) yaklaşımı teorik ve uygulamalı yönleriyle ele alınmaktadır. Geleneksel tefsir yöntemlerinde genellikle lafız merkezli ve bağlamsal yorumlar öne çıkarken, Mekâsıd yaklaşımı ayetlerin literal anlamlarını aşarak onların arkasındaki nihai gayeleri, yani şeriatın korunmayı hedeflediği temel değerleri merkeze alır. Bu değerler arasında zarurî ihtiyaçların korunması (zarûrât-ı hamse) olarak bilinen canın, dinin, aklın, malın ve neslin korunması ilkeleri öne çıkar. Bu yöntem, Kur’an’ın bütüncül mesajını çağdaş toplumsal meselelerle ilişkilendirerek yorumlamaya olanak sağladığı için, özellikle modern dönemde yeni bir tefsir yöntemi olarak dikkat çekmektedir. Çalışmada, Mekâsıd düşüncesinin tarihsel arka planı kısaca ele alındıktan sonra, bu yaklaşımın klasik ve çağdaş tefsir anlayışlarındaki yeri değerlendirilmiştir. Yusuf el-Karâdâvî ve Muhammed Tahir İbn Âşûr gibi önemli çağdaş müfessirlerin Mekâsıd merkezli yaklaşımları analiz edilerek bu yöntemin teorik temelleri ve uygulama biçimleri ortaya konmuştur. Ayrıca seçilen örnek bir ayet üzerinden maksada dayalı tefsir pratiği yapılarak yöntemin yorum gücü somutlaştırılmıştır. Sonuç olarak, Mekâsıdü’ş-Şerîa yaklaşımının Kur’an’ın evrensel mesajını modern dünyanın ihtiyaçlarıyla buluşturma çabasında önemli bir imkân sunduğu tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir , Kur’an , Mekâsıdü’ş-Şerîa , Maksat Temelli Yorum , Çağdaş Tefsir Yaklaşımları , Zarûriyyât-ı Hamse

Etik Beyan

Bu çalışma, etik kurul izni gerektirmeyen nitelikte olup kullanılan veriler literatür taraması/yayınlanmış kaynaklar üzerinden elde edilmiştir. Çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

The Maqāsid al-Sharīʿah Approach in Qur’anic Exegesis: A Purpose-Oriented Quest for Meaning

Öz

This article explores the Maqasid al-Shari'a (higher objectives of Islamic law) approach in the context of Qur'anic exegesis, examining both its theoretical foundations and practical applications. While traditional exegetical methods have typically emphasized lexical and contextual interpretations, the Maqasid approach shifts the focus toward the underlying objectives behind the Qur'anic verses. These objectives include the preservation of essential human interests, commonly referred to as the daruriyyat al-khams: the protection of life, religion, intellect, wealth, and progeny. By foregrounding these universal values, the Maqasid-based hermeneutic offers a dynamic and purposive method of interpretation that resonates with contemporary ethical and social challenges. The study begins by outlining the historical development of the Maqasid paradigm, then examines its place in both classical and modern exegetical traditions. Particular attention is given to the contributions of contemporary scholars such as Yusuf al-Qaradawi and Muhammad Tahir Ibn 'Ashur, whose works exemplify the integration of Maqasid principles into tafsir methodology. An interpretive case study of a selected Qur'anic verse is also provided to illustrate the practical application of this purposive reading strategy. In conclusion, the article argues that the Maqasid al-Shari'a approach represents a significant hermeneutical tool for bridging the universal message of the Qur'an with the pressing needs of the modern world.

Anahtar Kelimeler

Tafsir , Qur’an , Maqāṣid al-Sharīʿah , Purpose-Based Interpretation , Contemporary Tafsir Approaches , al-Ḍarūriyyāt al-Khams

Etik Beyan

This study does not require ethics committee approval, as the data used were obtained through a literature review and published sources. It is hereby declared that scientific and ethical principles were observed during the preparation of the study, and all referenced works are duly cited in the bibliography.

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. el-Mesâil. Beyrut: Darü’l-Fikr, 1985.
• Âlûsî, Ebü’s-Senâ Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdillâh b. Mahmûd el-Hüseynî. el- Ruhü’l-Meâni Fi Tefsiri’l-Kur’ani’l-Azîm ve’s-Sebi’l-Mesani, Rûhu’l-Me‘ânî fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Azîm. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1998.
• Auda, Jasser. Maqasid al-Shariah as Philosophy of Islamic Law: A Systems Approach. London: IIIT, 2008.
• Aydın, Zeynel Abidin. “Bakara Sûresinin 178. Âyetinin Tefsirlerdeki Yansımaları Üzerine”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/2 (Eylül 2021), 334-352. https://doi.org/10.51702/esoguifd.957944.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd (Ebû Muhammed) Abdullāh b. Ömer b. Muhammed. el- Tefsirü’l-Beyzâvî Envarü’t-Tenzil ve Esrarü’t-Te’vil, Kahire: el-Matbaatu’l-Kubra, 1914.
• Dalgın, Nihat. “Sosyal Değişim ve İslam Hukuku”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 3/2 (Ekim 2003), 59-82.
• Ebû Hayyân el-Endelüsî, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân el-Endelüsî. el-Bahrü’l-Muhît. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1993.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Gazzâlî et-Tûsî. el-Mustasfâ min İlmü’l-Usûl. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Hallaq, Wael B. Authority, Continuity and Change in Islamic Law. Cambridge: Cambridge University Press, 2001.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed b. Muhammed et-Tâhir et-Tûnisî. Tahrîrü’l-Ma‘nâ ve’t-Tenzîl. Tunus: Dâr İbn Âşûr, 2001.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed b. Muhammed et-Tâhir et-Tûnisî. et-Tahrîr ve’t-Tenvîr. Cilt 1. Tunus: ed-Dârü’t-Tünesiye, 1984.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed b. Muhammed et-Tâhir et-Tûnisî. Mekâsıdü’ş-Şerîa. Kahire: Mektebetü’l-Külliyat el-Ezheriyye, 1997.
• İbn Atiyye el-Endelüsî, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gālib b. Abdirrahmân b. Gālib el-Muhâribî el-Gırnâtî. el-Muharrerü’l Vecîz Fî Tefsiri’l-Kitabi’l Azîz . Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Ebü’l-Fazl. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbni Kesir, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkī eş-Şâfiî. Tefsirü’l-Kur’ani’l-Azim Beyrut: Darü’l-Ma’rife, 1969.
• İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb. Müfredatu Elfazi’l-Kur’an, Kahire: Darü’l-Ma’rife, 1961.
• Kamali, Mohammad Hashim. “Maqasid al-Shariah Made Simple.” IIIT Occasional Papers Series 13 (2008): 1–15.
• Karâdâvî, Yusuf. Dirâsât Fî Fıkhi’l-Makāsıd. Kahire: Dârü’ş-Şurûk, 2000.
• Karâdâvî, Yûsuf. Metā Yeste’tînü’l-ictihâd. Kahire: Dâru’l-Vefâ’, 1998.
• YKaradâvî, Yusuf, el-Medhal li Diraseti'ş-Şerîa el-İslâmiyye. Katar: Mektebetü Vekâretü'd-Da've, 1991.
• Kocabıyık, Yusuf, “İslam Ceza Hukukunda Kısâs Mahallinin Ortadan Kalkması ve Hukûkî Sonuçları,” Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 12/1 (2022): 169–178.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Tefsirü’n-Nesefî, Medârikü’t-Tenzil ve Hakaikü’t-Te’vil, 4 cilt. Beyrut: Darü’n-Nefais, 2009.
• Okur, Hüseyin. “İslâm Hukuk Usûlünde Bir Tahsis Yöntemi Olarak Gâye Delili (Gâye Edatları Özelinde Bir İnceleme)”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 41 (Haziran 2023), 133-167.
• Rahman, Fazlur. Islam and Modernity: Transformation of an Intellectual Tradition. Chicago: University of Chicago Press, 1982.
• Ramadan, Tariq. Radical Reform: Islamic Ethics and Liberation. Oxford: Oxford University Press, 2009.
• Raysûnî, Ahmed. İmâm eş-Şâtıbî’s Theory of the Higher Objectives and Intents of Islamic Law. Herndon: International Institute of Islamic Thought, 2005.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-Râzî et-Taberistânî. et-Tefsirü’l-Kebir Mefâtihü’l-Ğayb. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Saeed, Abdullah. Reading the Qur’an in the Twenty-First Century: A Contextualist Approach. London: Routledge, 2014.
• Saeed, Abdullah. Interpreting the Qur’an: Towards a Contemporary Approach. London: Routledge, 2006.
• Schacht, Joseph. An Introduction to Islamic Law. Oxford: Clarendon Press, 1964.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs eş-Şâfiî. Muhammed b. İdrîs. er-Risâle. Beyrut: Darü’l-Kütubi’l-İlmiyye, 2003.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî eş-Şâtıbî el-Gırnâtî. el-Muvâfakât fî Usûli’ş-Şerîa. Beyrut: Darü’l-Ma’rife, 1996.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed eş-Şevkânî es-San‘ânî el-Yemenî. Fethü’l-Kadir el-Cami Beyne Fenneyyir-r-Rivayeti ve’d-Dirayeti Min İlmi’t-Tefsir, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî et-Taberî el-Bağdâdî. et-Tefsirü’t-Taberî Camial-Beyan Fi Te’vili’l-Kur’an. Beyrut: Darü’l-Fikr, 2001.
• Yılmaz, Taha. “İslâm Hukuku Bağlamında Hükümlerin İlletlerinin Belirlenmesinde Makâsıd Ve Maslahatın Gözetilmesi Açısından Aklın Rolü”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 43 (Haziran 2024), 117-146. https://doi.org/10.59777/ihad.1461745.
• Zemâhşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Keşşaf An Hakaikü’t-Tenzil ve Uyuni’l-Akavil fi Vucuhi’t-Te’vil, Lübnan: Darü’l-Ma’rife, 2009.