Siyâsetnâme-Nasihatnâme Literatüründe Mezâlim Düşüncesi

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 2, 366 - 398, 27.12.2025

Dursun Karaman

https://doi.org/10.64270/kider.1792023

Öz

İslam fıkıh ve siyaset düşüncesinde mezâlim özellikle siyasî-fıkhi ahkamı konu edinen metinler içerisinde yer verilmiştir. Mezâlim kadı mahkemesinden daha geniş yetki sahasına ve farklı dava prosedürü ve ispat yöntemlerine sahip bir yargı kurumu olarak görülmüştür. Bu bağlamda mezâlim ‘kamu hizmeti aksaklıklarının, devlet görevlilerinin vazife ve yetkileri kapsamındaki ihmal ve suiistimallerin denetim ve yargılamasını yapan, diğer yargı müesseseleri tarafından tenfiz edilemeyen kararları tenfiz eden ve taraflar arasındaki anlaşmazlıkları karara bağlayan özel yetkili karakteristik bir yargı müessesesi’ şeklinde tanımlanabilir. Bununla birlikte İslam fıkıh ve siyaset düşüncesini oluşturan farklı telif türleri mezâlime farklı açılardan yaklaşmış ve onun farklı yönlerine vurgu yapmıştır. İslam hukuk ve siyaset düşüncesi içerisinde mezâlime yer veren telif türleri ahkâm-ı sultâniyyeler, siyâset-i şer‘iyyeler ve daha çok edep literatürü kapsamında değerlendirilen siyâsetnâme-nasihatnâme eserleridir. Mezâlimin genel kapsamı modern çalışmalarda ahkâm-ı sultâniyye, siyâset-i şer‘iyyeler ve tarihi kaynaklar üzerinden belirlenmeye çalışılmış olup siyâsetnâmelerdeki bilgiler çoğunlukla ihmal edilmiştir. Oysa siyâsetnâmeler bu konuda müstakil bir çalışmayı hak edecek kadar kıymetli verileri içinde barındırmaktadır. Bu çalışma, mezâlim kurumunu hem müstakil bir başlık altında ele alan hem de farklı başlıklar altında işleyen siyâsetnâme literatüründe mezâlimin ele alınış biçimini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Çalışmada nitel araştırma yöntemi benimsenmiş olup, siyâsetnâme–nasihatnâme literatürünün mezâlim konusuna yaklaşımı içerik ve kavram analizi yöntemiyle incelenmektedir. Siyâsetnâmelerde mezâlim halkın şikayetlerini yöneticiye ulaştırabilmesini, yöneticinin de devletin ve halkın ahvalinden haberdar olmasını ve adil bir yönetim sergilemesini sağlayan araç olarak resmedilir. Bu bağlamda mezâlim diğer literatürlerden farklı olarak en geniş anlamda yöneticinin halkın şikayetlerini dinlemesi ve adalet tevzi etmesinin bir temsili hüviyeti üzerinden ele alınır. Neticede siyâsetnâme metinleri mezâlimi teorik-hukuki bir zeminden öte ahlaki ve siyasi bir zeminde ele alarak diğer literatürlerden farklılaşmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Mezâlim , Adalet , Siyâsetnâme , Ahkâm-ı Sultâniyye , Dâire-i Adâlet

Etik Beyan

Bu çalışma, Doç. Dr. Nail Okuyucu danışmanlığında, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde 31/3/2023 tarihinde tamamlanan “İslâm Hukuk ve Siyaset Düşüncesinde Mezâlim Teorisi” isimli doktora tezinden istifadeyle hazırlanmıştır.

Destekleyen Kurum

Bu araştırmayı desteklemek için dış fon kullanılmamıştır.

The Concept of Mazālim in the Siyāsatnāma–Nasīhatnāma Literature

Öz

In Islamic legal and political thought, the concept of mazālim is mostly addressed in works that deal with politico-legal rulings (ahkām). Mazālim has been regarded as a judicial institution with a broader jurisdiction and different litigation procedures and methods of proof than the qadi court. In this context, it may be defined as ‘a specialized and distinctive judicial institution responsible for investigating and adjudicating administrative misconduct, abuse of power by state officials, and the enforcement of decisions that cannot be executed by other judicial institutions, as well as resolving disputes between two parties.’ However, different genres of Islamic legal and political literature approach mazālim from various angles and emphasize distinct aspects of it accordingly. The primary genres that deal with mazālim include ahkām al-sultāniyya treatises, siyāsa sharʿiyya writings, and works of the siyāsatnāme–naṣīhatnāme tradition, which are mostly classified under the category of adab literature. Modern scholarship has often drawn upon ahkām al-sultāniyya, siyāsa sharʿiyya, and historical chronicles to define the scope of the mazālim institution, frequently neglecting the rich data offered by the siyāsatnāme genre. In fact, these works provide substantial and unique insights deserving of a dedicated study. This study aims to examine the manner in which mazālim is treated in the siyāsatnāma literature, which both addresses the institution of mazālim as a separate section and discusses it under various thematic headings. Within this literature, mazālim is portrayed as a mechanism that enables the subjects to communicate their grievances to the ruler, thereby allowing the sovereign to be informed of the state of the people and to exercise just governance. Unlike other legal genres, the siyāsatnāme tradition addresses mazālim primarily as a symbolic and moral practice through which the ruler listens to public grievances and dispenses justice.

Anahtar Kelimeler

Mazālim , Justice , Siyāsatnāme , Ahkām al-Sultāniyya , Circle of Justice

Etik Beyan

This study was prepared under the supervision of Assoc. Prof. Nail Okuyucu from his doctoral thesis titled "The Theory of Mazālim in Islamic Legal and Political Thought" completed on 31/3/2023 at Marmara University Institute of Social Sciences.

Destekleyen Kurum

The author acknowledge that they received no external funding in support of this research.

Kaynakça

• Abbâsî, Ebû Muhammed Hasan b. Abdullah el-. Âsârü’l-üvel fî tedbîri’d-düvel. Mısır: Bulak Matbaası, 1878.
• Abbâsî, Ebû Muhammed Hasan b. Abdullah el-. Âsârü’l-üvel fî tedbîri’d-düvel. thk. Abdurrahman Umeyre. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1989.
• Adalıoğlu, Hasan Hüseyin. “Siyâsetnâme”. DİA. 37/304-306. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Ahmed, Fuâd Abdülmün‘im. Ebü’l-Hasen el-Mâverdî ve kitâbu Nasîhatü’l-mülûk. İskenderiyye: Müessesetü Şebâbi’l-Câmi‘a, ts.
• Akpınar, Mehmetcan. “Mawerdi”. The Princeton Encyclopedia of Islamic Political Thought. ed. Gerhard Bowering vd. 331-332. Princeton: Princeton University Press, 2013.
• Akyüz, Vecdi. İslam Hukukunda Yüksek Yargı ve Denetim: Divan-ı Mezâlim. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı (İFAV), 1995.
• Ali el-Kâtib, Ebu’l-Hasan Ali b. Rezin. Âdâbü’l-mülûk. thk. Celil el-Atiyye. Beyrut: Dârü’t-Talia, 1421/2001.
• Apaydın, Hacı Yunus. “Siyâset-i Şeri‘yye”. DİA. 37/299-304. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Beydebâ. Kelîle ve dimne : (tercüme ve metin). çev. Hayreddin Karaman - Bekir Topaloğlu. İstanbul: Nesil Yayınları, 1990.
• Birsin, Mehmet. “‘Siyaset’ten Örfi Hukuka: Siyaset-i Şer’iyyenin Serüveni”. Mesned İlahiyat Araştırmaları Dergisi 10/2 (2019), 425-460.
• Broadbridge, Anne F. “Royal Authority, Justice, and Order in Society: The Influence of Ibn Khaldun on the Writings of al-Maqrizi and Ibn Taghribirdi”. Mamluk Studies Review 7/2 (2003), 231-245. https://doi.org/10.6082/M1NZ85T7
• Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr el-. Kitâbü’t-Tâc fî ahlâki’l-mülûk. thk. Ahmed Zekî Paşa. Kahire: el-Matbaatü’l-Emiriyye, 1914.
• Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr el-. Saray Âdâbı. ed. Özgür Kavak. çev. Ali Benli. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Canatan, Kadir. “Siyasetnamelerin Dili Olarak Adalet”. Yetkin Düşünce 1/2 (2018), 165-176.
• Crone, Patricia. God’s Rule - Government and Islam. New York: Columbia University Press, 2004.
• Çeli̇ker, Hüseyin. “İslâm Hukuku’nda Devlet Başkanlığı”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 26/26-27 (2008), 251-298. https://doi.org/10.17120/omuifd.70829.
• Çolak, Abdullah. “Mâverdî ve el-Ahkâmü’s-Sultâniyyesi”. İnönü University International Journal of Social Sciences (INIJOSS) 5/1 (2016), 173-215.
• Darling, Linda T. A History of Social Justice And Political Power In The Middle East The Circle of Justice From Mesopotamia To Globalization. New York: Routledge, 2013.
• Darling, Linda T. “Do Justice, Do Justice, For That is Paradise: Middle Eastern Advice for Indian Muslim Rulers”. Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East 22/1-2 (2002), 3-19.
• Darling, Linda T. “Medieval Egyptian Society and the Concept of the Circle of Justice”. Mamluk Studies Review 10/2 (2006), 1-17. https://doi.org/10.6082/M1G44ND9
• Demir, Müddessir. Mâverdî’nin el-Ahkâmü’s-Sultâniyye’si İle Cüveynî’nin el-Gıyâsî’sinin Siyâsî-Fıkhî Ahkâm Açısından Mukayesesi (İmâmet Konuları Örneği). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Ebû Sâlim en-Nâsıbî, el-Vezîr Ebû Sâlim Muhammed. el-Ikdü’l-ferîd li’l-meliki’s-saîd. thk. Yûsuf b. Osman el-Hazîm. Beyrut: Merkezu İbni’l-Ezrak li’d-Dirâsâti’t-Türâsi’s-Siyâsi, 2013.
• Ebû Yûsuf, Ya‘kûb b. İbrâhim b. Habîb el-Ensârî el-Kûfî. el-Harâc. thk. Taha Abdurrauf. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye, ts.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed el-. Devlet Başkanına Öğütler. çev. Osman Arpaçukuru. İstanbul: İlke Yayıncılık, 2004.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed el-. et-Tibrü’l-mesbûk fî nâsîhâtü’l-mülûk. thk. Ahmed Şemsüddin. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1409.
• Heck, Paul. “The Role of Law in ‘Abbasid Political Thought From Ibn al-Muqaffa‘ (d. 139/756) to Qudāma b. Ja‘far (d. 337/948)”. ’Abbasid Studies: Occasional Papers of the School of Abbasid Studies. ed. J. E. Montgomery. 83-109. Leuven: Peeters, 2004.
• Hurvitz, Nimrod. “The Contribution of Early Islamic Rulers to Adjudication and Legislation: The Case of the Mazalim Tribunals”. Law and Empire: Ideas, Practices, Actors. 133-156. Leiden: Brill, 2013.
• İbn Abdürabbih, Ebû Ömer Şihâbüddîn Ahmed. el-İkdü’l-ferîd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1404.
• İbn Hamdun, Ebü’l-Meali Bahaeddin Muhammed b Hasan. et-Tezkiretü’l-hamdûniyye. thk. Bekr Abbas - İhsan Abbas. Beyrut: Dâru Sâdır, 1996.
• İbn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdullah b. Müslim. Uyûnu’l-ahbâr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418.
• İbn Nübâte, Ebû Bekr Cemâlüddîn Muhammed el-Mısrî. el-Muhtâr min kitâbi Tedbîri’d-düvel. thk. Selvi Kandil Şelhâ. Beyrut: Merkezu İbni’l-Ezrak li’d-Dirâsâti’t-Türâsi’s-Siyâsi, 2. Basım, 2012.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdullah b. Muhammed el-Meâfirî. Ahkâmü’l-Kur’ân. thk. Muhammed Abdülkadir Ata. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 1424.
• İbnü’l-Ezrak, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali el-Gırnâtî. Bedâ’i‘u’s-silk fî tabâ’i‘i’l-mülk. thk. Ali Sâmi en-Neşşâr. 2 Cilt. Kahire: Dârü’s-Selâm, 2008.
• İbnü’l-Mevsılî, Muhammed b. Muhammed b. Abdülkerim. Hüsnü’s-Sülûk. thk. Fuâd Abdülmün‘im Ahmed. Riyad: Dârü’l-Vatan, 1995.
• Kalâi, Ebû Abdullah Muhammed b Ali el-. Tehzibü’r-riyase ve tertibü’s-siyase. thk. İbrahim Yûsuf Mustafa Accu. Zerka: Mektebetü’l-Menâr, 1985.
• Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Şehabeddin Ahmed b. Ali b. Ahmed el-. Subhü’l-a‘şâ fî sınâati’l-inşâ. 14 Cilt. Kahire: el-Matbaatü’l-Emîriyye, 1913.
• Kallek, Cengiz. “Şeyzerî, Celâleddin”. DİA. 39/107-109. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Karaismailoğlu, Adnan. “Kelîle ve Dimne”. DİA. 25/210-212. İstanbul: TDV Yayınları, 2002.
• Karaman, Dursun. İslam Hukuk ve Siyaset Düşüncesinde Mezâlim Teorisi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Kavak, Özgür. “Takdim”. çev. Ali Benli. Saray Âdâbı. mlf. Ebû Osman Amr b. Bahr el-Câhız. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Kazvinî, Zekeriyyâ b. Muhammed b. Mahmud el-. Müfîdü’l-ulûm ve mübîdü’l-hümûm. thk. Muhammed Abdülkadir Ata. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• Keleş, Mahmut Recep. “Eyyubiler Dönemi Siyasetnamelerinden Nasîhatü’l-Meliki’l-Eşref : Çeviri ve Değerlendirme”. Van İlahiyat Dergisi 7/11 (2019), 234-250. https://doi.org/10.5281/zenodo.3571976
• Kerimoğlu, Özkan. “Mâverdî’nin Edebü’d-dünyâ ve’d-dîn Adlı Eserinde Dünya Düzeninin Islahı İçin Zorunlu Gördüğü Kaideler Üzerine Bir Değerlendirme”. Sinop Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 5/1 (2021), 107-132. https://doi.org/10.30561/sinopusd.916625
• Koşum, Adnan. “İslam Hukukunda ‘Siyaset-i Şer’iyye’ Kavramı”. İslâmî Araştırmalar 16/3 (2003), 350-358.
• Kömbe, İlker. Adalet Dairesinin Teşekkülü ve Temel Kavramları. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Kömbe, İlker. “İslam Siyaset Düşüncesinin Bir Kaynağı Olarak Siyasetnâme-Nasihatnâme Türünde Siyaset Tasavvuru”. İslam Siyaset Düşüncesi Adil Devlet, Erdemli Şehir, Mükellef İnsan. ed. Lütfi Sunar - Özgür Kavak. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, 2018.
• Levend, Agâh Sırrı. “Siyaset-nameler”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten 10/1 (1963), 167-194.
• Mack, Gregory. “Grievance”. The Princeton Encyclopedia of Islamic Political Thought. ed. Gerhard Bowering vd. 207-208. Princeton: Princeton University Press, 2013.
• Makrîzî, Takıyyüddin Ahmed b. Ali b. Abdülkadir el-. el-Mevaiz ve’l-itibar fi zikri’l-hıtat ve’l-asar. thk. Eymen Fuad Seyyid. 6 Cilt. London: Müessesetü’l-Furkan li’t-Türasi’l-İslâmî, 2013.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed el-. Devlet Yönetimi. çev. Mehmet Ali Kara. İstanbul: İlke Yayıncılık, 2003.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed el-. Edebü’d-dünyâ ve’d-dîn. thk. Muhammed Kerim Râcih. Beyrut: Dâru İkra, 4. Baskı., 1985.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed el-. el-Ahkâmü’s-sultâniyye. thk. Ahmed Câd. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2006.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed el-. Nasîhatü’l-mülûk. thk. Hıdır Muhammed Hıdır. Kuveyt: Mektebetü’l-Felâh, 1983.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed el-. Teshîlü’n-nazar ve ta’cîlü’z-zafer fî ahlâki’l-melik ve siyâseti’l-mülk. thk. Rıdvan Seyyid. Beyrut: Dârü’l-Ulûmi’l-Arabiyye, 1987.
• Nielsen, Jorgen S. Secular Justice in an Islamic State: Mazalim Under the Bahri Mamluks 662/1264-789/1387. İstanbul: Nederlands Hıstorısch-Archaelo, 1985.
• Nizâmülmülk, Ebâ Ali Kıvâmüddin Hasan b. Ali b. İshak et-Tûsî. Siyâsetnâme. çev. Mehmet Taha Ayar. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2009.
• Okur, Hüseyin. “Gazâlî’nin Nasîhatü’l-Mülûk Adlı Eserinde Siyasetü’ş-Şeriyye Esasları”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 43 (2020), 1-30. https://doi.org/10.30623/harranilahiyatdergisi.572343
• Sa’lebî, Muhammed b Haris es-. Ahlâkü’l-mülûk. thk. Celil el-Atiyye. Beyrut: Dârü’t-Talia, 1424.
• Sa’lebî, Muhammed b Haris es-. Taht Âdâbı. çev. Muharrem Hilmi Özev. İstanbul: Bordo Siyah Yayın Basım, 2011.
• Saleh, Abdel Hamid. “Ibn Khalaf”. The Encyclopaedia of Islam. ed. C. E. Bosworth v.dğr. 12/390. Leiden: Brill, 2004.
• Sarıbıyık, Mustafa. Mâverdî’nin Nasîhatü’l-mülûk’u ve Siyasî Görüşleri. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1996.
• Seyyinâsır, Muhammed Allâl. “Kitâbü’l-Mâverdî fî Nasîhatü’l-mülûk”. Mecelletü’l-Akademiyye 4 (1987), 149-192.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Şemsüddîn Yûsuf b. Kızoğlu. el-Celîsü’s-sâlih ve’l-enîsü’n-nâsıh. thk. Ahmed İsevi. Tanta: Dârü’s-Sahâbe li’t-Türâs, 1991.
• Sunar, Lütfi - Kavak, Özgür. “Giriş”. İslam Siyaset Düşüncesi Adil Devlet, Erdemli Şehir, Mükellef İnsan. ed. Lütfi Sunar - Özgür Kavak. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, 2018.
• Süyûtî, Celâleddin Abdurrahman b Ebî Bekr es-. Târîhü’l-hulefâ. Mısır: Matbaatü’l-Meymeniye, 1887.
• Şafak, Ali. “el-Ahkâmü’s-Sultâniyye”. DİA. 1/554-555. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Şahin, Salih. İslam Hukukunda Devlet Yönetimi ve Başkanlık Sistemi. Ankara: İlâhiyât, 2024.
• Şahin, Salih. “Siyasetnâme Literatüründe Öne Çıkan İslâm Siyaset Ahlâkının Temel İlkeleri”. Mütefekkir 10/20 (2023), 515-545. https://doi.org/10.30523/mutefekkir.1405322
• Şeyzerî, Ebü’n-Necîb Celaleddin Abdurrahman b. Nasr eş-. el-Menhecü’l-meslûk fî siyâseti’l-mülûk. thk. Ali Abdullah Musa. Zerka: Mektebetü’l-Menâr, 1987.
• Taneri, Aydın. “Hâcib”. DİA. 14/508-511. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Tarsusi, Necmeddin İbrahim b. Ali et-. Tuhfetü’t-Türk: Tarsusi’nin siyasetnamesi : (inceleme-eleştirmeli metin-çeviri). ed. Özgür Kavak - Hızır Murat Köse. çev. Usame Onuş. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2018.
• Turtuşî, Ebu Bekr Muhammed b. Velid b. Muhammed et-. Sirâcü’l-müluk. thk. Muhammed Fethi Ebû Bekr. 2 Cilt. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyyetü’l-Lübnâniyye, 1994.
• Tyan, Emile. Histoire de l’organisation judiciaire en pays d’Islam. Leiden: Brill, 2. Basım, 1960.
• Urmevî, Mübarek b. Halil el-Haznedâr el-Mevsılî el-. Âdâbü’l-mülûk bi’l-adl. thk. eş-Şeyh Seyyid Kevserî Hasan. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Yeniçeri, Celal. “Mezâlim”. DİA. 29/515-518. İstanbul: TDV Yayınları, 2004.