Tekkelerin İdamesinde Para Vakıflarının Rolü: 18. Asır Üsküdar Devâtî Tekkesi Örneği

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 2, 399 - 412, 27.12.2025

Nevzat Erkan

https://doi.org/10.64270/kider.1799534

Öz

Bu çalışma, Osmanlı toplumunda tasavvufî hayatın kurumsal yapılarından biri olan tekkelerin iktisadî sürdürülebilirliğinde para vakıflarının rolünü, 18. yüzyıl Üsküdar’ında faaliyet gösteren Devâtî Tekkesi örneği üzerinden incelemektedir. Tekkeler, dinî ve manevî fonksiyonlarının yanı sıra sosyal ve ekonomik ilişkiler içinde varlıklarını sürdürmüş; bu süreçte para vakıfları, tekke hizmetlerinin devamlılığını sağlayan önemli gelir kaynakları arasında yer almıştır. Çalışmada, Devâtî Tekkesi’ne ait para vakıflarına ilişkin veriler, Üsküdar şer‘iyye sicilleri esas alınarak değerlendirilmiştir. Araştırma, 1700–1750 yılları arasına ait sicillerde yer alan vakıf kayıtlarını merkeze almakta; tekkeye bağlı para vakıflarının kuruluşu, işletim biçimleri ve kredi uygulamalarını ayrıntılı biçimde ele almaktadır. İncelenen kayıtlar, Devâtî Tekkesi para vakıflarının büyük ölçüde bey‘ bi’l-istiğlâl akdi yoluyla işletildiğini ve bu vakıflardan kredi alanların önemli bir kısmının gayrimüslimlerden oluştuğunu göstermektedir. Borç işlemlerinde çoğunlukla konutların rehin gösterildiği, kredi tutarlarının ise dönemin Üsküdar’ındaki ortalama konut fiyatlarının altında kaldığı tespit edilmiştir. Çalışmada ayrıca, para vakıflarının yalnızca tekkenin dinî ve sosyal faaliyetlerinin finansmanında değil, şehir sakinlerinin nakit ihtiyacının karşılanmasında da işlevsel bir rol üstlendiği ortaya konulmaktadır. Sonuç olarak Devâtî Tekkesi örneği, Osmanlı şehir hayatında tekke–vakıf–ekonomi ilişkisini somut veriler üzerinden analiz etme imkânı sunmakta; para vakıflarının hem kurumsal devamlılık hem de toplumsal iktisadî işleyiş açısından taşıdığı önemi göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi , Para Vakıfları , Tekke , Üsküdar , Devâtî Tekkesi

Etik Beyan

Bu makale, 13-15 Ekim 2023 tarihinde yapılan Uluslararası 12. Üsküdar Sempozyumu’nda sunulan tebliğin gözden geçirilmesi ve bilgilerin yeniden değerlendirilmesiyle ortaya çıkmıştır. Bu çalışma, etik kurul izni gerektirmeyen nitelikte olup kullanılan veriler literatür taraması/yayınlanmış kaynaklar üzerinden elde edilmiştir. Çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

The Role of Cash Waqfs in the Maintenance of Lodges: The Case of the 18th-Century Üsküdar Devātī Lodge

Öz

This article examines the role of cash waqfs in sustaining Sufi lodges within Ottoman society, focusing on the Devātī Lodge in eighteenth-century Üsküdar. Beyond their spiritual and religious functions, Sufi lodges operated within broader social and economic networks, relying on various financial mechanisms to ensure institutional continuity. Among these mechanisms, cash waqfs constituted a significant and flexible source of income. Drawing on records from the Üsküdar sharʿiyya court registers, this study analyzes the structure and operation of the cash waqfs affiliated with the Devātī Lodge. The research primarily covers the period between 1700 and 1750 and is based on a systematic examination of court records documenting waqf accounts and credit transactions. The findings indicate that the Devātī Lodge’s cash waqfs were predominantly operated through the contract of bayʿ bi’l-istiġlāl, a form of sale-and-leaseback arrangement widely used in Ottoman cash waqf practice. The data further reveal that a substantial proportion of borrowers were non-Muslims, while Muslims also participated in these transactions to a lesser extent. Residential properties were most commonly used as collateral, and the loan amounts generally remained below the average market value of houses in contemporary Üsküdar. The study also demonstrates that these cash waqfs served not only to finance the religious and social activities of the lodge but also to meet the liquidity needs of the urban population. In this respect, the Devātī Lodge case illustrates the integrative role of cash waqfs within the Ottoman urban economy. Overall, the article highlights the importance of cash waqfs in maintaining Sufi institutions and contributes to a deeper understanding of the economic dimensions of Ottoman religious life.

Anahtar Kelimeler

Islamic History , Cash Waqfs , Sufi Lodge (Tekke) , Üsküdar , Devātī Lodge

Etik Beyan

This article is based on a revised and re-evaluated version of a paper presented at the 12th International Üsküdar Symposium, held on 13–15 October 2023. This study does not require ethics committee approval, as the data used were obtained through a literature review and published sources. It is hereby declared that scientific and ethical principles were observed during the preparation of the study, and all referenced works are duly cited in the bibliography.

Kaynakça

• Altınbaş, Mehmed Vâmık Şükrü. Evkâf-ı Ümem Tarihi. İstanbul, 1915.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri, Osmanlı Arşivi (BOA): BOA, A.MKT.NZD, 213/34. BOA, C.Ev., no. 330/16789; no. 599/30207; no. 635/32040. BOA, İE, Ev., 19/2270. BOA, MB.İ., 2/77. BOA, ŞD, 3033/27.
• Erkan, Nevzat. Osmanlı Üsküdarı’nda Toplumsal Hayat (18. Asır Üsküdar’da Müslim–Gayrimüslim İlişkileri). İstanbul: Üsküdar Belediyesi, 2015.
• Gördebil, Osman. “Devâtî Mustafa Efendi ve Kurduğu İki Celvetî Tekkesi”. Uluslararası Üsküdar Sempozyumu VIII (21–23 Kasım 2014) Bildiriler. İstanbul: Üsküdar Belediyesi, 2015.
• Haskan, Mehmet Nermi. Yüzyıllar Boyunca Üsküdar. Proje Koordinatörü: Veli Saylam; Redaksiyon: Süleyman Nevzat Özdemir. İstanbul: Üsküdar Belediyesi, 2001.
• İstanbul Kadı Sicilleri, İstanbul Mahkemesi 33 Numaralı Sicil (H. 1183–1185 / M. 1769–1770). Proje Yönetmeni: M. Akif Aydın; Editör: Coşkun Yılmaz; Çeviri yazı/Mukabele: Yılmaz Karaca – Mustafa Yılmaz. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi; Kültür A.Ş.; İstanbul Medipol Üniversitesi, 2019.
• İstanbul Kadı Sicilleri, Üsküdar Mahkemesi 531 Numaralı Sicil (H. 1204–1207 / M. 1790–1793). Proje Yönetmeni: M. Akif Aydın; Editör: Coşkun Yılmaz; Çeviri yazı/Mukabele: Abdulkadir Altın – Yılmaz Karaca. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi; Kültür A.Ş.; İstanbul Medipol Üniversitesi, 2019.
• Kaplan, Mahmut. “Şuara Tezkirelerine Göre Üsküdar Şairleri”. Üsküdar Sempozyumu I (12–13 Mayıs 2003) Bildiriler. İstanbul: Üsküdar Belediyesi, 2004.
• Kaya, Süleyman. “Para Vakıfları Üzerine”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 1/1 (2003).
• Kaya, Süleyman. “Para Vakıflarının Nakit İşletme Yöntemleri”. Vakıf, Hukuk ve Toplum Seminer Bildirileri (Nisan 2013). Üsküdar, 2013.
• Kaya, Süleyman. “XVIII. Yüzyıl Sonlarında Üsküdar Vakıflarının Gelir Kaynakları”. Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi XV/29 (2010).
• Özcan, Tahsin. “Kanuni Dönemi Üsküdar Para Vakıfları”. Üsküdar Sempozyumu I (23–25 Mayıs 2003) Bildiriler. İstanbul: Üsküdar Belediyesi, 2004.
• Özcan, Tahsin. Osmanlı Para Vakıfları: Kanuni Dönemi Üsküdar Örneği. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2003.
• Sökütlü, Yeşim. Şeyh Devâtî Mustafa Haziresinde Yer Alan Mezar Taşları. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015.
• Şeyh Mustafa Devâtî. Tuhfetü’s-Sûfiyyîn. Haz. Necdet Tosun. İstanbul: Hacegân, 2014.
• Şeyhî Mehmed Efendi. Vekāyiʿu’l-Fużalāʾ: Şeyhî’nin Şakāʾik Zeyli (İnceleme–Tenkitli Metin–Dizin). Haz. Ramazan Ekinci; Ed. Derya Örs. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2018.
• Tosun, Necdet. “Devâtî Mustafa Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Ek-1. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Uşşâkizâde İbrahim Efendi. Zeyl-i Şakāʾik: Uşşâkizâde’nin Şakāʾik Zeyli (İnceleme–Metin). Haz. Ramazan Ekinci; Ed. Derya Örs. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• Üsküdar Şerʿiyye Sicilleri (ÜŞS): ÜŞS, no. 327; no. 333; no. 334; no. 335; no. 344; no. 350; no. 355; no. 358; no. 378; no. 385; no. 400; no. 411.
• Yılmaz, Necdet. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf: Sufiler, Devlet ve Ulema (XVII. Yüzyıl). İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2001.