Kur’an’da Okuyucudan Kaynaklı Çelişki Algısı ve Çözüm Yöntemleri

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 2, 413 - 430, 27.12.2025

Muhammet İkbal Çalış

https://doi.org/10.64270/kider.1815535

Öz

Bu makale, ulûmu’l-Kur’ân literatüründe Kur’an âyetlerinin anlaşılması sırasında ortaya çıkan anlam farklılıklarını ifade eden “ihtilaf” konusunu ele almakta ve bu çerçevede literatürde sıklıkla zikredilen “teâruz”, “tenâkuz” ve “işkâl” gibi kavramların mahiyetine temas etmektedir. Müfessirlerin önemli bir kısmına göre Kur’an âyetleri hakkında kullanılan bu tür kavramlar ilk bakışta bir çelişki izlenimi doğursa da hakikî bir tenakuzu değil, çoğunlukla muhatap merkezli anlama ve yorumlama problemlerini yansıtmaktadır. Bu yaklaşım doğrultusunda klasik dönem müfessir ve usulcüleri, Kur’an’ın ilahî kelam oluşu gereği gerçek bir çelişki barındırmayacağını vurgulamış, bu sebeple de “mûhimü’l-ihtilaf” (ihtilaf vehmi) gibi kullanımlar geliştirerek ihtilafın, muhatabın meseleyi anlama ve idrak kapasitesinden kaynaklandığını belirtmişlerdir. Bu noktada çalışmada öncelikle ihtilaf kavramına dâir erken dönemlerden günümüze kadarki süreçte kaleme alınmış belli başlı çalışmalara yer verilmiş, ardından müfessirlerin zâhirî çelişkileri açıklarken sıkça başvurdukları “zaman”, “mekân” ve “muhatap” kriterlerinin ihtiladın îzahındaki işlevi değerlendirilmiştir. Ayrıca Kur’an’daki zahirî çelişkilerin giderilmesi için geliştirilen müşkilü’l-Kur’ân ilminin tefsir usulü açısından ne tür bir metodolojik çerçeve sunduğu ele alınmıştır. Son olarak, Osmanlı usûl âlimlerinden Kâfiyeci’nin ihtilaf anlayışı üzerinde durulmuş ve onun zâhirî tearuzları izah ederken benimsediği yaklaşım ortaya konulmuştur. Nitekim ona göre insan, deliller sahih olsa bile, anlama gücünde veya meseleleri kavrama kabiliyetinde bir eksiklik bulunduğunda âyetleri birbiriyle çelişiyor gibi görebilmektedir. Dolayısıyla Kâfiyeci, ihtilafın ilahî kelamdan değil, çoğunlukla insanın idrak düzeyinden ve yorum kapasitesinden kaynaklandığını vurgulamıştır. Bu çalışmada nitel araştırma yöntemi benimsemiş ve bu doğrultuda doküman analizi tekniği kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir , Kur’an , Çelişki , İhtilaf , Muhatap , Kâfiyeci

Etik Beyan

Bu çalışma, 22-24 Ekim 2024 tarihlerinde Van’da düzenlenen III. Uluslararası Van Gölü Sosyal Bilimler Kongresi’nde sözlü olarak sunulan ve kongre kitabında (38-44) tam metin olarak yayımlanan bildirinin genişletilmiş hâlidir. Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Perceived Contradictions in the Qur’an Arising from the Reader and Methods of Resolution

Öz

This article examines the issue of ikhtilāf, which denotes differences in meaning that arise during the interpretation of Qur’anic verses, within the ʿulūm al-Qur’ān literature, and in this context addresses the nature of concepts frequently mentioned in the literature such as taʿārud, tanāqud, and ishkāl. According to a significant number of exegetes, although the use of such terms with regard to Qur’anic verses may at first glance give the impression of contradiction, they do not point to a genuine inconsistency; rather, they mostly reflect problems of understanding and interpretation that are centered on the addressee. In line with this approach, classical exegetes and scholars of legal theory emphasized that, by virtue of being divine speech, the Qur’an cannot contain a real contradiction. For this reason, they developed expressions such as mūhim al-ikhtilāf (“the illusion of contradiction”) to indicate that ikhtilāf stems from the addressee’s capacity to comprehend and grasp the issue at hand. In this respect, the study first surveys major works written from the early period to the present that deal with the concept of ikhtilāf. It then evaluates the function of the criteria of time, place, and audience, which exegetes frequently employ when explaining apparent contradictions. In addition, the study discusses the type of methodological framework offered, from the perspective of tafsīr methodology, by the discipline of Mushkil al-Qur’ān, which was developed to resolve apparent contradictions in the Qur’an. Finally, the article focuses on the understanding of ikhtilāf articulated by the Ottoman scholar of legal theory Kāfiyecī and sets out the approach he adopted in explaining apparent cases of taʿārud. According to him, even when the evidences are sound, a person may perceive verses as contradictory if there is a deficiency in their power of understanding or ability to grasp the issues involved. Accordingly, Kāfiyecī emphasizes that ikhtilāf arises not from the divine word itself, but predominantly from the level of human comprehension and interpretive capacity. This study adopts a qualitative research method and, in this framework, employs the document analysis technique.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr , Qur’an , Contradiction , Disagreement , Addressee , Kāfiyecī

Etik Beyan

This study is an expanded version of the paper that was presented orally at the 3rd International Lake Van Social Sciences Congress, held in Van on October 22–24, 2024, and published in full (pp. 38–44) in the conference proceedings. It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Kaynakça

• Abduh, Muhammed. Müşkilâtü’l-Kur’âni’l-Kerîm ve tefsîru sûreti’l-fâtiha. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayât, 1969.
• Begavî, Ebû Muhammed el-Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed el-Ferrâ. Meʿâlimü’t-Tenzîl. Riyad: Dâru Tayyibe li’n-Neşr ve’t-Tevzîʿ, 1997.
• Bikâî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn İbrâhîm b. Ömer b. Hasen er-Rubât el-Hırbevî. Nazmü’d-dürer fî tenâsübi’l-âyât ve’s-süver. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, 1984.
• Candan, Abdülcelil. Kur’an-ı Kerim’de Anlaşılması Güç Ayetler. Diyarbakır: Seyda Yayınları, 2014.
• Cüveynî, Yûsuf b. Muhammed. et-Telhîṣ fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Abdullah Cûlem en-Nebâlî – Beşîr Ahmed el-Umrî. Beyrut: Dârü’l-Beşâir el-İslâmiyye, t.y.
• Çelebi, Muharrem, “Kutrub”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 2002, 26/495.
• Çelebi, Muharrem. “Mukātil b. Süleyman”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yay., 2020, 31/136.
• Eren, Şadi. “Kur’ân’ın Bütünlüğü ve Tefsirde Tenevvü‘ İhtilafı”. EKEV Akademi Dergisi 1/2 (1998), 23-32.
• Gengil, Veysel, “Zemahşerî’nin Müşkil Denilen Âyetlere Dair Çözümlemesi”, Diyanet İlmi Dergi 57/2 (2021), 525-560.
• Goldfeld, Isaiah (thk.). Tefsîru’l-Hamsi Mieti Âyetin. London: Cambridge, 1980.
• İbn Atiyye el-Endelüsî, Abdülhak. el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-ʿazîz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• İbnü’l Cevzî, İbnü’l-Ferec Abdurrahmân. Zâdü’l-mesîr fî ʿilmi’t-tefsîr. Beyrut: Dâru’l-Kitâb el-ʿArabî, 1422.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim. Teʾvîlü Müşkili’l-Kur’ân. Kahire: Dâru’t-Turâs, 1973.
• İltaş, Davut. Klasik Nesih Teorisi ve Çağdaş Tefsirciler. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Kahraman, Ferruh. Ulûmu’l-Kur’ân Özelinde Tefsirde İhtilaflar. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2011.
• Kahraman, Ferruh. “Tefsîrde Tenevvü ve Tezâd İhtilâfı Ayrımının Yetersizliği”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/24 (Aralık 2014), 85-107.
• Katâde b. Diâme. en-Nâsih ve’l-Mensûh. thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1998.
• Kâfiyeci, Muhammed b. Süleyman. et-Teysîr fî Kavâ‘idi ʿIlmi’t-Tefsîr. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 1990.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Câmiʿ li-Ahkâmi’l-Kurʾân. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1964.
• Krasniqi, Valmire Batatina, “Zemâhşerî’nin Müşkil Âyetler Arasındaki Taaruzu Çözümlemesi”, Tarih Okulu Dergisi (TOD) 50 (2021), 739-781.
• Mansûr, Abdullah b. Hamd. Müşkilü’l-Kur’âni’l-Kerîm. Dammam (Suudi Arabistan): Dârü İbn Cevziyye, 1426/2005.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd el-Semerkandî. Teʾvîlâtü ehli’s-sünne. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Mekkî b. Ebî Tâlib. el-Îzâh li-nâsihi’l-Kur’ân ve mensûhih. Cidde: Dârü’l-Münâra, 1986.
• Öztürk, Mustafa. “Alîm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 31 Ekim 2025.
• Pak, Süleyman. Müşkilü’l-Kur’an. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
• Süyûtî, Celâluddîn. el-İtkân fî ʿulûmi’l-Kur’ân. Kahire: Dâru’t-Turâs, 1985.
• Şinkîtî, Muhammed el-Emîn. Defʿu îhâmi’l-iztırâb ʿan âyâti’l-Kitâb, Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1996.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân. Mekke: Dârü’t-Terbiye ve’t-Türâs, t.y.
• Telkenaroğlu, M. Rahmi, “İslami İlimlerde Birleştirici Yorum ‘Tenevvü İhtilafı’”, Diyanet İlmi Dergi 48/2 (2012), 31-57.
• Türker, Ömer, “Mukātil b. Süleyman”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Ankara: TDV Yayınları, 2020, 31/136.
• Topaloğlu, Bekir. “Hakîm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Yerinde, Adem. “İlk Bakışta Çelişki Görünümü Veren Âyetler ve Etrafında Oluşan Bilimsel Edebiyat”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (Sakarya, 2007).
• Yerinde, Adem. “Müşkilü’l-Kur’an”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), c. 32. İstanbul: TDV Yayınları, 2006, 164-167.
• Yüksek, Muhammed İsa – Mahmut Ayyıldız. Hanefî-Mâtürîdî Tefsir Usulünün Temelleri. Trabzon: Kalem Yayınları, 2020.
• Yüksek, Muhammed İsa. “Bir İşkâl Çözüm Yöntemi Olarak Neshin Aidiyeti”, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 25/3 (2021), 1065-1080.
• Zerkeşî, Bedreddin Muhammed Abdullah. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Kur’ân. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1957.