Hanefî Usûl Muhtasarlarının Gelişimi: (II) Hüsameddin el-Ahsîketî’nin el-Müntehab’ı ve Hanefî Usûlündeki Yeri

Yıl 2017, Cilt: 1 Sayı: 2, 21 - 42, 10.12.2017

Mehmet Boynukalın

Öz

Öz: Hanefî usûl-i
fıkıh muhtasarlarının gelişiminin incelenmesi usûl ilminin tarihi gelişimini
tespit etme açısından önem arzetmektedir. Pezdevi’nin (482/1089) Usûl’ünden
sonra göze çarpan ilk Hanefî usûl muhtasarı Hüsameddin el-Ahsîketî’nin
(644/1247) el-Müntehab’ıdır. Büyük ölçüde Usûlü’l-Pezdevi’yi esas
alan ve onu beşte biri kadar bir hacimde özetleyen Ahsîketî’nin çalışması Hanefî
usûlcüleri tarafından kabul görmüş, ders kitabı olarak okutulmuş, metin olarak
ezberlenmiş, birçok usûlcü tarafından şerhedilmiştir. Ahsîketî’nin Müntehab’ı
üzerine 24 şerh yazıldığını tespit edebildik. Hafızuddin en-Nesefi (710/1310),
Hüsameddin es-Siğnaki (714/1314), Abdülaziz el-Buhari (730/1329) ve Emir Katip
el-Etkani (758/1357) gibi meşhur usûlcülerin Müntehab üzerine şerh
yazmaları bu muhtasar metnin yazıldığı dönemde kısa bir süre içinde
yaygınlaştığını ve o dönemde önemli bir ilgiye ve şöhrete kavuştuğunu
göstermektedir. Müntehab’ın yazıldıktan sonraki ilk iki asırda yoğun bir
ilgi gördüğü, ardından bu ilginin Hint coğrafyasında devam etmekle birlikte
diğer bölgelerde kısmen azaldığı, zamanla Menar ve Tenkih gibi
başka usûl metinlerinin öne çıktığı söylenebilir. Bununla birlikte bu metne
yönelik ilgi tamamen kaybolmamış ve gümüze dek Müntehab muhtelif
bölgelerde okunmaya ve okutulmaya devam etmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hanefî usûl-i fıkhı, Muhtasar, Pezdevi, Ahsîketî

Kaynakça

• Ahsîketî, Hüsameddin Muhammed b. Muhammed, el-Müntehab fî usûli’l-mezheb, nşr. Ahmed Muhammed Nasır Abbas el-Avazi, Beyrut: Darü’l-Medari’l-İslami, 2005 (1425). Akçay, Mustafa, "Siyalkuti", DİA, 2009, XXXVII, 292-293. Akgündüz, Ahmet, "İtkani", DİA, 2001, XXIII, 464-465. Atar, Fahrettin, "Abdülaziz el-Buhari", DİA, 1988, I, 186-187. Bağdatlı İsmail Paşa (1920), İzahu’l-meknun fi’z-zeyli ala Keşfü’z-zunun, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1945-1947. -------------, Hediyyetü'l-arifin esmaü’l-müellifin ve asarü’l-musannifin, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1951-1955. Bedir, Murteza, "Nesefi, Ebü’l-Berekat", DİA, 2006, XXXII, 567-568. Beka, Muhammed Mazhar, Mucemü’l-usûliyyin (A’lamu usûli’l-fıkhi’l-İslami ve musannefatuhum), Mekke 1420. Beligrami, Gulam Ali Azad, Sübhatü’l-mercan fi asari Hindustan, nşr. Muhammed Said et-Tureyhi, Beyrut-Bağdad: Dârü’r-Rafideyn, 2015. Bernamecü’l-Mektebeti’l-Halidiyye el-umumiyye, Amman: Matbaatü’ş-Şark ve Mektebetüha, 1400/1980. Brockelmann, Carl, Geschichte der arabischen Litteratur (GAL), Leiden: E. J. Brill, 1943-1949. -------------, Geschichte der arabischen Litteratur Supplementband (GAL Suppl.), Leiden: E. J. Brill, 1937-1942. -------------, Tarihü'l-edebi'l-Arabi (nakalehu ile’l-Arabiyye es-Seyyid Yakub Bekir, Abdülhalim en-Neccar), Kahire 1993. Buhari, Alaeddin Abdülaziz b. Ahmed, Kitabü’t-Tahkik, Leknev 1293/1876. Bursalı Mehmed Tahir (1344/1925), Osmanlı Müellifleri, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333-1342. Cu’be, Nazmi, Fihris mahtutati’l-Mektebeti’l-Halidiyye el-Kuds, Londra: Müessesetü’l-Furkan li’t-türasi’l-İslâmî, 1427/2006. Davut İltaş, "Üsmendi", DİA, 2012, XLII, 388-389. Dindar, Bilal, “Bedreddin Simavi”, DİA, 1992, V, 331-334. Esin, Emel “Ahsikes”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 1989, II, s. 180-181. Etkani, Kıvamüddin Emir Katib b. Emir Ömer el-Farabi, et-Tebyin, nşr. Sabir Nasr Mustafa Osman, Küveyt: Vezaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1420/1999. Ferfur, Veliyyüddin Muhammed Salih, el-Müzheb fi usûli’l-mezheb ale’l-Müntehab, baskı yeri ve tarihi yok, Mektebetü Dâri’l-Ferfur. Fihrisü’ş-şamil li't-türasi'l-Arabiyyi’l-İslamiyyi’l-mahtut: el-fıkhu ve usûluhu, Amman: Müessesetü Âli’l-Beyt, 1424/2003. Günay, H. Mehmet, "İbnü’t-Türkmani, Taceddin", DİA, 2000, XXI, 235. Hamevi, Yakut b. Abdullah, Mucemü'l-büldan, Beyrut: Darü Sadır, 1995. Han, Ahmed, Mucemu’l-matbuati’l-Arabiyye fi şibhi’l-karrati’l-Hindiyye, Riyad: Matbuatü Mektebeti’l-Melik Fehd el-Vataniyye, 1421/2000. Hanci, Muhammed b. Muhammed el-Bosnevi, el-Cevherü'l-esna fi teracimi ulemai ve şuarai Bosna, nşr. Abdülfettah Muhammed el-Hulv, Cize: Hecer li’t-tıbaati ve’n-neşr, 1413/1992. Haseni, Abdülhay b. Fahreddin et-Talibi, Nüzhetü'l-havatır ve behcetü'l-mesami’ ve'n-nevazır: el-İlam bi-men fi tarihi’l-Hind mine’l-a’lam, Beyrut: Dârü İbn Hazm, 1420/1999. İbn Hacer el-Askalani, Şihabeddin Ahmed b. Ali, ed-Dürerü’l-kamine fi a’yani’l-mieti’s-samine, nşr. Muhammed Abdülmuid Han, Haydarabad: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmaniyye, 1392/1972. İbn Kesir, Ebu’l-Fida İsmail ed-Dımaşki, el-Bidaye ve’n-nihaye, nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türki, Cîze: Dârü Hecer li’t-tıbaa, 1418/1997. İbn Nasırüddin, Şemseddin Muhammed b. Abdullah ed-Dımaşki, Tavzihü’l-Müştebih, nşr. Muhammed Nuaym el-Araksusi, Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1993. İbn Rafi, Takıyyüddin Muhammed, el-Vefeyat, nşr. Salih Mehdi Abbas-Beşşar Avvad Maruf, Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1402. İbn Tağriberdi, Cemaleddin Yusuf el-Atabeki, el-Menhelü’s-safi ve’l-müstevfi bade’l-Vafi, nşr. Muhammed Muhammed Emin, Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-âmme li’l-kitâb, ts. ---------------, en-Nücumü’z-zahire fi muluki Mısr ve’l-Kahire, Kahire: Vezaretü’s-Sekafe, ts. İbnü’l-İmad el-Hanbelî, Ebu’l-Felah Abdülhay b. Ahmed, Şezeratü’z-zeheb fi ahbari men zeheb, nşr. Mahmud el-Arnaut, Dımaşk-Beyrut: Dârü İbn Kesir, 1406/1986 Kannevci, Muhammed Sıddık Han, Ebcedü’l-ulum, Beyrut: Dârü İbn Hazm, 1423/2002. Kari, Ali b. Sultan Muhammed, el-Esmarü'l-ceniyye fi esmai’l-Hanefiyye, nşr. Abdülmuhsin Abdullah Ahmed, Bağdad: Divanü’l-Vakfi’s-Sünni, 1430/2009. Kasım b. Kutluboğa, Tacü't-teracim, nşr. Muhammed Hayr Ramazan Yusuf, Dımaşk-Beyrut: Darü’l-Kalem, 1413/1992. Katip Çelebi, Mustafa b. Abdullah, Keşfü’z-zunun an esami’l-kütübi ve’l-funun, nşr. Mehmed Şerefeddin Yaltkaya-Kilisli Rifat Bilge, İstanbul: Maarif Matbaası, 1360-1362/1941-1943. -------------, Süllemü’l-vusûl ila tabakati’l-fuhul, nşr. Mahmud Abdülkadir el-Arnaut, İstanbul: IRCICA, 2010. Kehhale (1987), Ömer Rıza, Mucemü’l-müellifin teracimü musannifi’l-kütübi’l-Arabiyye, Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1414/1993. Kınalızade, Alaeddin Ali b. Emrullah el-Hamidi, Tabakatü’l-Hanefîyye, nşr. Muhyi Hilal es-Serhan, Bağdad: Matbaatü Divani’l-Vakfi’s-Sünni, 1426/2005. Kureşi, Muhyiddin Abdülkadir b. Muhammed, el-Cevahirü’l-mudiyye fi tabakati’l-Hanefiyye, nşr. Abdülfettah Muhammed el-Hulv, Kahire: Hecer li’t-tıbaati ve’n-neşr, 1413/1993. Kurtuluş, Rıza, “Şüşter”, DİA, 2010, XXXIX, 276-277. Kutluer, İlhan, “Semerkandi, Muhammed b. Eşref”, DİA, 2009, XXXVI, 475-477. Leknevi, Ebu’l-Hasenat Muhammed Abdülhay, el-Fevaidü’l-behiyye fi teracimi’l-Hanefîyye, Kahire: Darü’l-Kitabi’l-İslami, ts. Ljubovic, Amir, "Eyyubizade Mustafa", DİA, 1995, XII, 33-34. Makrizi, Takıyyüddin Ahmed b. Ali, es-Süluk li-marifeti düveli’l-müluk, nşr. Muhammed Abdülkadir Ata, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1418/1997. Malati, Zeyneddin Abdülbasıt b. Halil el-Kahiri, Neylü’l-emel fi zeyli’d-Düvel, nşr. Ömer Abdüsselam Tedmuri, Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye li’t-tıbaati ve’n-neşr, 1422/2002. Mar’aşli, Yusuf, Nesrü’l-cevahir ve’d-dürer fi ulemai’l-karni’r-rabii aşer, Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1427/2006. Meragi, Abdullah Mustafa, el-Fethü’l-mübin fi tabakati’l-usûliyyin, nşr. Muhammed Ali Osman, I-II, Kahire: Matbaatü Ensâri’s-Sünneti’l-Muhammediyye, 1366/1947; III, Beyrut: Muhammed Emin Demc ve şürekah, 1394/1974. Muhibbi, Muhammed Emin b. Fazlullah el-Hamevi, Hülasatü'l-eser fi a’yani’l-karni’l-hadi aşer, Beyrut: Darü Sadır, ts. Muradi, Muhammed Halil b. Ali, Silkü’d-dürer fi a’yani’l-karni’s-sani aşer, Beyrut: Dârü’l-Beşairi’l-İslâmiyye-Dârü İbn Hazm, 1408/1988. Nesefi, Ebu’l-Berekat Hafızuddin Abdullah b. Ahmed, Şerhu’l-Müntehab, nşr. Salim Öğüt, İstanbul 2003. Nüveyhiz, Adil, Mucemü'l-müfessirin min sadri’l-İslam hatta’l-asri’l-hazır, Beyrut: Müessesetü Nüveyhiz es-sekafiyye, 1409/1988. Özaydın, Abdülkerim, “Karahanlılar”, DİA, 2001, XXIV, 404-412. Özel, Ahmet, "Kerderi, Şemsüleimme", DİA, 2002, XXV, 276-277. Özgüdenli, Osman Gazi, “Maveraünnehir”, DİA, 2003, XXVIII, 179. Pezdevi, Fahrülislam Ebu’l-Usr Ali b. Muhammed, Usûlü’l-Pezdevi, nşr. Said Bekdaş, Medine-Beyrut: Dârü'l-Beşairi'l-İslâmiyye, 1436/2014. Safedi, Salahaddin Halil b. Aybek, el-Vafi bi’l-vefeyat, nşr. Ahmed el-Arnaut – Türki Mustafa, Beyrut: Dârü İhyâi’t-türas, 1420/2000. ----------------, A’yanü’l-asr ve a’vanü’n-nasr, nşr. Ali Ebu Zeyd ve diğerleri, Beyrut: Dârü’l-Fikri’l-muasır, 1418/1998. Sehavi, Şemseddin Ebu’l-Hayr Muhammed b. Muhammed, ed-Dav'ü'l-lami' li-ehli’l-karni’t-tasi’, Beyrut: Darü Mektebeti’l-hayat, ts. Sem'ani, Ebu Sa’d Abdülkerim b. Muhammed el-Mervezi, el-Ensab, nşr. Abdurrahman b. Yahya el-Muallimi el-Yemani, Haydarabad: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmaniyye, 1382/1962. Serkis, Yusuf b. İlyan, Mucemü’l-matbuati’l-Arabiyye ve’l-muarrebe, Kahire: Matbaatü Serkis, 1346/1928. Siğnaki, Hüsameddin Hüseyin b. Ali, el-Vafi şerhu’l-Müntehab, tahkik: Ahmed Muhammed Hammud el-Yemani, Mekke: Camiatü Ümmü’l-kura, doktora tezi, 1417/1997. Susi, Ebu’t-Tayyib Mevlud es-Seriri, Mucemu’l-usûliyyin, Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1423/2002. Süyuti, Celaleddin Abdurrahman b. Ebu Bekir, Buğyetü'l-vuat fi tabakati’l-lugaviyyin ve’n-nuhat, nşr. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim, Sayda: el-Mektebetü’l-Asriyye, ts. -------------, Hüsnü'l-muhadara fi tarihi Mısr ve’l-Kahire, nşr. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim, Kahire: Dârü İhyâi’l-kütübi’l-Arabiyye, 1387/1967. Şeşen, Ramazan, “Buhara”, DİA, 1992, VI, 365-366. Şevkani, Muhammed b. Ali, el-Bedrü’t-tali bi-mehasini men ba’de’l-karni’s-sabi’, Beyrut: Darü’l-Marife, ts. Taşağıl, Ahmet, “Karahıtaylar”, DİA, 2001, XXIV, 415-416. Temimi, Takıyyüddin b. Abdülkadir el-Gazzi el-Mısri, et-Tabakatü’s-seniyye fi teracimi’l-Hanefîyye, nşr. Abdülfettah Muhammed el-Hulv, Riyad-Kahire: Dârü’r-Rifaî, 1403-1410/1983-1989 Uzunpostalcı, Mustafa, "Ahsikesi", DİA, 1989, II, 181. Üsmendi, Alaeddin Muhammed b. Abdülhamid es-Semerkandi, Bezlü’n-nazar fi’l-usûl, nşr. Muhammed Zeki Abdülber, Kahire: Mektebetü Dâri’t-Türas, 1412/1992. Yaran, Rahmi, "Siğnaki", DİA, 2009, XXXVII, 164-166. Zehebi, Şemseddin Muhammed b. Ahmed ed-Dımaşki, Tarihü’l-İslam ve vefeyatü’l-meşahir ve’l-a’lam, nşr. Beşşar Avvad Maruf, Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1424/2003. ----------------, el-İber fi haberi men gaber, nşr. Ebu Hacer Muhammed Zaglul, Beyrut 1985 (1405-06). ----------------, el-Mucemü'l-muhtas bi'l-muhaddisin, nşr. Muhammed el-Habib el-Heyle, Taif: Mektebetü’s-Sıddîk, 1408/1988. ----------------, Mucemü'ş-şüyuh el-kebir, nşr. Muhammed el-Habib el-Heyle, Taif: Mektebetü’s-Sıddîk, 1408/1988. ----------------, Siyerü a’lami’n-nübela, nşr. Şuayb el-Arnaut ve diğerleri, Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1405/1985. Zirikli, Hayreddin, el-A’lam: Kamusü teracim li-eşheri’r-rical ve’n-nisa mine’l-Arab ve’l-müsta’ribin ve’l-müsteşrikin, Beyrut: Darü’l-İlm li’l-melayin, 2002.