İslam Muhakeme Hukukunda Davada Taraf Sıfatı ve Sıfat Yokluğundan Davanın Reddi: Husumetin Def’i

Yıl 2021, Cilt: 5 Sayı: 1, 11 - 40, 25.06.2021

Ayhan Hira

Öz

Davalının, davanın tarafı olmadığına dair savunmasını ifade eden husumetin def’i, savunma yolu olarak tanınmış bir haktır. Davada taraf teşkilinin sağlanması ve gerçekte dava ile alakası bulunmayanların husumetin def’i yoluyla tespit edilmesi, İslam muhakeme hukukunda çekişmeyi çözüme kavuşturan önemli fıkıh meseleleri arasında yer almaktadır. Fıkıh kaynaklarında dava türleri bakımından kimlerin hasım olamayacağı açıkça belirtilmektedir. Mağduriyetlerin önlenebilmesi amacıyla taraf tespitinin dikkate alınmasının hâkimlerin görevleri arasında sayılması, def’in itirazı da kapsayacak şekilde geniş anlamda değerlendirildiğini göstermektedir. Davada taraf sıfatına sahip olmak, hak sahibi olmak anlamına geldiği için husumetin yokluğu meselesinin usulden veya esastan değerlendirilmesine ilişkin tartışmalar, pozitif hukuktaki muhakeme usulünde de önemli konular arasında yer almaktadır. Bu araştırmada husumetin def’i konusu, mezhep görüşleri de dikkate alınarak muhakeme usulü bakımından karşılaştırmalı olarak incelenip değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Muhakeme, Dava, İtiraz, Husumetin Def'i

Kaynakça

• Akgündüz, Ahmet. “Husumet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 18/417-418. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Ali Haydar, Hoca Eminzâde. Düreru’l-hükkâm şerhu Mecelleti’l-ahkâm. Arapçaya trc. Fehmî el-Hüseyin. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 1991.
• Altındiş, Mehmet. Medeni Usul Hukuku. Ankara: Savaş Yayınları, 2011.
• Armağan, Servet. İslâm Hukukunda Temel Hak ve Hürriyetler. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1987.
• Ataay, Aytekin. Medeni Hukukun Genel Teorisi. İstanbul: Fakülteler Matbaası, 1980.
• Atar, Fahrettin. İslam Yargılama Hukukunun Esasları. İstanbul: İFAV Yayınları, 2019.
• Bayındır, Abdülaziz. İslâm Muhâkeme Hukuku Osmanlı Devri Uygulaması. İstanbul: Süleymaniye Vakfı Yayınları, 2015.
• Bilge, Necip. Hukuk Başlangıcı. Ankara: Turhan Kitabevi, 2002.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukukı İslâmiyye ve Istılâhâtı Fıkhıyye Kâmusu. İstanbul: Bilmen Yayınları, 1985.
• Buhûtî, Mansûr b. Yûnus b. İdris. Şerhu Münetehe’l-iradat. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, ty.
• ----------, Buhûtî, Keşşafü’l-kına an metni’l-İkna. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ty.
• Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl. thk. Uceyl Câsim en-Neşemî. İstanbul: Mektebetü’l-İrşad, 1994.
• Cevherî Ebû Nasr İsmail b. Hammâd. Tâcü’l-Lüğa. Beyrut: Dâru’l-İlm, 1987.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerif. Ta’rîfât. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1983.
• Deliduman, Seyithan. “Tüzel Kişilerin Davada Temsili”. Ankara Üniversitesi Erzincan Hukuk Fakültesi Dergisi 2 (1998/1).
• Demir, Abdullah. Medeni Yargılama Hukuku Osmanlı Mahkemesi. İzmir: Yitik Hazine Yayınları, 2010.
• Derdîr, Ebu’l-Berakât Ahmed b. Muhammed b. Ahmed. Şerhu’l-Kebîr alâ muhtasari’l-İmâmi’l-Halîl. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ty.
• Erbay, Celal. İslam Ceza Muhakemesi Hukukunda İspat Vasıtaları. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1999.
• Ercan, Meltem. Medeni Usul Hukukunda Maddi Hukuka İlişkin Savunma Vasıtaları. Konya: Hukuk Fakültesi, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Erdoğan, Mehmet Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Rağbet Yayınları, 1998.
• Ferrâ, Ebû Ya’lâ Muhammed b. Hüseyin. el-Ahkâmu’s-sultâniyye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Feyyûmî, Ahmed b. Muhammed b. Ali. el-Misbâhu’l-münîr fî ğarîbi’ş-Şerhi’l-Kebîr. Beyrut: Mektebetü’l-İlmiyye, ty.
• Fîrûzâbâdî, Muhammed b. Yakub, el-Kâmûsü’l-muhît. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2005.
• Gören, Nazlı. “Sıfatın Bir Dava Şartı Olup Olmadığı Sorunu”. Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi 13 (2007), 103-115.
• Gözübüyük, A. Şeref. Hukuka Giriş. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları, 1996.
• Ğâmidî, Nâsır b. Muhammed b. Müşrî. “Def’u’l-Husûmeti fi’l-Fıkhi’l-İslâmî Dirâseten Fıkhiyyeten Te’sîliyyeten”. el-Mecmeu’l-Fıkhi’l-İslâmî 25/17 (2004), 137-180.
• ----------, “Def’u’l-Husûmeti fi’l-Fıkhi’l-İslâmî Dirâseten Fıkhiyyeten Te’sîliyyeten”. el-Mecmeu’l-Fıkhi’l-İslâmî 25/18 (2004), 265-311.
• Hatemi, Hüseyin. Medeni Hukuka Giriş. İstanbul: Filiz Kitabevi, 1997.
• Hattâb, Şemsüddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed. Mevahibü’l-Celil fî şerhi Muhtasar Halîl. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1992.
• Hâtî, Abdulaziz Ali Süleyman. el-Kadâ ve’l-Hükm ale’l-Ğaib fi’l-Fıkhi’l-İslami. Beyrut: Daru’l-Feth, 2011.
• Heytemî, Ebu’l-Abbas Ahmed b. Muhammed. Tuhfetü’l-muhtâc fi şerhi’l-Minhâc. Beyrut: Dâru Sadr, 1983.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer. Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1992.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed. Mu’cemü mêkâyîsi’l-lüğa. nşr. Abdüsselam Muhammed Harun. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1979.
• İbn Ferhûn, Burhânüddîn İbrahim b. Ali b. Muhammed. Tabsıratü’l-Hükkâm fî Usuli’l-Akzıyeti ve Menahicil Ahkâm. Kahire: Mektebetü’l-Külliyâti’l-Ezheriyye, 1986.
• İbn Kayyım el-Cevzî, Muhammed b. Ebu Bekr. İ’lâmü’l-muvakkıîn an Rabbi’l-âlemîn. thk. Muhammed Abdüsselam İbrahim. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1991.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed. el-Muğnî. Kahire: Mektebetü’l-Kahire, 1968.
• İbn Manzûr, Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Dâru sâdır, 1994.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrahim Muhammed. Bahru’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmî, ty.
• İmre, Zahit. Medeni Hukuka Giriş. İstanbul: Fakülteler Matbaası, 1980.
• Kahtânî, Müsfir b. Hüseyin. “Def’u’l-Husûme”, Mecelletü’l-Buhûsi’l-İslâmiyye, 26 (1989), 309-329.
• Kalyûbî, Şihâbüddîn Ahmed b. Ahmed. Hâşiyetü şerhi’l-Mahallî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995.
• Karâfî, Şihâbüddîn Ahmed b. İdris. ez-Zehîra. thk. Muhammed Hubze. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1994.
• Kâsânî, Ebû Bekir Alâuddîn Mes’ud b. Ahmed. Bedâiu’s-sanâi’ fî tertîbi’ş-şerâi’. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• Konevî, Kasım b. Abdullah b. Emir Ali. Enîsü’l-Fukahâ fî Ta’rifâti’l-elfâzi’l-mütedâvile beyne’l-fukahâ. thk. Yahya Hasan Murad. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Kütübî, Sellâme Râşid ve İsâvî, İsmail Kâzım. “ed-Düfûu’ş-Şekliyye Beyne’ş-Şeriati ve Kânûni’l-İcrâati’l-İmârâtî”. Mecelletü Câmiati’ş-Şârika (17/1) 2020.
• Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye. İstanbul: Yenilik Basımevi, 1973.
• Merdâvî, Ali b. Süleyman. el-İnsâf fî ma’rifeti’r-râcih mine’l-hilâf. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ty.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Firamurz. Düreru’l-hükkâm fî şerhi Gureri’l-ahkâm. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-İlmiyye, ty.
• Nesefî, Ebu’l-Berakât Abdullâh b. Ahmed. Tılbetü’t-talebe. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 1999.
• Nevevî, Ebu Zekeriyya Muhyiddin Yahya b. Şeref. el-Mecmu şerhu’l-Mühezzeb. Beyrut: Dâru’l-fikr, ty.
• ---------, Ravzatu't-tâlibîn ve umdetü’l-müftîn. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmî, 1991.
• Pezdevî, Ebü’l-Hasen Ebü’l-Usr Fahrü’l- İslam Ali b. Muhammed. Kenzü’l-vusûl ilâ ma’rifeti’l-usûl. haz. Abdullah Mahmûd Muhammed Ömer. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1997.
• Remlî, Muhammed b. Şihâbüddîn Ahmed. Nihâyetü’l-muhtâc ilâ şerhi’l-Minhâc. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1984.
• Serahsî, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed İbn Ebî Sehl. el-Mebsut. Beyrut: Daru’l-Marife, 1993.
• ---------, Usulü’s-Serahsî (Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2015).
• Şeyh Bedreddin, İbn Kadi Simavna. Câmiu’l-Fusûleyn. Mısır: yy. 1800.
• Şeyhîzâde Damad Efendi, Abdullah b. Şeyh Muhammed b. Süleyman. Mecmeu’l-enhur fî şerhi Mülteka’l-ebhur. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ty.
• Tarablusî, Ebu’l-Hasan Alâüddîn Ali b. Halil. Muînü’l-hükkâm fîmâ yeteraddedü beyne’l-hasmeyni mine’l-ahkâm. Beyrut: Daru’l-Fikr, ty.
• Ukaylî, Âmine Erşîd. “Âsâru’l-hükmi bi’d-def’i fi’l-fıkhi’l-İslâmî ve’l-kânûn dirâseten mukâraneten”. Dirâsât: Ulûmu’ş-Şer’îyye ve’l-Kânûn 40/2 (2013), 635-647.
• Ulukapı, Ömer. Medeni Usul Hukukunda Tarafların Duruşmaya Gelmemesi. Konya: Mimoza Yayınları, 1997.
• Üstündağ, Saim. Medeni Yargılama Hukuku. İstanbul: Fakülteler Matbaası, 1977.
• Yavuz, Cevdet. “Dava”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Yıldız, Kemal. “İslam Muhâkeme Hukukunda Dâvanın Şartları ve Muhâkeme Süreci”. Ekev Akademi Dergisi 9/24 (2002), 117-134.
• Zeylaî, Fahrüddin Osman b. Ali. Tebyînü’l-hakâik şerhu Kenzi’d-dekâik. Kahire: Matbaatü’l-Kübra’l-Emiriyye, 1313.
• https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.4721.pdf. Erişim tarihi: 21.02.2020.