Serahsî’ye Göre İllete Yöneltilen İtirazlar

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 1, 1 - 44, 25.06.2022

Ayhan Hira

Öz

Fıkıh usulünde kıyasın rüknü olarak gösterilen “illet” kavramının mahiyeti, işlevi ve tespiti hakkında mantık, kelam ve fıkıh usulü ilimleri bağlamında çok yönlü ve derinlikli görüş ayrılıkları bulunmaktadır. İllet hakkındaki tartışmalarla şekillenen illet teorisi, hükmün herkes tarafından anlaşılabilir, gayet açık, belirgin bir niteliğe bağlanması çabasının ürünüdür. Fıkıh usulünde illete yönelik itirazlar hakkında mütekellimin ve fukaha yöntemlerine göre yazan usulcüler, itirazların sayısı hakkında birbirinden farklı tespitler yapmışlardır. İtirazları sadece sıralamayıp belirli bir tasnif içinde işleyen usulcüler de itirazın sahih veya fasit sayılmasını dikkate alma hususunda ortak yaklaşım sergilemişlerdir. Bu tasniflerden biri, Serahsî tarafından yapılmış olup, Debûsî’nin itiraz sistematiğinin geliştirilmiş halini temsil etmektedir. Bu sistemde önce “müessir illet” ve “tardî illet” ayrımı yapılmış, ardından müessir illete yöneltilen fasit ve sahih itirazları sıralanmış, en sonunda tardî illete yönelik sahih itirazlar ele alınmıştır. Bu itirazlarda birden fazla uygulama örneğinde münazara yönteminin kavram ve kuralları kullanılarak Şâfiîlere muhalefet edilmesi, ilk dönem Hanefî usulünün genel yaklaşımını ifade etmektedir. Bu yaklaşımın en tipik sonucu, Şâfiîlerin itirazlara maruz kaldıklarında “tard görüşü”nü savunmaktan vazgeçip Hanefilerin benimsediği “tesir görüşü”ne müracaat etmekten başka çarelerinin kalmamış olmasıdır. Öte yandan Serahsî’ye göre itirazlar, hasmı ilzam etmekten öte amaçları barındırmaktadır. Bunların en önemlisi, “bâtıni hikmet” olarak adlandırdığı fıkıh bilgisinin münazara yoluyla karşılıklı talep edilmesi anlamına gelen “mufâkaha”dır. İtirazlarda bu kavrama ve tartışma konusu meselenin fıkhî inceliğine (harfü’l-mesele) sıklıkla vurgu yapılmış olması, itirazların hemen ilk bakışta görünenin ötesinde fıkhî derinliğinin bulunduğunu, sistemin iç tutarlılığının denetimini sağladığını ve çok yönlülüğe sahip olduğunu göstermesi bakımından dikkate değerdir. İllete yönelik itirazların bahsedilen hususiyetleri sebebiyle çok yönlü incelenmesi, alana katkı sağlama bakımından idealdir. Fakat itiraz türlerinin ve örneklerinin sayısının fazlalığı dikkate alındığında tüm bunların mukayeseli bir şekilde incelenmesinin bir makale boyutunda konu edinilmesi mümkün görünmediği için bu çalışma, itirazlarda verilen uygulama örneklerinin sunumuyla sınırlandırılmış ve bunların mukayesesi müstakil çalışmalara havale edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Serahsî, Fıkıh Usulü, Kıyas, İllet, İtiraz

Kaynakça

• Abujazar, Ebtihal. “Nazariyyetü’t-te’sîr fi’l-illeti ‘inde’l-Hanefiyye”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 46 (2014), 145-172.
• Âmidî, Ebu’l-Hasen Seyfüddin Ali b. Muhammed. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Abdürrezzak Afifî. Beyrut: Mektebetü’İslami, t.y.
• Apaydın, Hacı Yunus. “Klasik Fıkıh Usulünün Yapısı ve İşlevi”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 1 (2003), 7-28.
• Apaydın, Hacı Yunus. “İctihad”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 21/432-445. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Apaydın, Hacı Yunus. “Ta’lîl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 39/511-514. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Apaydın, Hacı Yunus. İslam Hukuk Usûlü. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2016.
• Apaydın, Hacı Yunus. Fıkhın Kaynakları. Ankara: Ay Yayınları, 2017.
• Apaydın, Hacı Yunus. “Şer’î Hüküm: Tanım ve Tartışmalar”, Bilimnâme Dergisi 37 (2019), 1211-1224.
• Basrî, Muhammed b. Ali et-Tayyib. el-Mutemed fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1982.
• Basrî, Muhammed b. Ali et-Tayyib. Şerhu’l-Umed, thk. Abdülhamid b. Ali Ebu Zeyd. Kahire: Dâru’l-matbaati’s-selefiyye, 1410.
• Başoğlu, Tuncay. Hicri Beşinci Asır Fıkıh Usulü Eserlerinde İllet Tartışmaları. İstanbul: İlahiyat Fakültesi, Doktora Tezi, 2001.
• Başoğlu, Tuncay. “İlleti Tespit Metotlarından Tard ve Tard Ehline Tönelik Tenkitler”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6 (2002), 141-159.
• Buhârî, Alâüddin b. Ahmed Abdülaziz. Keşfü’l-esrâr an Usûli Fahri’l-İslam el-Pezdevî. haz. Abdullah Mahmûd Muhammed Ömer. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1997.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâil. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed Züheyr. Beyrut: Dâru tavkı’n-necat, 1422.
• Candan, Abdurrahman. İslam Hukukunda İlleti Tespit Yöntemleri. Konya: İlahiyat Fakültesi Doktora Tezi, 2005.
• Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl. thk. Uceyl Câsim en-Neşemî. İstanbul: Mektebetü’l-İrşad, 1994.
• Cevherî, Ebu Nasr İsmail b. Hammâd. es-Sıhâh tâcü’l-lüğa ve sıhâhu’l-Arabiyye. thk. Ahmed Abdülgafur Attar. Beyrut: Dâru’l-ilm li’l-melâyîn, 1987.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerif. Ta’rîfât. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1983.
• Cüveynî, Abdülmelik b. Abdillah b. Yusuf. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. thk. Salah b. Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Debûsî, Ebû Zeyd Ubeydullah b. Ömer b. İsa. Takvîmü’l-edille fi usûli'l-fikh. thk. Halil Muhyiddin el-Meys. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2001.
• Dönmez, İbrahim Kâfi, “İllet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/117-120. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Duman, Soner. “Hanefî Usulcülerinin İmam Şâfiî’nin Kıyas Anlayışına Yönelik Eleştirileri”, Usul Dergisi 10 (2008), 7-35.
• Duman, Soner. İlk Dönem Hanefî Usulünde illet Tartışmaları. İstanbul: Kitabi Yayınevi, 2010.
• Duman, Soner. Şâfiî’nin Kıyas Anlayışı. İstanbul: İsam Yayınları, 2009.
• Ebû Dâvûd Süleyman b. el-Eş’as es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. thk. Muhammed Muhyiddin. Beyrut: Mektebetü’l-asriyye, t.y.
• Erdoğan, Mehmet Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Rağbet Yayınları, 1998.
• Fîrûzâbâdî, Muhammed b. Yakub, el-Kâmûsü’l-muhît. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2005.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfâ min ilmi’l-usûl. thk. Muhammed Abdüsselâm. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1993.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Şifâü’l-ğalîl fî beyâni’ş-şebehi ve’l-muhîl ve mesâliki’t-ta’lîl. Bağdat: Matbaatü’l-İrşad, 1971.
• Huori, Yahya. “Mesâlikü’l-illeti’l-kat‘iyye ve’z-zanniyye”. Mîzânü’l-Hak: İslami İlimler Dergisi 6 (2018), 165-200.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed. Mu’cemü mêkâyîsi’l-lüğa. nşr. Abdüsselam Muhammed Harun. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1979.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd el-Kazvinî. Sünenü İbn Mâce. Thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabî. 1997.
• İbn Manzûr, Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Dâru sâdır, 1994.
• Kâdî Abdülcabbar, Ebu’l-Hasen b. Ahmed. el-Muğnî fi ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. Haz. Taha Hüseyin. Kahire: Vezâretü’s-Sekâfe, 1963.
• Kahraman, Abdullah. İslam’da İbadetlerin Değişmezliği. İstanbul: Akademi Yayınları, 2002.
• Kal’acî, Muhammed Revvâs. Mu’cemu lügati’l-fukahâ. Ürdün: Dârü’n-nefâis, 1988.
• Karâfî. Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed. Envârü’l-burûk fî envâʾi’l-furûk. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, ts.
• Kaya, Hacı. “Mantık Biliminin İmkânlarıyla İnşa Edilen Bilimsel Tartışma Yöntemi: Münâzara İlmi ya da Âdâbu’l-Bahs”, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 12 (2017), 69-114.
• Korkut, Ramazan. “Fıkıh Düşüncesinde Münâzara Sistematiği (Hatip Bağdâdî’nin el-Fakîh ve’l-Mütefakkih Eserinin Bağlamında)”, Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (2019), s. 79-97.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed. el-Hâvi’l-kebîr fi fıkhi mezhebi’l-İmam eş-Şâfiî, thk. Ali Muhammed Muavvaz. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1999.
• Molla Fenârî, Fusûlü’l-bedâyi‘. İstanbul: Matbaa-i Âmire, ts.
• Müslim, Ebü’l-Hasen Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî. el-Müsnedü’s-sahîh. thk. Muhammed Fuad Abdülbaki. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabî, t.y.
• Müzenî, İsmail b. Yahya. Muhtasaru’l-Müzenî. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1990.
• Nesâî, Ebu Abdurrahman Ahmed b. Şuayb. Sünenü Nesâî. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Nevevî, Ebu Zekeriyya Muhyiddin Yahya b. Şeref. el-Mecmu şerhu’l-Mühezzeb. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ty.
• Okur, Hüseyin. “Kıyas İşleminde İllet Birliğinin Sağlanamaması Hali: Kıyâs Ma’a’l-Fârık. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 36 (2020), 17-48.
• Özdemir, İbrahim. Fıkıh Usulünde Ta’lil Tartışmaları. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2016.
• Özen, Şükrü. İslam Hukuk Düşüncesinin Aklîleşme Süreci. İstanbul: İlahiyat Fakültesi, Doktora Tezi, 1995.
• Pezdevî, Ebü’l-Hasen Ebü’l-Usr Fahrü’l- İslam Ali b. Muhammed. Kenzü’l-vusûl ilâ ma’rifeti’l-usûl. haz. Abdullah Mahmûd Muhammed Ömer. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1997.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn Hatib. el-Mahsûl fî ilmi usûli’l-fıkh. thk. Taha Cabir Feyyaz el-Alvânî. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1997.
• Sa’d’î, Abdülhakîm Abdurrahman Esad. Mebâhisü’l-ille fi’l-kıyâs inde’l-usûliyyîn. Beyrut: Dâru’l-beşâiri’l-islâmiyye, 2000.
• Serahsî, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed İbn Ebî Sehl. Usûlü’s-Serahsî. thk. Ebu’l-Vefâ el-Afgânî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2015.
• Serahsî, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed İbn Ebî Sehl. el-Mebsut. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1993.
• Sübkî, Tacüddin Ebû Nasr Abdulvehhâb b. Ali b. Abdilkafî. el-İbhâc fî şerhi’l-Minhâc. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1995.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Şerhu’l-Kevkebi’s-Sâdı‘ Nazmı Cem‘u’-Cevâmi‘. thk. Muhammed İbrahim Hafnâvî. Kahire: Mektebetü’l-eyman, 2000.
• Şâfiî, Ebû Abdillah Muhammed b. İdrîs. el-Ümm. Beyrut: Dâru’l-marife, 1990.
• Şâfiî, Ebû Abdillah Muhammed b. İdrîs. er-Risale. Kahire: Mektebetü’l-halebî, 1940.
• Şelebî, Muhammed Mustafa. Ta’lîlü’l-ahkâm. Kahire: Matbaatü’l-Ezher, 1947.
• Şınkıtî, Muhammed el-Emîn b. Muhammed. Âdâbu’l-bahs ve’l-münâzara. thk. Suûd b. Abdülaziz el-Arîfî. Cidde: Dâru’l-âlemi’l-fevâid, 2007.
• Şirâzî, Ebû İshak İbrahim b. Ali. el-Mühezzeb fî fıkhi’l-İmam eş-Şâfiî. thk. Zekeriyya Umeyrât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• Tahânevî, Muhammed b. A’lâ b. Muhammed Hamîd. Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-ulûm. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
• Tirmizî, Muhammed b. İsa b. Sevre. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Ahmed Muhammed Şakir. Beyrut: Mektebe ve Matbaa Mustafa el-Bânî, 1975.
• Topal, Şevket – Arvas, Mehmet S. “Hanefi Usûlündeki Temel Yaklaşımlar (Hicri Altıncı Asrın Ortalarına Kadar)”, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (2018), 175-209.
• Ünver, Ahmet Numan. “İllete Yönelik Nakz İtirazı ve Nakza Karşı Cevaplar”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36 (2017), 6-13.
• Yavuz, Yusuf Şevki. Kur’ân-ı Kerim’de Tefekkür ve Tartışma Metodu. İstanbul: İlim ve Kültür Yayınları, 1983.
• Yerlikaya, Ünal. Hanefi İllet Teorisi. Ankara: Fecr Yayınları, 2019.
• Yetkin, Hacer. “Usûl Anlayışı Çerçevesinde Debûsî’nin Kelâmî Eğilimi”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 52 (2017), 27-59.
• Yıldırım, İlyas. Fıkıh Usulü Mantık İlişkisi (Molla Fenârî Örneği). Erzurum: İlahiyat Fakültesi Doktora Tezi. 2014.
• Yılmaz, Ömer. “İlletin Tahsisine Cevaz Vermek Mu’tezilî Olmak mıdır?”. Diyanet İlmî Dergi 3 (2017), 53-71.
• Zerkeşî, Bedreddîn Muhammed. el-Bahru’l-Muhît. thk. Abdüssettar Ebû Gudde. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâf, 1992.