Muhammed Bâkır el-Meclisî’nin Mir’âtü’l-ʻUkûl Adlı Eserindeki Hadis Şerhçiliği

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 1, 357 - 392, 25.06.2022

Said Kobak

Öz

Hadisleri anlamak için yapılan çalışmalar olarak ifade edilebilecek şerh faaliyetleri, Ehl-i sünnet ve Şîa ilim çevrelerinde farklı zamanlarda ortaya çıkmış ve yaygınlaşmıştır. Şîa’da ahbârla ilgili şerh çalışmaları genellikle belirli eserler üzerine yapılmıştır. Bunlar arasında en fazla şerhi yapılan eserler Sahîfetü’s-Seccâdiye ve Kütüb-i erbaa’dır. Kütüb-i erbaa; el-Kâfî, Men lâ yahduruhu’l-fakîh, Tehzîbü’l-ahkâm ve el-İstibsâr adlı eserlerden müteşekkildir. Bunlardan el-Kâfî üzerine yapılan şerhler önemli yer tutar. Şîa şerh çalışmaları genellikle hadis tarihinin tekmil ve tanzim dönemi olarak isimlendirilen asırda gerçekleşmiştir. Muhammed Bâkır el-Meclisî (ö. 1110/1698-99 [?]) de bu çağda yaşamıştır. O, Mir’âtü’l-ʻukûl fî şerhi ahbâri âli’r-resûl ve Melâzu’l-ahbâr fî fehmi tehzîbi’l-ahbâr adlarında iki şerh kaleme almıştır. Meclisî’nin Mir’âtü’l-ʻukûl şerhi, daha önce yazılan el-Kâfî şerhlerinden Usûl, Fürûʻ ve Ravza bölümlerini içermesi yönüyle ayrılmaktadır. Fakat eserin bazı bölümlerinin ona ait olup olmadığı hususu ihtilaflıdır. Bu çalışmada Meclisî’nin Mir’âtü’l-ʻUkûl adlı eserindeki şerh metodu tespit edilmeye çalışılacaktır. Şerhin cilt sayısının fazla olmasından dolayı çalışma on iki ciltten oluşan Usûl bölümüyle sınırlandırılacaktır. Onun şerhinde ahbârı anlama noktasında ortaya koymaya çalıştığı üslup ve metodu; hadis usulü ve tarihi, hadislerin isnad ve metinleri şeklindeki başlıklardan hareketle belirtilmeye çalışılacaktır. Ülkemizde hadis şerhleri alanında yürütülen faaliyetler arasında Şîa’nın hadis şerhçiliği üzerine yapılan çalışmalar neredeyse yok denecek kadar azdır. İşte Şîa hadis şerhçiliğine dair ilk olan bu çalışma, taraflar arasındaki etkileşimi de tespit etmeye vesile olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Şia, Muhammed Bâkır el-Meclisî, Mir'âtü'l-Ukûl, Şerh

The Hadith Sharh (Commentary) in Muhammad Bāqir al-Majlisī’s Mirʻāt al-Uqûl

Öz

The sharh (commentary) activities, which are described as the practice of understanding hadīths, have appeared and become widespread at different times in Sunnī and Shīite scientific circles. In Shīa, the works related to the akhbār were usually carried out on certain works. Among these, the most sharh works are Sahīfa al-Sajjājiya and al-Kutub al-Arbaa. Among the four books, sharhs of al-Kāfī are in the first place. Some Shīite scholars have published different books at the same time. Muhammad Bāqir al-Majlisī, who lived during the period of completion and perfection (takmīl) and regulation (tanzīm), is one of them. Muhammad Bāqir al-Majlisī, has written two sharhs, Mirʻāt al-uqûl fî sharh akhbār âli al-Rasūl and Malāzu'l-akhbār fî fahm tahzībi'l-akhbār. The Mir'āt al-uqûl of Majlisī is separated from the previously written sharhs on al-Kāfī in the direction that the work contains the Usûl, Furūʻ and Rawda sections. However, whether parts of the work belong to him is disputed.
In this study, we will try to determine the method of sharh of Majlisī who followed them in his Mir'āt al-uqûl. Due to the high number of volumes of sharh, we will limit our work to the Usûl section. We will try to determine his style and method which he followed and demonstrated in his sharh via the differences between its several copies, under the titles such as his hadīth methodology and history, isnad and texts of hadīths. In addition, many studies have been carried out in the field of hadith sharh in our country. Since these are usually on works of Sunni scholars, our study on Shiite hadith sharh, which can be regarded almost first work, will also help to determine the interaction between two madhabs

Anahtar Kelimeler

Hadīth, Shīa, Muhammad Bâqir al-Majlisī, Mir, Sharh, Hadīth, Shīa, Muhammad Bâqir al-Majlisī, Mir'ātu'l-Ukūl al-Kāfī, Sharh

Kaynakça

• Aclûnî, İsmâil b. Muhammed. Keşfü’l-hafâ ve müzîlü’l-ilbâs ʻamme’ştehere mine’l-ehâdîs ʿalâ elsineti’n-nâs. thk. Yûsuf b. Mahmûd el-Hâc Ahmed. 2 Cilt. Dımaşk: Mektebetü’l-İlmi’l-Hadîs, 1421/2000.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 3. Basım, 2009.
• Behbûdî, Muhammed Bâkır. Sahîhu’l-Kâfî. b.y.: ed-Dâru’l-İslâmiyye, 1401/1981.
• Corbin, Henry. İslam Felsefesi Tarihi. çev. Ahmet Arslan. 2 Cilt. İstanbul: İletişim Yayınları, 2010.
• Çakan, İsmail Lütfi. Hadis Edebiyatı. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 5. Basım, 2003.
• Demirel, Serdar. Ehl-i Sünnet İle İmâmiye Şiası Arası Karşılaştırmalı Hadis İlimleri. İstanbul: Karınca & Polen Yayınları, 2014.
• Fadlî, Abdülhâdî. Usûlü’l-hadîs. Beyrut: Merkezü’l-Gadîr, 2. Basım, 1430/2009.
• Hamidullah, Muhammed. Muhtasar Hadis Tarihi ve Sahife-i Hemam ibn Münebbih. çev. Kemal Kuşçu. İstanbul: Beyan Yayınları, 2004.
• Hasenî, Hâşim Maʻrûf. el-Mevzûât fi’l-âsâr ve’l-ahbâr arz ve dirâse. Beyrut: Dâru’t-Taâruf li’l-Matbûât, 1407/1987.
• Hâtûnâbâdî, Mîr Muhammed Sâlih b. Abdilvâsiʻ Hüseynî. Hadâ’iku’l-mukarrebîn. Tahran: Şirket-i Çâp ve Neşri Beyne’l-Milel, 1389.
• Haydarî, Seyyid Kemâl. “Küllü rivâyâti’l-Kâfî muʻteberetün ʻinde’l-Meclisî”. YouTube. Yayın Tarihi 13 Temmuz 2014.
• https///www.youtube.com/watch?v=YsHrdYLD7jk
• Haydarî, Seyyid Kemâl. “Hel İmâmü’l-Hasen mebgûzun ʻindelllâh”. YouTube. Yayın Tarihi 24 Eylül 2019.
• https///www.youtube.com/watch?v=SZQPyovvHcY
• Hillî, el-Hasen b. Yûsuf b. Ali İbnü’l-Mutahhar. Îzâhu’l-iştibâh. thk. Muhammed el-Hassûn. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1411.
• Hubbullah, Haydar. Nazariyyetü’s-sünne fi’l-fikri’l-İmâmiyyi’ş-Şî‘î: et-tekevvün ve’s-sayrûre. Beyrut: el-İntişâru’l-Arabî, 2006.
• Huddâmiyânârânî, Ali Ekber. “Reveş-i Fıkhı’l-Hadîsî Allâme Meclisî der Mir’âtü’l-ʻUkûl”, Hadîs-i Havze 8/4 (Bahâr ve Tâbistân 1393), 93-115 (1-26).
• Hüccet, Hâdî. “Erzebâyâ İsnâd el-Kâfî ez Menzar Allâme Meclisî der Mir’âtü’l-ʻukûl”, Ulum-i Hadîs 12/45-46 (Pâyiz ve Zemistân 1386), 166-192.
• Hüdâyârî, Ali Nakî - Pûrekber, İlyâs. Târîh-i Hadîs-i Şîa Der Sedehâ-yi Heştum Tâ Yazdehum. PDF: Müessese-i İlmî-yi Ferhengî-yi Dâri’l-Hadîs, 1390.
• İbn Bâbeveyh, Muhammed b. Ali b. Hüseyin el-Kummî. ʻUyûnü ahbâri’r-Rızâ. tsh. Hüseyin el-Aʻlemî. 2 Cilt. Beyrut: Müesesetü’l-Aʻlemî li’l-Matbûât, 1404/1984.
• İbn Bâbeveyh, Muhammed b. Ali b. Hüseyin el-Kummî. Men lâ yahduruhü’l-fakîh. tsh. Hüseyin el-Aʻlemî. 4 Cilt. Beyrut: Müesesetü’l-Aʻlemî li’l-Matbûât, 1406/1986.
• İbn Bâbeveyh, Muhammed b. Ali b. Hüseyin el-Kummî. Kemâlü’d-dîn ve tamâmü’n-niʻme. tsh. Hüseyin el-Aʻlemî. Beyrut: Müesesetü’l-Aʻlemî li’l-Matbûât, 1412/1991.
• İbn Bâbeveyh, Muhammed b. Ali b. Hüseyin el-Kummî. et-Tevhîd. thk. Hâşim el-Hüseynî et-Tahranî. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 10. Basım, 1430.
• İbn Dâvûd, Takıyyüddin b. el-Hasen b. Ali. Kitâbü’r-ricâl. tsh. Seyyid Kâzım el-Mûsevî. Tahran: Çâphâne-i Dânişgâh, 1342HŞ/1962.
• İbn İdrîs, Muhammed b. Mansûr b. Ahmed el-Hillî. Kitâbü’s-Serâ’ir. thk. Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî. 3 Cilt. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 2. Basım, 1410.
• https///www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/25423.
• Kantûrî, İ‘câz Hüseyin. Keşfü’l-hucub ve’l-estâr. Kum: Mektebetü Âyetullahi’l-Uzmâ el-Mer‘aşî, 1409.
• Karacabey, Salih. Hattâbî’nin Hadis İlmindeki Yeri ve Şerh Metodu. Bursa: Sır Yayıncılık, 2001.
• Keşşî, Muhammed b. Ömer b. Abdilazîz. Ricâlü’l-Keşşî. tsh. Ahmed el-Hüseynî. Beyrut: Müesesetü’l-Aʻlemî li’l-Matbûât, 1430/2009.
• Kuleynî, Muhammed b. Yakub b. İshak. Usul-u Kâfi. çev. Vahdettin İnce. 2 Cilt. İstanbul: Daru’l-Hikem, 2008.
• Kur’an Yolu Meâli. çev. Hayrettin Karaman vd. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 5. Basım, 2016.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr. el-Câmiʻ li-ahkâmi’l-Kur’ân ve’l-mübeyyin limâ tezammenehû mine’s-sünneti ve âyi’l-furkân. thk. Abdullah b. Abdilhasen et-Türkî vd. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1427/2006
• Kutluay, İbrahim. İmâmiyye Şîa’sına Göre Cerh ve Ta’dîl. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2. Basım, 2012.
• Kutluay, İbrahim. Şîa’da Hadîs Usûlü. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2. Basım, 2020.
• Kutluay, İbrahim. “Şîa’da Hadisler Arasındaki İhtilafı Gidermede Ehl-i Sünnet’in Görüşüne Muhalif Olan Rivayeti Esas Alma: et-Tûsî’nin el-İstibsâr’ı Özelinde”. Mîzânü’l-Hak: İslami İlimler Dergisi 10 (Haziran 2020), 13-55.
• Kuzudişli, Bekir. Şîa ve Hadis. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Maârif, Mecîd. “Şîa’da Hadis Eserleri Üzerine Yazılan Şerh ve Haşiyeler”. çev. Peyman Ünügür. İlahiyat Akademi Dergisi 7-8 (Ocak 2018), 375-382.
• Mâzenderânî, Muhammed Sâlih. Şerhu Usûli’l-Kâfî. thk. Seyyid Ali Âşûr. 12 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2. Basım, 1429/2008.
• Meclisî, Muhammed Bâkır. Bihâru’l-envâri’l-câmia li düreri ahbâri’l-eimmeti’l-ethâr. 110 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-Vefâ, 1403/1983.
• Meclisî, Muhammed Bâkır. Mir’âtü’l-ʻukûl fî şerhi ahbâri âli’r-resûl. thk. Hâşim Resûlî. 26 Cilt. Tahran: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmiyye, 2. Basım, 1385.
• Meclisî, Muhammed Bâkır. Mir’âtü’l-ukûl fî şerhi ahbâri âli’r-resûl. thk. Mustafa Subhî el-Hadar. 22 Cilt. Beyrut: Şeriketü’l-A‘lemî li’l-Matbû‘ât, 1433/2012.
• Müfîd, Muhamed b. Muhammed b. en-Nuʻmân el-Hârisî. el-İrşâd fî maʻrifeti hucecillâhi ʻale’l-ʻibâd. thk. Müessesetü Âli’l-Beyti li-İhyâi’t-Türâs. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü Âli’l-Beyti li-İhyâi’t-Türâs, 2. Basım, 1429/2008.
• Nâînî, Nahle Garavî, Ebû Hamîş, Eymen Abdullâh Ebû Hamîş. “Menhecü’l-Allâme Meclisî fî Mir'ât’il-ʻUkûl (fî Kitâbi’l-ʻAkl ve’l-Cehl)”. Dirâsât fi’l-ʻUlûmi’l-İnsâniye 8/2 (Bahâr 1385), 12-29.
• Nâînî, Nahle Garevî vd. “Berresî Reveş-i Fıkhı’l-Hadîsî Allâme Meclisî der Şerhi’l-Kâfî (Kitâbi’l-Hucce)”. Tahkîkât-ı Ulûmi Kur’ân ve Hadîs 10/1 (Bahâr ve Tâbistân 1392), 95-110.
• Nasırî, Ali. Hadis İlimlerine Giriş. çev. Muhammet Mehti Turan. İstanbul: el-Mustafa Yayınları, 2014.
• Nasr, Seyyid Hüseyin. Molla Sadrâ ve İlâhî Hikmet. çev. Mustafa Armağan. İstanbul: İnsan Yayınları, 2. Basım, 2009.
• Necâşî, Ahmed b. Ali b. Ahmed. Ricâlü’n-Necâşî. Beyrut: Şeriketü’l-A‘lemî li’l-Matbû‘ât, 1431/2010.
• Nûrî, Hüseyin b. Muhammed Takî. “el-Feyzu’l-kudsî fî tercemeti’l-Allâmeti’l-Meclisî”. Bihâru’l-envâri’l-câmia li düreri ahbâri’l-eimmeti’l-ethâr. Beyrut: Müessesetü’l-Vefâ, 1403/1983.
• Oktan, Yusuf. “Erken Dönem Şîa’da Rivâyetlerin Takıyyeye Hamledilmesi Üzerine Bir İnceleme”. Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/1 (Haziran 2021), 273-293.
• Özpınar, Ömer. Şiî Hadîs Tarihi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• Öztürk, Mustafa. Tefsirde Ehl-i sünnet & Şia Polemikleri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 3. Basım, 2015.
• Râzî, Fahruddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyin. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut, Dâru’l-Fikr, 1401/1981.
• Resûlî, Hâşim. “Kelimetü’l-musahhih”. Mir’âtü’l-ukûl fî şerhi ahbâri âli’r-resûl. mlf. Muhammed Bâkır el-Meclisî. thk. Seyyid Hâşim er-Resûlî. 3: 4-5. Tahran: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmiyye, 1404.
• Saffâr, Muhammed b. el-Hasen b. Ferrûh. Besâ’iru’d-derecâti’l-kübrâ fî fedâ’ili âli Muhammed. thk. Seyyid Muhammed Seyyid Hüseyin el-Muallim. 2 Cilt. b.y.: İntişârâtü’l-Mektebeti’l-Haydariyye, 1426/1384HŞ.
• Sakallı, Talat. Aynî ve Hadis Yorum/Şerh Yöntemi. Ankara: Nobel Yayıncılık, 2013.
• Sarı, Necmi. "Çocukların Yedi Günlükken Sünnet Edilmesine Yönelik Hadislerin Sened ve Metin Yönünden Değerlendirilmesi". İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 7/2 (Temmuz 2021), 616-656.
• Sarıkaya, Mehmet Saffet. İslâm Düşünce Tarihinde Mezhepler. Isparta: Tuğra Matbaası, 2001.
• Sayed, Muhammed Meşârib Şah. “İsbâtü’n-Nakdi’l-Metnî fi’l-Hadîs ʻinde’ş-Şîʻa. Hadis Tetkikleri Dergisi 19/1 (Haziran 2021), 67-82.
• Sehavî, Muhammed b. Abdirrahman. el-Makâsıdü’l-hasene fî beyâni kesîrin mine’l-ehâdîsi’l-müştehire ʻale’l-elsine. thk. Abdullah Muhammed es-Sadîk. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1399/1979.
• Sezgin, M. Fuad. Buhârî’nin Kaynakları. Ankara: Otto Yayınları, 4. Basım, 2015.
• Suiçmez, Yusuf. Şia Hadis Tarihi Hz. Muhammed’in Söz ile Fiillerinin Şiî İmamlara Nispeti. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. ed-Dürru’l-mensûr fi’t-tefsîr bi’l-me’sûr. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 17 Cilt. Kahire: Merkez Hicr li’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-Arabiyye ve’l-İslâmiyye,1424/2003.
• Şehîd-i Sânî, Zeynüddîn b. Ali b. Ahmed. Şerhu’l-bidâye fî ilmi’d-dirâye. thk. Muhammed Rızâ el-Hüseynî el-Celâlî. Kum: Menşûrâtü Ziyâ’i’l-Feyrûzâbâdî, 1432/2011.
• Şerîf er-Radî, Muhammed b. el-Hüseyn b. Mûsâ. Nehcü’l-belâga. tsh. Muhammed Deştî. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1408.
• Tabâtabâî, Muhammed Kâzım. Târîh-i Hadîs-i Şîa 2. PDF: Müessese-i İlmî-yi Ferhengî-yi Dâri’l-Hadîs, 1390.
• https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/25536
• Tabersî, el-Fadl b. el-Hasen b. el-Fadl. İʻlâmü’l-verâ bi-aʻlâmi’l-hüdâ. thk. Müessesetü Âli’l-Beyti li-İhyâi’t-Türâs. 2 Cilt. Kum: Müessesetü Âli’l-Beyti li-İhyâi’t-Türâs, 1417.
• Tahrânî, Muhammed Muhsin b. Ali Âgâ Büzürg. ez-Zerîʻa ilâ tesânîfi’ş-Şîʻa. 25 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ehûk, 1403/1983.
• Turner, Colin. et-Teşeyyu’ ve’t-tahavvül fi’l-asri’s-Safevî. çev. Hüseyin Ali Abdüssâtir. Bağdad: Menşûrâtü’l-Cemel, 2008.
• Tûsî, Muhammed b. el-Hasen b. Ali. el-Fihrist. thk. Muhammed Sâdık Âl-i Bahrilulûm. Necef: Matbaatü’l-Haydariyye, 2. Basım, 1380/1960.
• Tûsî, Muhammed b. el-Hasen b. Ali. Ricâlü’t-Tûsî. thk. Cevâd el-Kayyûmî el-İsfihânî. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1373HŞ.
• Tûsî, Muhammed b. el-Hasen b. Ali. Tehzîbü’l-ahkâm fî şerhi’l-Mukniʻa. thk. Hasan el-Mûsevî. 10 Cilt. Tahran: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmiyye, 3. Basım, 1390HŞ.
• Uyar, Mazlum. İmâmiyye Şîası’nda Düşünce Ekolleri: Ahbârîlik. İstanbul: Ayışığı Kitapları, 2000.
• Ünügür, Peyman. Şîa’da Metin Tenkidi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Ünügür, Peyman. “III-XI. (IX-XVII) Asırlar Arasında İmâmiyye Şîa’sının Rivayetleri Değerlendirmede Metin Tenkidi Kullanımı”. İlahiyat Akademi Dergisi 7-8 (2018), 283-325.
• Üzüm, İlyas. “Şîa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/121-123. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Süleym b. Kays”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ek-2/334-335. Ankara: TDV Yayınları, 3. Basım, 2019.