Some Thoughts on the Life, Scholarly Personality and Works of Shaykhulislam Bâlîzâde Mustafa Efendi

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 1, 1 - 24, 29.06.2024

Asel Ebrar Dönmez , Hüseyin Okur

Öz

Although the Ottoman Empire in the 17th century was a period of intense political and financial events, it was a time when important legal studies were carried out, sheikhulislams produced impressive works and the number of madrasas increased. One of the important figures who produced remarkable works in this period is Bâlîzâde Mustafa Efendi, who is the subject of this study. Bâlîzâde Mustafa Efendi rose to the position of sheikhulislam after serving as a muderris, qadi and high judicial posts such as both Rumeli and Anatolian Qasasker. During the six months he served as the ninth sheikhulislam of the reign of Sultan Mehmed IV, he was dismissed because he could not adapt to the policies of Köprülü Mehmed Pasha, the grand vizier of the period. During his tenure, it is recorded that he did not intervene in various incidents between the palace, state officials and the public, nor was he involved in any factionalisation. Bâlîzâde Mustafa Efendi stands out as one of the most prolific authors among the sheikhulislams of his time. He wrote detailed works on fiqh, especially on the Hanafi sect, and he also wrote valuable works in the fields of rhetoric, hadith methodology and tafsir, and treated the important books of the period in a way that the public could understand. With these works, he is recognised as a scholar who left his mark on his period thanks to his scientific depth and broad vision. This study aims to introduce the scholarly personality and works of Bâlîzâde Mustafa Efendi, one of the 17th century sheikhulislams. Firstly, information about his life, family and foundation will be given, and then the findings reached as a result of the analyses of his works will be presented.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Shaykhulislam, Bâlîzâde, Fiqh, Fatwa

Şeyhülislam Bâlîzâde Mustafa Efendi’nin Hayatı, İlmi Şahsiyeti ve Eserleri

Öz

XVII. yüzyılda Osmanlı Devleti, siyasi ve mali olayların yoğun yaşandığı bir dönem olmasına rağmen, hukuki açıdan önemli çalışmaların yapıldığı, şeyhülislamların etkileyici eserler ürettiği ve medreselerin sayısının arttığı bir zaman geçirmiştir. Bu dönemde dikkate değer çalışmalar yapmış önemli bir isim çalışmamızın konusu olan Bâlîzâde Mustafa Efendi’dir. Bâlîzâde Mustafa Efendi, Osmanlı Devleti'nde müderrislik, kadılık, Rumeli ve Anadolu Kazaskerliği gibi yüksek yargı görevlerinde bulunduktan sonra şeyhülislamlığa yükselmiştir. IV. Mehmed döneminin dokuzuncu şeyhülislamı olarak görev yaptığı altı aylık süreçte, dönemin sadrazamı Köprülü Mehmed Paşa'nın politikalarına uyum sağlayamadığı gerekçesi ile görevden alınmıştır. Görev süresince, saray, devlet görevlileri ve halk arasında yaşanan çeşitli olaylara karışmadığı veya herhangi bir hizipleşme içinde olmadığı kaydedilmiştir. Bâlîzâde Mustafa Efendi, yaşadığı dönemdeki şeyhülislamlar arasında en fazla eser telif edenlerden biri olarak öne çıkmaktadır. Özellikle Hanefî mezhebine ait detaylı fıkıh eserleri yazmış, ayrıca belagat, hadis usulü ve tefsir alanlarında da değerli çalışmalar yaparak dönemin önemli kitaplarını toplumun anlayacağı şekilde işlemiştir. Bu eserleriyle, ilmi derinliği ve geniş vizyonu sayesinde dönemine damgasını vurmuş bir ilim adamı olarak tanınmaktadır. Araştırma XVII. yüzyıl şeyhülislamlarından Bâlîzâde Mustafa Efendi’nin ilmi şahsiyetini ve eserlerini tanıtma amacı taşımaktadır. İlk olarak hayatı, ailesi ve vakfiyesinin bilgileri verilecek ardından eserlerine dair incelemeler sonucunda ulaşılan tespitler sunulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Şeyhülislam, Bâlîzâde, Fıkıh, Fetvâ

Kaynakça

• Arslan, Emine. Nukûllü Fetvâ Mecmûaları ve Mehmed Fıkhî’nin el-Ecvibetü’l-Kâni’a Adlı Eserinin Bunlar Arasındaki Yeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2010.
• Atçıl, Abdurrahman. Erken Modern Osmanlı İmparatorluğu’nda Alimler ve Sultanlar. İstanbul: Klasik, 1. Basım, 2019.
• Bâlîzâde Mustafa Efendi, el-Fetâvâ. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, nr.000944.
• Bâlîzâde Mustafa Efendi, Hâşiye ‘alâ Muhtasari’l-Meânî li’s-Seyyid. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Carullah, 471.
• Bâlîzâde Mustafa Efendi, Mizânü’l-Fetâvâ. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Yeni Cami, 675.
• Bâlîzâde, Mustafa Efendi, Hâşiye ‘alâ şerhi’l-Miftâh. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Bağdatlı Vehbi, 1776.
• Bâlîzâde, Mustafa Efendi. el-Feraid fi Halli’l-Mesaili ve’l-Fevaid ve’l-Kavaid. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Hasan Hüsnü Paşa, 515.
• Bâlîzâde, Mustafa Efendi. es-Seyfü’l-meslûl fi Şer‘ir-Resûl, İstanbul: Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, M. Hilmi F. Fehmi, 00080.
• Bâlîzâde, Mustafa Efendi. Hâşiye ‘alâ Şerhi’l-Miftâh li’s-Seyyid Şerif. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 002218.
• Bâlîzâde, Mustafa Efendi. Hâşiye ‘alâ Şerhi’l-Miftâh. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 002218.
• Bâlîzâde Mustafa Efendi, Hâşiye ‘alâ Şerhi’l-Vikâye li-Sadri’ş-Şerîa el-Mahbûbi, (İstanbul: Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Nuruosmaniye, 01471), 1a.
• Bâlîzâde, Mustafa Efendi. Hâşiye ale’l-Hidaye. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, İstanbul: Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Murad Molla, 816.
• Bâlîzâde, Mustafa Efendi. Hâşiyetu Bâlîzâde ‘alâ Hâşiyeti’s-Sadî ‘alâ Envari’t-Tenzil. İstanbul: Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyüddin Efendi, 302.
• Bâlîzâde, Mustafa. Şerhu Kasideti'l-Münferice. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 3772.
• Bâlîzâde, Mustafa. Şerhu Kasideti'l-Münferice. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, nr. 002749/3.
• Bursalı Mehmed Tahir Efendi. Osmanlı Müellifleri. sad. A. Fikri Yavuz-İsmail Özen. İstanbul: Meral Yayınları, 1975.
• Ceyhan, Abdullah. “Gedizli Mehmed Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13/550-551. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Çelik, Yüksel. es-Seyyid eş-Şerîf el-Cürcânî’nin “el-Misbâh fi şerh el-miftâh” Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
• Demir, Emir Enver. Mîzânü’l-Fetâvâ.Malezya: al-Madinah İnternational University, Külliyye Ulûm İslâmiyye, Doktora Tezi, 2014. https://independent.academia.edu/EmirDemir12?swp=rr-ac-39905197
• Derin, Fahri Çetin. Abdurrahman Abdi Paşa Vekayi'-Namesi. İstanbul: Çamlıca Yay. 2009.
• Eren, Fatma Betül. İstanbul’daki Şeyhülislamların İmar Faaliyetleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Hayreddin ez-Ziriklî. el-Aʿlâm: Ḳāmûsü terâcim. Kahire: Dâr’ul-âlem li'l-Melâyîn, 1997.
• İlgürel, Mücteba. “Köprülü Mehmed Paşa”. TDV İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• İnalcık, Halil. Devlet-i Aliyye. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2020.
• İpşirli, Mehmet – Demir, Ziya. “Sâdî Çelebi” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35/404. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• İpşirli, Mehmet- Kaya, Eyyüp Said. “Bâlîzâde Mustafa Efendi”. TDV İslam Ansiklopedisi. 31/294-295. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Îsâzâde. Îsâzâde Tarihi, haz. Ziya Yılmazer. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1996.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu’cemü’l-Mü’ellifîn. Beyrut: Mektebet’ül-Müsenna, ts.
• Müstakimzâde, Süleyman Sadeddin. Devhâtü’l-Meşâyıh. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1978.
• Naîma, Mustafa Efendi. Târ’ih-i Na’îmâ. ed. Mehmet İpşirli. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2007.
• Özel, Ahmet. Hanefî Fıkıh Alimleri ve Diğer Mezheplerin Meşhurları. Ankara: TDV Yayın Matbaacılık, 2017.
• Özen, Şükrü. “Osmanlı Döneminde Fetvâ Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 3/5 (2005), 249-378. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/652335
• Özgül, İbrahim. Kara Çelebi-Zâde Abdülaziz Efendi’nin Ravzatü’l-Ebrâr Adlı Eseri (1299-1648) Tahlil ve Metni. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Pamuk, Bilgehan vd. Osmanlı Tarihi. ed. Tufan Gündüz. Ankara: Grafiker Yayınları, 5. Baskı, 2016.
• Sarıçiçek, Ramazan. “Mustafa Bin Bâlî ve İlmi Firâset’i”. Turkish Studies 7/4 2012 2725-2754. https://turkishstudies.net/DergiTamDetay.aspx?ID=3915
• Silahdar, Fındıklı Mehmed Ağa, Târîh, I-II. İstanbul: Orhaniye Matbaası, 1928.
• Süreya, Mehmed. Sicill-i Osmânî, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Şeyhî, Mehmed Efendi. Vekâyi’u’l-fuzalâ Şeyhî’nin Şakâ’ik Zeyli. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2018.
• Uşşâkîzâde Seyyid İbrâhîm Hasîb Efendi. Zeyl-i Şakâ’ik. haz. Ramazan Ekinci. İstanbul: Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay., 2017.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi. Türk Tarih Kurumu Yayınları, 6., ts.
• Yaman, Ahmet. Fetvâ Usûlü ve Âdâbı. İstanbul: İFAV, 3. Baskı, 2019.
• Yılmaz, Kâşif. Güftî ve Teşrîfâtü’ş-suarâsı, Ankara: Ankara Kültür Merkezi, 2001.