Interaction Between the East and Andalusia in the Context of Hadith Methodology Literature

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 2, 145 - 173, 29.12.2024

Zülal Kılıç

Öz

In addition to the transmission of the science of hadith from the Eastern Islamic world to the west, particularly to Andalusia, a rich literature also developed in Andalusia. Therefore, the development of the science of hadith and hadith methodology in the Andalusian region and the impact of scholars from that region on these sciences is an important issue that deserves attention. This article examines how the intellectual atmosphere of Andalusia was enriched by the hadith works that came from the East and the scholarly activity these works generated. It also addresses the hadith methodology literature that emerged in the Andalusian region and the reflections of this literature in the hadith methodology works of the From this perspective, the study first briefly highlights the hadith and hadith methodology literature that reached Andalusia from the Mashriq region, followed by the works written by Andalusian scholars that contributed to the hadith methodology literature. Subsequently, the influence of hadith methodology works by hadith scholars from the Eastern Islamic world on Andalusian literature is examined. Furthermore, the study evaluates how Andalusian scholars were referenced in the Mashriq hadith methodology literature and their influence on these works. Through this analysis, the interaction between the Mashriq and Andalusian regions within the context of hadith methodology is demonstrated. The contribution of Andalusian scholars to the hadith literature by enriching the knowledge and expertise they received from the East with their interpretations and original works increased the importance of the region in the Islamic world. Additionally, the influence of the hadith methodology works written in Andalusia on Eastern literature reveals the reciprocal nature of cultural interaction.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Hadith Methodology, Andalusia, Mashriq, Maghrib

Etik Beyan

This study has been prepared utilizing the doctoral dissertation titled “The Development of Hadith Methodology in Andalusia” which was completed under the supervision of Prof. Dr. Hayati Yılmaz at the Institute of Social Sciences, Sakarya University, on January 11, 2024.

Hadis Usûlü Literatürü Bağlamında Meşrik-Endülüs Etkileşimi

Öz

İslam’ın Doğu coğrafyasından Batı’ya, özellikle Endülüs’e, hadis ilminin taşınmasının yanı sıra aynı zamanda Endülüs’te zengin bir literatür şekillenmiştir. Endülüs bölgesinde hadis ve hadis usûlü ilminin gelişimi ve o bölgedeki âlimlerin bu ilimler üzerindeki etkisi üzerinde durulması gereken önemli bir meseledir. Bu makale, Endülüs’ün entelektüel atmosferinin, Doğu’dan gelen hadis eserleri ve bu eserlerin oluşturduğu ilmî hareketlilik sayesinde nasıl zenginleştiğini, Endülüs bölgesinde oluşan hadis usûlü literatürünü ve bu literatürün Meşrik hadis usûlü eserlerindeki yansımalarını ele almaktadır. Buradan hareketle çalışmada öncelikle Meşrik bölgesinden Endülüs’e ulaşan hadis ve hadis usûlü literatürüne kısaca işaret edilerek, ardından Endülüs bölgesi âlimleri tarafından kaleme alınan ve hadis usûlü literatürüne katkı sunan eserlere yer verilmiştir. Sonrasında ise Doğu İslam coğrafyasındaki muhaddislere ait hadis usûlü eserlerinin Endülüs literatürüne etkileri incelenmiştir. Aynı zamanda Endülüslü âlimlerin Meşrik hadis usûlü literatüründeki meselelerde nasıl referans alındıkları ve bu eserlerdeki etkileri değerlendirilmiştir. Bu sayede hadis usûlü bağlamında İslam coğrafyasının Meşrik ve Endülüs bölgeleri arasındaki etkileşim ortaya konulmaya çalışılmıştır. Endülüslü âlimlerin Doğu’dan aldıkları bilgi ve birikimleri, kendi yorumlarıyla ve özgün çalışmalarıyla zenginleştirerek hadis literatürüne katkıda bulunmaları, bölgenin İslam dünyasındaki önemini artırmıştır. Ayrıca, Endülüs’te kaleme alınan hadis usûlü eserlerinin Doğu literatürü üzerindeki etkisi, kültürel etkileşimin karşılıklı doğasını ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Hadis Usûlü, Endülüs, Meşrik, Mağrib

Etik Beyan

Bu çalışma, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde 11.01.2024 tarihinde Prof. Dr. Hayati Yılmaz danışmanlığında tamamlanan “Endülüs’te Hadis Usûlünün Gelişimi” isimli doktora tezinden istifadeyle hazırlanmıştır

Kaynakça

• Abdelâ, Nâzım İbrâhîm Kerîm Muhammed. “el-Muhaddis Bakî b. Mahled ve eseruhu’l-ilmî fi’l-Endelüs ‘201-276/816-889’”. Mecelletü Câmiati’l-Enbâr li’l-Ulûmi’l-İnsâniyye 1 (2020), 298-336.
• Acar, Yusuf. Endülüs Hadisçiliği ve İbn Abdilber. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
• Adıgüzel, Cumhur Ersin. XI. Asırda Endülüs’te İlmî Hayat. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Ahlwardt, Wilhelm. Verzeichniss Der Arabischen Handschriften (Die Handschriften- Verzeichnisse Der Königlichen Bibliothek Zu Berlin). 10 Cilt. Berlin: A. Asher& Co., 1889.
• Akgün, Hüseyin. Mağribli Muhaddis İbnü’l-Kattân’ın Hadis Anlayışı. Ankara: Gece Kitaplığı, 2004.
• Akmaluddin, Muhammed. “Developments of Hadith Riwaya in al-Andalus (2nd- 3rd Centuries of Hijriyya)”. Ulumuna 21/2 (2017), 228-252.
• Akmaluddin, Muhammed. “The Epistemology of Sharh Hadith al-Andalus in the Second to the Third Century: A Book Study of Tafsîr Gharîb al-Muwatta by ’Abd al-Malik bin Habîb”. Jurnal Ushuluddin 26/2 (2018), 113-129.
• Âlü Selmân, Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan. Behcetü’l-müntefi’ şerhu Cüz fî ulûmi’l-hadîs fî beyâni’l-muttasıl ve’l-mürsel ve’l-mevkûf ve’l-münkatı. Dâru’l-Eseriyye, Amman., 1428.
• Başaran, Selman. İbn Hazm ve Hadisteki Metodu. Ankara: Ankara Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Doktora Tezi, 1977.
• Başaran, Selman. “İbn Hazm’a Göre Hadis Rivayetinde ‘Mechûl’”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 2/2 (1987), 9-18.
• Boz, Sümeyye. Muâviye b. Sâlih’in Hayatı ve Hadisçiliği. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Bû Fâtih et-Tayyib. Ârâu İbni’l-Arabî ve ihtiyârâtühü fî ilmi’l-hadîs ve eseruha’l-fıkhî min hilâli kitâbihî “el-Mesâlik fî şerhi Muvatta’ı İmâm Mâlik”. Câmiatü Vehrân Külliyetü’l-İlmi’l-İnsâniyye ve’l-Hadârati’l-İslâmiyye, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Çavuşoğlu, Ali Hakan. “Endülüs’te Rey-Hadis Mücadelesi”. İslâmiyât 3 (2004), 59-74.
• Çiçek, Fehmi. “Ahmed b. Ferah el-İşbîlî’nin (ö. 699/1300) ‘Garâmî Sahîh’ Adlı Manzûmesinin Hadis Usûlü Açısından Değerlendirilmesi”. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 14 (2019), 355-382.
• Çiçek, Fehmi. Hadis Usûlü Literatüründe Manzûmeler ve Türkçe Manzûm Hadis Usûlü Çalışmaları. İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstisüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Dabbî, Ebû Ca’fer Ahmed b Yahyâ el-Endelüsî. Buğyetü’l-mültemis fî târîhi ricâli ehli’l-Endelüs. thk. İbrâhîm el-Ebyârî. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-Mısrî - Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Lübnânî, 1410/1989.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd b. Osmân ed-. Cüz’ fî ulûmi’l-hadîs fî beyâni’l-muttasıl ve’l-mürsel ve’l-mevkûf ve’l-münkatı. nşr. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan Âl-i Süleymân. Amman: ed-Dâru’l-Eseriyye, 2. Basım, 1427/2006.
• Ebnâsî, Burhanüddîn el-. eş-Şeze’l-feyyâh min ’Ulûmi İbni’s-Salâh. thk. Salâh Fethî Helel. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1418/1998.
• Emîr es-San’ânî, Ebû İbrâhîm İzzüddîn Muhammed b. el-İmâm. Tavzîhu’l-efkâr li-me’ânî Tenkîhi’l-enzâr. thk. Muhammed Muhibbuddin Ebû Zeyd. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1432/2011.
• Ermiş, Fatime. Abdülmelik b. Habîb es-Sülemî’nin Hayatı ve Hadîsçiliği. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Ertaş, Hikmetullah. İbn Halfûn ve Hadis İlmindeki Yeri. Ankara: Gece Akademi, 2018.
• Fierro, Isabel. “The Introduction of Hadith in al-Andalus (2nd/8th-3rd/9th centuries)”. Der Islam 66/1 (1989), 68-93.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Alî. el-Kifâye fî ’ilmi’r-rivâye. thk. Ebû İshâk İbrâhîm b. Mustafâ ed-Dimyâtî. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hüdâ, 1423/2003.
• Humeydî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ebî Nasr el-. Cezvetü’l-muktebis fî târîhi ulemâi’l-Endelüs. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf, Muhammed Beşşâr Avvâd. Tunus: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1429/2008.
• Huseysin, Abdülhâdî el-. “Mağrib ve Endülüs’e Hadis’in Girişi”. çev. Murat Gökalp. Fırat Üniversitesi İlahiyat Faklütesi Dergisi 10/1 (2005), 107-138.
• Irâkî, Ebü’l-Fazl Zeynüddîn Abdürrahîm b. Hüseyn. et-Takyîd ve’l-îzâh limâ ’utlika ve uğlika min Mukaddimeti İbni’s-Salâh. Beyrut: Dâru’l-Hadîs, 2. Basım, 1405/1984.
• İbn Beşküvâl, Ebü’l-Kâsım Halef b. Abdilmelik el-Endelüsî. es-Sıla fî târîhi e’immeti’l-Endelüs ve ulemâihim ve muhaddisîhim ve fukahâihim ve udebâihim. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 2 Cilt. Tunus: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2010.
• İbn Cemâa, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. İbrâhîm. el-Menhelü’r-revî fî muhtasari ’Ulûmi’l-hadîsi’n-nebevî. thk. Muhyiddîn Abdurrahman Ramazan. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1986.
• İbn Dihye el-Kelbî, Ebü’l-Hattâb Mecdüddîn Ömer b. Hasen. Edâ’ü mâ vecebe min beyâni vaz’i’l-vazzâ’îne fî Receb. thk. Muhammed Züheyr es-Şâvîş, Muhammed Nâsirüddîn el-Elbânî. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmiyye, 1419/1998.
• İbn Ferhûn, Ebü’l-Vefâ Burhânüddîn İbrâhîm b. Alî b. Muhammed el-Ceyyânî. ed-Dîbâcü’l-müzheb fî ma’rifeti a’yân ’ulemâ’i’l-mezheb. thk. Ebû’n-Nûr Muhammed el-Ahmedî. 2 Cilt. Kahire: Dâru’t-Türâs, 1972.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî. en-Nüket alâ Kitâbi İbni’s-Salâh. thk. Rabî’ b. Hâdî Umeyr. Medine, 1404/1984.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî. Nüzhetü’n-nazar fî tavzîhi Nuhbeti’l-fiker. thk. Nûreddin Itr. Pakistan: Mektebetü’l-Büşrâ, 1432/2011.
• İbn Hayr el-İşbîlî, Ebû Bekir Muhammed b. Hayr b. Ömer. Fehresetü mâ revâhü ’an şüyûhihî mine’d-devâvîni’l-musannefe fî durûbi’l-’ilm ve envâ’i’l-ma’ârif. thk. İbrâhîm el-Ebyârî. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-Mısrî - Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Lübnânî, 1410/1989.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Ömer ed-Dımaşkî. İhtisâru ’Ulûmi’l-hadîs. thk. Mâhir Yâsin el-Fahl. Riyad: Dâru’l-Meymân, 1434/2013.
• İbn Rüşeyd, Ebû Abdillâh Muhibbüddîn Muhammed b. Ömer el-Fihrî es-Sebtî. es-Senenü’l-ebyen ve’l-mevridü’l-em’an fi’l-muhâkeme beyne’l-imâmeyn fi’s-senedi’l-mu’an’an. thk. Ebû Abdirrahmân Salâh b. Sâlim. Medine: Mektebetü’l-Gurabâ’i’l-Eseriyye, 1417/1996.
• İbnü’l-Faradî, Ebü’l-Velid Abdullâh b. Muhammed b. Yûsûf. Târîhü’l-ulemâ’ ve’r-ruvât li’l-ilm bi’l-Endelüs. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 2 Cilt. Tunus: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1429/2008.
• İbnü’l-İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Abdülkâdir el-Arnâût, Mahmûd el-Arnâût. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1406/1986.
• İbnü’l-Mülakkın, Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer b. Alî el-Mısrî. el-Mukni’ fî Ulûmi’l-hadîs. thk. Abdullâh b. Yûsuf el-Cedî. 2 Cilt. Riyad: Dâru Fevvâz, 1413/1992.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Takıyyüddin eş-Şehrezûrî. Ulûmü’l-hadîs. thk. Nûreddin Itr. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1406/1986.
• İbnü’s-Sîd el-Batalyevsî, Ebû Muhammed Abdullâh b. Muhammed b. Sîd. el-İnsâf fi’t-tenbîh ale’l-meânî ve’l-esbâbi’lletî evceveti’l-ihtilâf beyne’l-müslimîn fî ârâihim. thk. Muhammed Rıdvân ed-Dâye. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 3. Basım, 1407/1987.
• Kâdî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ el-Yahsubî. el-İlmâ’ ilâ ma’rifeti usûli’r-rivâye ve takyîdi’s-semâ’. thk. Ebû Hemmâm Muhammed b. Alî el-Beydânî. Medine: en-Neşîru’l-Mütemeyyiz, 1437/2017.
• Kâdî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ el-Yahsubî. Tertîbü’l-medârik ve takrîbü’l-mesâlik li-ma’rifeti a’lâmi mezhebi Mâlik. 8 Cilt. el-Memleketü’l-Mağribiyye: Vizâratü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1402/1982.
• Karahan, Abdullah. “İbn Hazm’ın Hadis Değerlendirme Yöntemi ve Bunun Fıkha Yansıması”. Diyanet İlmî Dergi 50/4 (2014), 33-52.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu’cemü’l-müellifîn: Terâcimu musannifi’l-kütübi’l-’Arabiyye. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1414/1993.
• Kesgin, Salih. “Hadis Usul Tarihindeki Yeri Bağlamında Kâdî İyâz’ın (v. 544/1149) el-İlma’ ila ma’rifeti usuli’r-rivaye ve takyidi’s-sema’ Adlı Eseri”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39 (2015), 61-81.
• Kettânî, Muhammed Abdülhay b. Abdilkebîr b. Muhammed el-Hasenî el-İdrîsî. Fihrisü’l-fehâris ve’l-esbât ve mu’cemü’l-me’âcim ve’l-meşyahât ve’l-müselselât. nşr. İhsân Abbâs. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1402/1989.
• Kılıç, Zülal. Hadîs Tarihindeki Yeri Bağlamında Kâdî İyâz’ın Hadîs Usûlü Anlayışı. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Köktaş, Yavuz. “Batalyevsî’ye Göre Hadîslerde Ortaya Çıkan İhtilafların Sebepleri”. HRÜ. İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (2003), 135-154.
• Kurt, Ali Vasfi. Endülüs’de Hadis ve İbn Arabî. İstanbul: İnsan Yayınları, 1998.
• Makkarî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed et-Tilimsânî. Nefhu’t-tîb min gusni’l-Endelüsi’r-ratîb ve zikru vezîrihâ Lisâni’d-dîn İbni’l-Hatîb. thk. İhsân Abbâs. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1388/1968.
• Masud, Muhammad Khalid. “A History of İslamic Law in Spain: An over View”. İslamic Studies 30/1/2 (1991), 7-35.
• Melchert, Christopher. The Formation of the Sunni Schools of Laws: 9th-10th Centuries C. E.,. Leiden, New York, Köln, 1997.
• Mesud, Muhammed Halid. “Endülüs İslâm Hukuk Tarihi: Genel Bir Bakış”. çev. Muhammed Tayyib Kılıç. İSTEM 7/14 (2009), 403-433.
• Muammer, Nûrî. Muhammed b. Vaddâh el-Kurtubî müessesetü medreseti’l-hadîs bi’l-Endelüs me’a Bakî b. Mahled. Rabat: Mektebetü’l-Meârif, 1403/1983.
• Mübarekiya, Abdülmecîd. es-Sınâ’atü’l-hadîsiyye ’inde İbn Battâl min hilâli Şerhihi li-Sahîhi’l-Buhârî. Cezayir: Université Hadj Lakhdar de Batna, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. et-Takrîb ve’t-teysîr li-ma’rifeti süneni’l-beşîri’n-nezîr fî usûli’l-hadîs. thk. Muhammed Osmân el-Haşt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1405/1985.
• Oral, Eray. Hadislerde Endülüs, Endülüs’te Hadis -İlk İki Hicri Yüzyılda-. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Özdemir, Mehmet. Endülüs Müslümanları (Siyasî Tarih). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 3. Basım, 2016.
• Öztoprak, Mustafa. “Endülüs’te Hadis İlminin Gelişim Aşamaları”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 12/2 (2012), 183-197.
• Öztoprak, Mustafa. Endülüs’te Hadis ve İbnü’l-Harrât el-İşbili. Ankara: Gece Kitaplığı, 2015.
• Öztoprak, Mustafa. Farklı Yönleriyle Endülüs Hadisçiliği. Ankara: Gece Kitaplığı, 2015.
• Öztoprak, Mustafa. “Hadis İlmi’nin Endülüs’e Girişi”. Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (2013), 143-163.
• Palencia, A. Gonzalez. Târîhu’l-fikri’l-Endelüsî. çev. Hüseyin Mû’nis. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 1955.
• Polat, Selahaddin. “İbn Rüşd Zamanına Kadar Endülüs’te Hadis İlmi”. Erciyes Üniversitesi Gevher Nesibe Tıp Tarihi Enstitüsü 17 (1994).
• Savrî, Abdülazîz es-. “Min A’lâmi’l-hadîs bi’l-Endelüs fi’l-karni’s-sâbi’ el-hicrî: Ebû Abdillâh b. Halfûn el-Evnebî”. Âfâkü’s-Sekâfe ve’t-Türâs 14 (1996), 72-89.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed. Fethü’l-muğîs bi-şerhi Elfiyyeti’l-hadîs li’l-Irâkî. thk. Abdülkerîm b. Abdillâh b. Abdirrahmân el-Hudayr, Muhammed b. Abdillâh b. Fuheyd Âl-i Füheyd. 5 Cilt. Riyad: Mektebetü Dâri’l-Minhâc, 1426–2005.
• Serrano, Delfina. “Ibn al-Sîd al-Batalyawsî (444/1052-521/1127): Des Los Reinos de Taifas a la Epoca Almoravide a Traves de la Biografia de un Ulema Polifacetico”. Al-Qantara 23/1 (2002), 53-92.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekir. Tedrîbü’r-râvî -Hadis Usûlü-. ed. Arafat Aydın. çev. Muhammed Enes Topgül. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Şenocak, Esra. Muhammed b. Vaddâh’ın Hayatı ve Hadisçiliği. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Şevvât, Hüseyin b. Muhammed. el-Kâdî İyâz âlimü’l-Mağrib ve imâmü ehli’l-hadîs fî vaktihi. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1419/1999.
• Tâhâ b. Alî Bûsrîh. el-Menhecü’l-hadîsî ’inde’l-imâm İbn Hazm el-Endelüsî. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1422/2001.
• Taş, Mustafa. “Ebû Amr ed-Dânî’nin Hadis İlmindeki Yeri ve İlmu’l-Hadis Eseri”. İlahiyat Alanında Araştırma ve Değerlendirmeler. ed. M. Sait Uzundağ vd. 1-28. Ankara: Gece Kitaplığı, 2021.
• Telîdî, Muhammed b. Abdillâh et-. Türâsü’l-Meğâribe fi’l-hadîsi’n-nebevî ve ulûmihî. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1416/1995.
• Trad, Khaoula. “The Impact of Maghribi Hadith Commentaries on the Mashriq”. The Maghrib in the Mashriq -Knowledge, Travel and Identity-. ed. Maribel Fierro, Mayte Penelas. 213-236. Berlin/Boston: Walter de Gruyter GmbH, 2021.
• Türâbî, Beşîr Alî Hamed. el-Kâdî İyâz ve cühûdühû fî ilmi’l-hadîs rivâyeten ve dirâyeten. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1418/1997.
• Türkî, Abdülmecîd. “Mukaddime”. Kitâbü Edebi’n-nisâ’. mlf. Ebû Mervân Abdülmelik İbn Habîb es-Sülemî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1412/1992.
• Uğur, Mücteba. Hadis İlimleri Edebiyatı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2020.
• Uzundağ, Mehmet Sait. “Ebû’l-Velîd el-Bâcî’nin (ö. 474/1081) Hadis ve Sünnet ile İlgili Görüşleri Üzerine Bazı Değerlendirmeler”. Turkish Studies 13/17 (2018), 321-337.
• Yücel, Ahmet. “İbnü’l-Arabî, Ebû Bekir (Hadis İlmindeki Yeri)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/492. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Yücel, Ali. Ebû Ali el-Gassânî ve Takyîdü’l-Mühmel İsimli Eseri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Yücel, Ali. Mağribli Muhaddis Kadi ’Iyâz ve Hadis Usûlü Eseri. İstanbul: Beka Yayınları, 2019.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Siyeru A’lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaût, Muhammed Nuaym. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1403/1983.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Tezkiretü’l-huffâz. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1373/1954.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır. en-Nüket alâ Mukaddimeti İbni’s-Salâh. thk. Zeynelâbidîn b. Muhammed b. Belâferîc. 3 Cilt. Riyad: Edvâü’s-Selef, 1419/1998.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed. el-A’lâm: Kamûsu terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ’ min’el-Arab ve’l-müstağribîn ve’l-müsteşrikîn. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlmi’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.