Types of Mosque Music Performed in Hagia Sophia

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 2, 354 - 391, 29.12.2024

İbrahim Çoban

Öz

This study explores the history of the Hagia Sophia Mosque and its religious music forms, with a particular focus on how these forms are applied in the newly reopened Hagia Sophia. All genres performed here are executed by imams and muezzins who are highly skilled in their fields, making it a model for both contemporary performers and future generations. The study examines the types of mosque music performed during the five daily prayers, Fridays, holy days, and religious holidays in Hagia Sophia, which has functioned as a mosque since 2020.Analysis reveals that some of these forms are unique to Hagia Sophia in terms of both structure and execution, underscoring the importance of bringing them to light. To this end, extensive research, observation, recording, and notation processes were carried out to document these unique styles. The article provides detailed insights into the maqam (musical mode) dimensions, performance styles, timing, and duration of various mosque music forms, including Qur’ān Tilāwah, Adhān, Ṣalā/Ṣalawāt, Iqāmah, Ilāhī, Mawlid, Miʿrācīyah, Qaṣīdah, Istighfār, Tasbīḥ, and others. The distinct and improvised characteristics of certain forms are also discussed. Furthermore, specific to the Hagia Sophia Mosque, the article includes the notations of the Tasbīḥāt recited at the mihrab after the Fajr prayer on Fridays, Saturdays, and Sundays, as well as the notations of various Istighfār recited in different maqams collectively by the muezzins after each obligatory prayer.

Anahtar Kelimeler

Religious Music, Hagia Sophia, Mosque Music, Call to Prayer (Adhan), Funeral Prayer (Salâ), Quran Recitation

Ayasofya’da Uygulanan Cami Mûsikisi Türleri

Öz

Bu çalışmamızda Ayasofya Camii tarihi ve dini mûsiki türleri incelenecek; akabinde cami mûsikisi türlerinin yeniden ibadete açılan Ayasofya’daki tatbikatı üzerinde durulacaktır. Burada icra edilen tüm bu türler, alanında yetkin imam ve müezzinler tarafından yerine getirilmektedir. Bu bakımdan hem dönemindeki icracılara hem de sonraki nesillere örneklik teşkil etmesiyle birlikte bu alana katkı yapması amaçlanmaktadır. 2020 yılından itibaren cami hüviyetiyle hizmet veren Ayasofya’da beş vakit namaz esnasında, Cuma, kandil, bayram gün ve gecelerinde icra edilen cami mûsikîsi türlerini kapsamaktadır. Bu türler incelendiğinde bir kısmının hem yapı hem de icra itibariyle sadece Ayasfoya’ya mahsus olduğu görülmüş olup bunları gün yüzüne çıkarma ihtiyacı hasıl olmuştur. Bu türlerin ortaya çıkarılması için gerekli araştırma, gözlem, kaydetme ve notaya alma süreçleri izlenmiştir. İlgili makalemizde Cami Mûsikîsi türlerimizden Kur’an Tilaveti, ezan, salâ/salavâtlar, kamet, ilahi, mevlid, miraciye, kaside, istiğfar, tesbih vb.türlerin makamsal boyutları, icra şekilleri, icra zaman ve süreleri hakkında bilgi verilecek. İrticalen okunan türlerin temel nitelikleri ile kendine has ayırt edici özelliklerinden bahsedilecek. Ayrıca Ayasofya Camii’ne mahsus olmak üzere Cuma, Cumartesi ve Pazar sabah namazının akabinde mihrapta icra edilen bazı zikir ve salavâtların notaları ile her vaktin farz namazının akabinde müezzinlerce toplu icra edilen farklı makamlardaki istiğfarların notaları da eklenecektir.

Anahtar Kelimeler

Dini Mûsiki, Ayasofya, Cami Mûsikisi, Ezan, Salâ, Kur’an Tilâveti

Kaynakça

• Akgündüz, Ahmet vd. Üç Devirde Bir Mabed Ayasofya. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, 1. Basım, 2005.
• Aksoy, Hasan. “Türk Edebiyatı’nda Mevlid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 29. Ankara: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 2004.
• Akyüz, Vecdi. “İkâmet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 22. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 2000.
• Ateş, Erdoğan. “Tekbir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 40. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 2011.
• Ateş, Erdoğan. Türk Din Mûsikîsi. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2014.
• Aydın, M. Akif. Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi. ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: İBB Kültür A.Ş.- Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmalar MerkeziMas Matbaacılık, 2015.
• Bebek, Adil. “Mağfiret”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 27. Ankara: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 2003.
• Biserra V., Pentcheva. “Liturgy and Music at Hagia Sophia”. Oxford Research Encyclopedias, 2016.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail el-. Sahîh-i Buhârî, ts.
• Çetin, Abdurrahman. “Ezan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/36-38. TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 1995.
• Çetin, Abdurrahman. Kur’an Okuma Esasları. Bursa: Emin Yayınları, 2012.
• Çetin, Abdurrahman. “Tecvid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 40. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 2011.
• Diker, Hasan Fırat. Ayasofya ve Onarımları. İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Dinç, Sema vd. “Dînî Mûsiki Formu Olarak Mi’râciye ve Geçmişten Günümüze İcrası”. program adı: Geçmişten Günümüze Uluslararası Dînî Mûsikî Sempozyumu, Amasya, 2017.
• Eroğlu, Muhammed. “Aşr-ı Şerif”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 4. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 1991.
• et-Tirmizî. Sünen-i Tirmizî, ts.
• Eyice, Semavi. “Ayasofya”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 4. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları - İSAM Yayınları, 1991.
• Harmancı, Ayşe Başak - Bıyık, Hasan Kemal. Turkish Academic Research Review. “Bir Türk Din Mûsikîsi Formu Olarak Kâmet” 4/1 (2019).
• Işık, Emin. “İhlâs Sûresi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 21. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 2000.
• İbn Manzûr. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’s-Sadr, 2010.
• Kandemir, İsmail. Ulu Mâbed Ayasofya. İstanbul: Ekip Matbaa, 2004.
• Karaman, Fikret vd. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2009.
• Kelpetin Arpaguş, Hatice. “Kelime-i Tevhid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 25. Ankara: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 2022.
• Koca, Fatih. İslâm Tarihi ve Mdeniyetinde Salâlar ve Salavâtlar. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013.
• Köse, Saffet. “Tekbir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/341-343, 2011.
• Mehmet Zihni Efendi. Ni’met-i İslâm. İstanbul: Şirket-i Mertebiye Matbaası, 2. Basım, 1906.
• Mertoğlu, Mehmet Suat. “Salâtüselâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 36. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 2009.
• Özcan, Nuri. “Cami Mûsikisi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 7. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 1993.
• Özcan, Nuri. “Salâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 36. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 2009.
• Özcan, Nuri. “Türk Din Mûsikisi’nde Ezan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 12. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 1995.
• Özcan, Nuri. “Türk Din Mûsikisi’nde Mevlid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 29. Ankara: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 2004.
• Özel, Ahmet. “Mevlid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 29. Ankara: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 2004.
• Özkan, İsmail Hakkı. “Kaside”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 24. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 2001.
• Özön, Mustafa Nihat. İstanbul: İnkılap Yayınevi, 9. Basım, 2005.
• Pakdil, Ramazan. Ta’lim Tecvid ve Kıraat. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2017.
• Sezikli, Ubeydullah. “Temcîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 40. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 2011.
• Şeker, Mehmet. “Osmalılar’da Mevlid Törenleri”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 29. Ankara: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 2004.
• Temel, Nihat. Kırâat ve Tecvîd Istılahları. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 4. Basım, 2018.
• Uzun, Mustafa İsmet. “Gülbank”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 14. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 1996.
• Uzun, Mustafa İsmet. “İlâhi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 22. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 2000.
• Uzun, Mustafa İsmet. “Mi’raciyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 30. Ankara: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 2020.
• Yavuz, Salih Sabri. “Mi’rac”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 30. Ankara: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 2020.
• Yurdagür, Metin. “Tesbih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 40. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 2011.
• “Bir Miraç Kandili Geleneği : Mi’raciye”. haz. Ömer Tuğrul İnançer. Türkiye: TRT Müzik. Yayın Tarihi 10 Mart 2021.
• “Prizren’de Okunan Süleyman Çelebi’nin Besteli Mevlid-i Şerifi”. haz. H. Bashkim Çabrat. YouTube. Yayın Tarihi 2014.