İctimâi Fıkıh Usûlü'nden Laik Hukuka: Türk Modernleşme Sürecinde Ziya Gökalp’in Fıkıh Görüşleri

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 2, 174 - 199, 29.12.2024

Sema Çakır

Öz

Modernitenin etkileri ve biriken sorunlar Osmanlı münevverlerini ve devlet ricâlini yenilik, terakki ve ıslahat gibi konularda düşünmeye sevk etmiştir. Siyasî, askerî ve iktisadî zafiyetleri bertaraf etmek amacıyla başlatılan çözüm arayışları hukuk alanına da yansımıştır. Hukukun kaynakları, ictimâi kabiliyeti, esnekliği gibi konularda mensubu olduğu Türkçülük akımı zaviyesinden görüşler serdeden Ziya Gökalp, din-hukuk-toplum-devlet eksenini yeniden yapılandıran bazı yaklaşımlar sergilemiştir. Bu yaklaşımların en önemlisi, kendisiyle özdeşleşen ‘İctimâi usûl-i fıkıh'tır. İslam hukukuna modern talepler ve değişen şartlar doğrultusunda dinamizm getirmeyi, bununla birlikte milli bir hukuk-toplum-devlet ilişkisi kurmayı hedefleyen bu teori diğer Türkçü münevverler tarafından da benimsenmiş ve muhtelif katkılarla desteklenmiştir. Gökalp'in ortaya koyduğu yaklaşım, geleneksel İslam hukukunda ele alınan kazâî-diyânî ayrımıdır ve Osmanlının son yıllarından Cumhuriyet döneminin ilk yıllarına uzanan fikir hayatında iki farklı etap göze çarpmaktadır. Osmanlının son dönemlerinde fıkhî kavramları özgün bir yorumla yeniden yapılandırma eğiliminde olan Gökalp, Cumhuriyet döneminde din-devlet ve din-hukuk ayrımlarının ısrarcı bir savunucusu olmuştur. Bununla birlikte milletin varlığında dinin rolünü yadsımamış şeyhülislamlık başta olmak üzere dinî kurumların Cumhuriyet dönemindeki yeri ve konumu üzerinde durmuştur. Bütün bunları yaparken fıkıh müktesebatını etkin şekilde kullanan Gökalp fikirdaşlarınca desteklenirken geleneksel anlayışı temsil eden İzmirli İsmail Hakkı gibi simalar tarafından da şiddetle eleştirilmiştir. Bu makale, Türk modernleşme sürecinde Ziya Gökalp’in fıkıh ve sosyoloji referanslı olarak ortaya koyduğu görüşleri ele alıp değerlendirmekte ve bu görüşlerin Cumhuriyet dönemine olan muhtemel yansımalarına ışık tutmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, İctimâi Fıkıh Usûlü, Tanzimat, Cumhuriyet, Ziya Gökalp

Etik Beyan

Bu çalışma, Prof. Dr. Ali Bardakoğlu’nun danışmanlığında İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde hazırlanan Türkçülük Hareketi’nin Fıkıh Alanındaki Görüşleri - Tanzimat’tan Cumhuriyet’e - başlıklı doktora tezinden faydalanılarak oluşturulmuştur

From a Sociology-Based Islamic Legal Methodology to Secular Law: Ziya Gökalp’s Views on Fiqh in the Turkish Modernisation Process

Öz

The ramifications of modernity and the resultant challenges compelled Ottoman intellectuals and state officials to contemplate matters like as innovation, progress, and change. The pursuit of remedies to eradicate political, military, and economic deficiencies was similarly evident in the legal domain. Ziya Gökalp articulated his perspectives on the origins, societal efficacy, and adaptability of law within the framework of the Turkism movement, presenting several methodologies that redefined the interplay among religion, law, society, and state. The most characteristic method among them is the internal sociological methodology of law, which he equated with his own identity. Other Turkist figures of the time supported this theory, which aimed to bring dynamism to Islamic law in line with modern demands and changing conditions, as well as to establish a national law-society-state relationship. Another approach put forward by Gökalp was based on the distinction between legal (qāḍāī) and ethical/spiritual (diyānī) aspects that were established in traditional Islamic law. In Gökalp's intellectual life that extends from the last years of the Ottoman Empire to the first years of the Republic, two different stages stand out. Gökalp, who tended to restructure jurisprudential concepts with an original interpretation in the late Ottoman period, became a persistent defender of the distinction between religion and state as well as religion and law in the Republican period. However, he did not deny the role of religion in the existence of the nation and emphasized the place of religious institutions, such as the office of Sheikhul-Islam, in the Republican period. Although he took the traditional jurisprudential perspectives into consideration, he could not escape from the criticism of his fellow intellectuals such as İzmirli İsmail Hakkı, who represented the traditional understanding. This article addresses Ziya Gökalp's views that he developed on fiqh and sociology in the Turkish modernisation process and sheds light on the possible reflections of these views on the Republican period.

Anahtar Kelimeler

Fiqh, Sociological Methodology of Law, Tanzimat, Republic, Ziya Gökalp

Etik Beyan

This study is based on the doctoral dissertation titled The Views of the Turkism Movement in the Field of Islamic Jurisprudence - From the Tanzimat to the Republic, prepared under the supervision of Prof. Dr. Ali Bardakoğlu at Istanbul 29 Mayıs University, Institute of Social Sciences.

Kaynakça

• Atar, Fahrettin. İslam Yargılama Hukukunun Esasları. İstanbul: Ü.İ.F.V.Y, 2017.
• Aydın, Mehmet Akif. “Ahvâl-i Şahsiyye”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 2/192. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Aydın, Mehmet Akif. “İslam Hukukunun OPsmanlı Devletinde Kanun Hukukuna Doğru Geçirdiği Evrim”. Türk Hukuk Tairihi Araştırmaları 1 (2006), 11-11.
• Aydın, Mehmet Akif. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Beta Yayınları, 2010.
• Aytekin, Ersan. Türkiye’de Ulus Devlet ve Ziya Gökalp, Mümtaz Turhan, Erol Güngör. İstanbul: Öteki Yayınevi, 2012.
• Berkes, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2020.
• Bolay, Süleyman Hayri. “Gökalp, Ziya (Din Anlayışı)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/128-131. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Çalışkan, İbrahim. “Muhammed Hamdi Yazır’ın Hukukçuluğu”. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• Duru, Kazım Nami. Ziya Gökalp. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1949.
• Erdem, Sami. Tanzimat Sonrası Osmanlı Hukuk Düşüncesinde Fıkıh Usûlü Kavramları ve Modern Yaklaşımlar. İstanbul: Marmara Üniversitesi S. B. E, 2003.
• Erşahin, Seyfettin. “Meşihat-ı İslâmiyeden ‘Diyânet Riyaseti’ne (Ziya Gökalp’in Şeyhülislâmlık Tasarısı)”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Faküktesi Dergisi 38 (1998), 340-349.
• Fındıkoğlu, Ziyaüddin Fahri. Ziya Gökalp İçin Yazdıklarım ve Söylediklerim. İstanbul: Türkiye Muallimler Birliği Teşkilatı, 1955.
• Gibb, Hamilton Alexander. Modern Trends in Islam. Chicago: The University of Chicago, 1947.
• Gökalp, Ziya. “Din ve Şeriat”. İslam Mecmuası 44 (1916).
• Gökalp, Ziya. “Dine Doğru”. Küçük Mecmua 1/5 (1916), 5-6.
• Gökalp, Ziya. “Fıkıh ve İctimâîyat”. İslam Mecmuası 3/35 (1914), 40-44.
• Gökalp, Ziya. “Hilafetin Hakiki Mahiyeti”. Küçük Mecmua 24 (1922).
• Gökalp, Ziya. “İctimâî Usûl-i Fıkıh”. İslam Mecmuası 1/3 (1914), 84-87.
• Gökalp, Ziya. Makaleler V, VIII, IX. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1980.
• Gökalp, Ziya. “Örf Nedir?” İslam Mecmuası 1/10 (1914), 290-295.
• Gökalp, Ziya. Türkçülüğün Esasları. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1970.
• Gökalp, Ziya. Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak. İstanbul: Evkaf-ı İslamiye Matbaası, 1918.
• Günay, Ünver. “Ziya Gökalp ve Din Sosyolojisi”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 3 (1989), 223-237.
• Heyd, Uriel. Türk Ulusçuluğunun Temelleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1979.
• Heyd, Uriel. Ziya Gökalp’in Hayatı ve Eserleri. İstanbul: Sebil Yayınevi, 1980.
• İnalcık, Halil. “Adaletnameler”. Türk Tarih İncelemeleri Dergisi 2/3-4 (1965), 49-145.
• İnalcık, Halil. Osmanlı’da Devlet, Hukuk ve Adalet. İstanbul: Kronik Yayınları, 2020.
• İzmir, İsmail Hakkı. “İctimâî Usûl-i Fıkha İhtiyaç Var mı?” Sırat-ı Müstakim Dergisi 12/298 (1914), 211-216.
• Kara, İsmail. Din ile Modernleşme Arasında. İstanbul: Dergah Yayınları, 2020.
• Karatepe, Tuba Çavdar. “İslâm Mecmuası”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/53-54. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Karpat, Kemal. İslam’ın Siyasallaşması. İstanbul: Timaş Yayınları, 2019.
• Karpat, Kemal. Osmanlı’da Milliyetçiliğin Toplumsal Temelleri. İstanbul: Timaş Yayınları, 2017.
• Keskin, Y. Mustafa. “Ziya Gökalp’in Din Anlayışı”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8 (2003).
• Kösemihal, N. Şazi. Durkheim Sosyolojisi. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1971.
• Mardin, Şerif. “Ziya Gökalp”. Ziya Gökalp Dergisi 1 (1974), 148-149.
• Okur, Kaşif Hamda. “Son Dönem Osmanlı Düşüncesinde Fıkıh Alanındaki Tartışma ve Yaklaşımlar”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 23 (2014), 9-31.
• Okur, Kaşif Hamdi. İslam Hukukunda Çağdaşlaşma Arayışlarının Arka Planı: Son Dönem Osmanlı Düşüncesindeki Arayışlar. Ankara: TDV Yayınları, 2007.
• Sabit, Halim. “İctimâi Usûl-i Fıkıh”. İslam Mecmuası 5 (1914).
• Sungu, İlhan. Tanzimat ve Yeni Osmanlılar. İstanbul: Tanzimat I. Maarif Matbaası, 1940.
• Şener, Abdülkadir. İctimâî Usul-i Fıkıh Tartışmaları. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları, 1982.
• Topal, Şevket. “Ziya Gökalp’in İctimâi Usûl-i Fıkıh Önerisi ve İzmirli İsmail Hakkı’nın Karşı Eleştirisi”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2 (2012), 7-25.
• Tunaya, Tarık Zafer. Türkiye’nin Siyasî Hayatında Batılılaşma Hareketleri. İstanbul: Yedigün Matbaası, 1960.
• Tümer, Günay. “Din (Genel Olarak Din)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/312-320. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Türkdoğan, Orhan. Milli Kültür Modernleşmesi ve İslam. İstanbul: Birleşik Yayınları, 1996.
• Ülken, Hilmi Ziya. Seçme Eserler – I Ziya Gökalp. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2007.
• Ülken, Hilmi Ziya. Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2013.
• Ülken, Hilmi Ziya. Ziya Gökalp. İstanbul: Ülken Yayınları, 1963.
• Yazır, Elmalılı Hamdi (Küçük Hamdi). “Makâle-i Mühimme”. Beyânülhak 18 (1916.), 408