The Rhetorical Purposes of Substituting a Pronoun for an Explicit Noun in the İnterpretation of Ismāʻīl Haqqī Albwrswy “Rūh al-Bayān”

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 1, 160 - 187, 26.06.2025

Ahmed Nureddin Kattan

Öz

Every language has fundamental principles and rules that must be observed to ensure that speech is meaningful and beneficial. For speech to convey its intended meaning, it must be structured by these linguistic principles. One of the fundamental principles in the Arabic language is that nouns are originally expressed explicitly (ẓāhir). However, when they are mentioned a second time, they are typically replaced by pronouns (ḍamāʾir), referring back to the previously mentioned explicit noun. Similarly, a pronoun should not be used unless its antecedent has already been stated, ensuring clarity in speech. Nevertheless, a speaker may deliberately deviate from this fundamental rule. Instead of employing a pronoun where it would ordinarily be expected, the explicit noun may be reiterated. This stylistic choice transcends the natural requirements of discourse and serves various rhetorical purposes, such as imparting additional meanings, intensifying the impact of speech on the audience, or fulfilling other rhetorical objectives. This phenomenon has been analyzed by scholars of balāghah under the category of mukhālafat Muqtada al-ẓāhir (deviation from what is linguistically expected). Scholars of Arabic rhetoric have examined the literary subtleties and purposes associated with this stylistic device, and exegetes (mufassirūn) have also paid close attention to it in their linguistic analyses of Qur'ānic verses, attempting to discern the rhetorical wisdom underlying such usages. Among these exegetes is Imām Bursaʾī, a prominent figure in the Ottoman school of Qur'ānic exegesis, best known for his Tafsīr Rūḥ al-Bayān. A defining characteristic of the Ottoman exegetical tradition is its meticulous attention to the language and rhetoric of the Qur’ān. This study aims to introduce this rhetorical phenomenon, present the perspectives of balāghah scholars regarding its significance, and examine the specific Qur’ānic verses that drew the attention of Imām Bursevī in this regard. This study also seeks to highlight the significance attributed to rhetoric by the Ottoman school of exegesis and to underscore the distinctive characteristics of this tradition by comparing the views of Imam al-Bursawī with those of other rhetoricians and exegetes. It employs an inductive, analytical, and comparative methodology to assess the extent to which al-Bursawī’s perspectives align with or diverge from those of other scholars, as well as to explore any unique contributions made by this distinguished figure.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric , ʿIlm al-Maʿānī , Nuances of Rhetoric , Muqtadā al-Ẓāhir , Rūh al-Bayān

İsmail Hakkı Bursevî’nin Rûhu'l-Beyân Tefsiri’nde “Zamir Konumuna İsim Getirme Olgusu” ve Belagat Amaçları

Öz

Her dilin dikkate alınması gereken temel kaideleri ve kuralları vardır. Cümlenin yapısına uygun ve anlamlı olabilmesi için, bu kurallar çerçevesinde düzenlenmesi lazımdır. Bir cümlenin maksadının anlaşılabilmesi için, dilin temel esaslarına uygun bir şekilde tertip edilmesi gerekir. Arap dilinde bu esaslardan biri, isimlerin cümle içerisinde aslen açık (zâhir) bir şekilde gelmesidir. Ancak bu isimler ikinci kez zikredildiklerinde, önceki zâhir isme istinaden zamir olarak getirilir. Aynı şekilde, zamir kullanılmadan önce onun döneceği açık bir ismin zikredilmiş olması gerekir ki sözün maksadı belirgin olsun. Bununla birlikte, bazen konuşmacı bu temel kaideden kasıtlı olarak sapabilir. Yani, aslında zamir getirilmesi gereken bir yerde açık ismi tekrar zikredebilir. Bu durum, hitabın tabiî gerekliliklerinin dışına çıkmak suretiyle sözün farklı anlamlar taşımasını sağlamak, muhatap üzerinde daha güçlü bir etki bırakmak veya başka belâgat amaçlarına hizmet etmek için yapılır. İşte bu tür ifadeler, belâgat âlimleri tarafından “Muktazâ-yı Zâhire Muhâlefet” (Muktezâ-yı Zâhirin Dışına Çıkma) başlığı altında incelenmiştir. Arap dili ve belâgatiyle ilgilenen âlimler, bu üslubun taşıdığı edebî incelikleri ve maksatları ele almış; ayrıca müfessirler de Kur’ân âyetlerini tahlil ederken bu belâgat yöntemine vurgu yapmışlardır. Bu müfessirler arasında, Osmanlı tefsir ekolünün önde gelen isimlerinden biri olan ve Rûhu’l-Beyân adlı tefsiriyle tanınan İmam Bursavî de bulunmaktadır. Osmanlı müfessirlerinin temel özelliklerinden biri, Kur’ân-ı Kerîm’in diline ve belâgatine özel bir ihtimam göstermeleridir. Bu çalışma, söz konusu belâgat üslubunu tanıtmayı, belâgat âlimlerinin bu konu hakkındaki görüşlerini sunmayı ve ardından İmam Bursavî’nin bu üsluba dair dikkat çektiği âyetleri incelemeyi amaçlamaktadır. Aynı zamanda Osmanlı tefsir ekolünün belâgata verdiği önemi ortaya koymak ve bu ekolün öne çıkan yönlerini vurgulamak amacıyla, İmam el-Bursavî’nin ortaya koyduğu görüşleri diğer belâgat âlimleri ve müfessirlerin görüşleriyle karşılaştırmayı hedeflemektedir. Çalışmada, el-Bursavî’nin görüşlerinin diğer âlimlerin yaklaşımlarıyla ne ölçüde örtüştüğü ve onlara ne kadar yaklaştığı tespit edilmeye çalışılmış; ayrıca bu seçkin âlimin kendine özgü katkılar sunup sunmadığını ortaya koymak amacıyla tümevarıma dayalı analitik ve karşılaştırmalı bir yöntem benimsenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagati , Meânî ilmi , Belagat Nükteleri , Muktezâ-i Zâhir Dışına Çıkma Rûhu

الأغراض الْبَلَاغِيَّة لظَاهِرةِ وَضْعِ المُظْهَرِ مَوْضِعَ الْمُضْمَرِ فِي تَفْسِيرِ رَوْحِ البَيَانِ لإسماعيل حَقِّيَّ البُورْسَوي

Öz

لكل لغة أصول وقواعد تجب مراعاتها وإخراج الكلام على وفق ما تقتضيه لأجل أن يكون الكلام ذا معنى مفيد؛ إذ إن الكلام حتى يتسنى فهم المقصد منه ينبغي أن يُنظم وفقًا لهذه الشروط والأصول اللغوية، ومن هذه الأصول اللغوية في العربية أن الأصل في الأسماء أن تكون ظاهرة وإذا ذكرت ثانيًا تُذكر مضمرة للاستغناء عنها بالظاهر السابق وأن الضمير لا يُذكر إلا وقد سبقه ما يعود عليه في الكلام ليكون المقصد من الكلام واضحًا، ولكن قد يقصد المتكلم العدول عن هذا الأصل، أي أنه ربما يُصرّح بالاسم الظاهر في الموضع الذي يقتضيه الإضمار خارجًا عما مقتضيات الخطاب وغايته من ذلك إفادة الكلام معنى آخر وتحميل الكلام معاني أشد وقعًا وتأثيرًا في المخاطَب أو غير ذلك من أغراض بلاغية، وهذا الأسلوب في الخطاب هو ما تناوله علماء البلاغة في باب "الخروج عن مقتضى الظاهر"، حيث التفت علماء البلاغة لهذا الأسلوب في اللغة العربية وتحدثوا عن الأغراض والنكت البلاغية التي يحتملها، كما أن المفسرين قد عولوا عليه في أثناء تحليلاتهم اللغوية لآيات الذكر الحكيم محاولين الوقوف على الأغراض البلاغية الكامنة فيه، ومن بينهم كان الإمام البورسوي صاحب تفسير "روح البيان" وأحد أهم مفسري المدرسة العثمانية في التفسير التي كان من طابعها الاعتناء بلغة القرآن الكريم وبلاغته على وجه الخصوص؛ فجاءت هذه الدراسة للتعريف بهذا الأسلوب وعرض الأغراض البلاغية التي يتضمنها عند علماء البلاغة أولًا، ثم ذكر المواضع التي التفت إليها الإمام البورسوي والتي استوقفته وقال إنها من هذا الباب ثم ذكر الأغراض البلاغية التي أوردها في تفسيره والمعاني التي من أجلها قد جاء الخطاب القرآني على هذه الصورة، والمقارنة بين ما جاء به وبين ما قاله غيره من البلاغيين والمفسرين للوقوف على مدى اتساق ما ذهب إليه الإمام البورسوي وبين ما قاله البلاغيون والمفسرون، ومدى التقارب بينه وبين غيره من العلماء ولمعرفة إذا كان هناك ما تفرد به هذا العالم الجليل.

Anahtar Kelimeler

اللغة العربية وبلاغتها , علم المعاني , نكت بلاغية , الخروج عن مقتضى الظاهر , تفسير روح البيان

Teşekkür

Şimdiden herşey için teşekkür ederim, Emeğinize sağlık

Kaynakça

• Ahfeş, Ebü’l-Hasen Alî b. Süleymân. Meâni’l-Kur’ân, ed. Huda Mahmud Karâ’a. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1990.
• Âlûsî, Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdillâh b. Mahmûd el-Hüseynî. Rûhu’l-Meânî fî Tefsîri’l-Kur’ân’i’l-Azîm ve’s-Seb’i’l-Mesânî, ed. Ali Abdulbari Atiyye. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1415 H.
• Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillâh b. Sehl. Kitâbü’s-Sınâʿateyn, ed. Ali Muhammed el-Bicâvî. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1419 H.
• Baġdâdî, Ismâʿîl Pâşâ. Hadiyyetü’l-ʿârifîn: Asmâʾü’l-müʾellifîn ve âs̱âru’l-muṣannifîn, 2 vols. İstanbul: Vekâletü’l-Maʿârif, 1951.
• Bağdâdî, Muhammed b. el-Mübârek b. Muhammed b. Meymûn. Münteha’t-Taleb min Eş’ari’l-Arab, ed. Muhammed Nebil Turayfi. Beyrut: Dar-ı Sâdır, 1999.
• Bursevî, İsmâil Hakkı. Rûhu’l-Beyân fî Tefsîri’l-Ḳurʾân. Beyrut: Dâru’l-Fikri, n.d.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr. Resâʾilü’l-Câḥiẓ, ed. Abdüsselam Harun. Kahire: Mektebetü’l-Hânaci, 1964.
• Cenehi, Hasan b. İsmail. En-Nazmu’l-Belâği Beyne’n-Nazariyye ve’t-Tatbik. Kahire: Daru’t-Tıbati’l-Muhammediyye, 1983.
• Cürcânî, Abdülkāhir. Delâʾilü’l-İʿcâz, ed. Mahmud Muhammed Şakir. Kahire: Matbaatü’l-Medenî, 1992.
• Dabbî, Ebü’l-Abbâs Mufaddal. el-Mufaḍḍaliyyât, ed. Ahmed Muhammed Şakir. Kahire: Daru’l-Maarif, n.d.
• Desûkī, Şemsüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Arafe. Ḥâşiye ʿalâ Muḫtaṣarü’l-Meʿânî, ed. Abdülhamîd Hindâvî. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, n.d.
• Ebû Ḥayyân el-Endelüsî, Muhammed b. Yûsuf. el-Baḥrü’l-Muḥît, ed. Sıdkī Muhammed Cemil. Beyrut: Dâru’l-Fikri, 1420 H.
• Ebû Mûsâ, Muhammed Muhammed. Khaṣâʾiṣ al-Tarākīb: Dirâsa Taḥlîliyya li-Masâʾil ʿIlm al-Maʿânî. Kahire: Mektebetu Vehbe, 1996.
• Ebüssuûd, Muhammed b. Muhammed b. Mustafa. İrşâdü’l-ʿAḳli’s-Selîm ilâ Mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm. Beyrut: Dâr İhyâ Turasi’l-Arabî, n.d.
• Ferrâ’, Yahyâ b. Ziyâd. Meâni’l-Kur’ân, ed. Muhammed Ali en-Neccâr. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 2nd ed., n.d.
• Ḥusaynî, Mukhtâr. “Fî Tadâwuliyyeti’t-Taḥlîli’ṣ-Ṣûfî li’l-Khiṭâbi’l-Ḳurʾânî: Kitâbu Rûḥi’l-Beyân li-İsmâʿîl Ḥaqqī Unmûdhajan”, Majallat al-ʿUlûm al-ʾIslâmiyyah ve’l-Ḥaḍârah 7/2 (June 5, 2022).
• İbn Kuteybe, Abdullah b. Muslim. Edebü’l-Kâtib, ed. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. Cairo: el-Mektebetü’t-Ticeriyye, 4th ed., 1963.
• İsfahânî, Ebü’l-Ferec. el-Eġānî. Beyrut: Dâru’l-Fikri, n.d.
• İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb. Câmiʿu’t-Tefsîr (Tefsîru Râġıb), ed. Âdil b. Ali b. Ahmed eş-Şüddî. Riyadh: Dâru’l-Vatan, 2003.
• İsferâyînî, İsâmuddîn. el-Atvel: Şerhu Telhîsi Miftâhi’l-’Ulûm, ed. Abdülhamîd Hindâvî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, n.d.
• Kazvînî, Ebü’l-Meâlî Celâlüddîn el-Hatîb Muhammed b. Abdirrahmân b. Ömer b. Ahmed. el-Îżâḥ fî ʿUlûmi’l-Belâġa. Beyrut: Dâru’l-Cil, 1949.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Muʿcemü’l-Müʾellifîn. Beyrut: Dâr İhyâʾ al-Turâs̱ al-ʿArabî, 1957.
• Kirmânî, Muhammed b. Yûsuf b. Ali b. Sa’d Şemseddin. Taḥkīku’l-Fevâid fî Şerhi’l-Fevâidi’l-Gıyâsiyye, ed. Ali b. Dahîl Allah el-’Vfi. Saudi Arabia: Mektebetü’l-Ulûm vel-Hikem, 1424 H.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh. el-Câmiʿ li-Aḥkâmi’l-Ḳurʾân, ed. Ahmed el-Berduni. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1964.
• Müberred, Ebü’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd. el-Kâmil fi’l-Edeb, ed. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 3rd ed., 1997.
• Nahas, Ebu Cafer. Meâni’l-Kur’ân, ed. Muhammed Ali es-Sâbûnî. Mecca: Camiatü Ümmü’l-Kura, 1409 H.
• Namlı, Ali. “İsmâil Hakkı Bursevî’nin Rûhu’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân Adlı Tefsiri”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 18 (September 2011), 365-385.
• Namlı, Ali. “Rûhu’l-Beyân”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 35 (2008), 211-213.
• Râzî, Fahrüddîn Muhammed b. Ömer. Mefâtîḥu’l-Ġayb. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2000.
• Sarmını, Mohamad Anas and Sıddık, Muhammed. “Rivayet İlimleri Bağlamında Osmanlı Tefsirindeki Farklı Yönelişler: Bursevî ve Gürânî Örneği”, Bilimname 2020/43 (November 30, 2020), 461-499. https://doi.org/10.28949/bilimname.674644.
• Sekkâkî, Ebû Ya‘kûb Sirâcuddîn Yûsuf b. Ebû Bekr b. Muhammed. Miftâhu’l-‘Ulûm, ed. Naim Zerzor. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1987.
• Semîn el-Halebî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn. ed-Dürrü’l-Maṣûn fî ʿUlûmi’l-Kitâbi’l-Meknûn, ed. Ahmed Muhammed el-Harrât. Damascus: Dâru’l-Kalem, n.d.
• Sübkî, Bahâuddîn Ahmed b. ‘Alî b. ‘Abdulkâfî. ‘Arûsu’l-Efrâh fî Şerhi Telhîsi’l-Miftâh. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2003.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn. Muḫtaṣarü’l-Meʿânî. Qom: Dâru’l-Fikri, 1411 H.
• Zeccâc, Ebû İshâk. Meʿâni’l-Ḳurʾân ve İʿrâbüh, ed. Abdülcelîl Şelebî. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1988.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf ʿan Ḥaqāʾiqı Ġavâmiżi’t-Tenzîl ve ʿUyûni’l-Eḳāvîl fî Vücûhi’t-Teʾvîl. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1407 H.
• Zerkeşî, Bedreddin. el-Burhân fî ʿUlûmi’l-Ḳurʾân, ed. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. Beyrut: Dâru İhyai’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1957.
• Ziriklî, Hayrüddîn. el-Aʿlâm. Beyrut: Dâr al-ʿIlm li’l-Malâyîn, 2002.