ʿUmar b. ʿAbd al-ʿAzīz's Relations with the Umayyads

Yıl 2023, , 111 - 133, 15.06.2023

Kasım Koç

https://doi.org/10.52637/kiid.1260768

Öz

This article deals with ʿUmar b. ʿAbd al-ʿAzīz's relations with the Umayyads, especially with his family members, within the context of his youth, governorship, under-secretariat and caliphate periods, it aims to misunderstandings by revealing the views and attitudes of the two sides towards each other, ʿUmar b. ʿAbd al-ʿAzīz's view of the Umayyad caliphs, which is a subject of much debate, and his decisions to confiscate property, cut allocations and commit atrocities against the Umayyads in detail. In order to determine his relations with the members of the dynasty in detail, a large number of different primary sources have been taken as a basis, and the relevant information in them has been collected and interpreted to form the basis of the study. In addition, contemporary studies have also reviewed, and their different classifications and interpretations have been utilized. In the evaluations, praise and criticism have been avoided, and efforts have been made to determine the situation within scientific boundaries and to adhere to the analytical and critical method. Unlike the other Umayyad caliphs, ʿUmar b. ʿAbd al-ʿAzīz was a caliph who gained the support of the overwhelming majority of Muslims by following the path of the (râşid) right caliphs. Therefore, revealing his mutual relations with the Umayyad family is important for the history of Islamic politics. Some authors have stated that ʿUmar b. ʿAbd al-ʿAzīz's relations with the Umayyads deteriorated because he impoverished them by confiscating their private property and allocations, did not give them official positions, tried to change the system and dismissed the bureaucrats of his predecessors. On the other hand, a small number of authors have stated in general terms that Umar received the support of the members of the dynasty and established good relations with them without going into detail. In the context of the results optained, the family members of ʿUmar b. ʿAbd al-ʿAzīz, who were satisfied with the extremely luxurious life they lived before, were disturbed and reached to the fact that he donated his property and belongings and left his children poor, forced himself and his family to strict asceticism, and almost completely abandoned relations with his spouses after he became the caliph. ʿUmar b. ʿAbd al-ʿAzīz regarded the Umayyad caliphs as legitimate along with the rashid (right) caliphs and treated them all with respect, legitimized the sultanate and the appointment of a successor, and adhered to the allegiance he had pledged to his predecessors. Likewise, he fulfilled the duties of governor, emirate of pilgrimage und undersecretary given by his precessors. During his caliphate, contrary to popular belief, he appointed some Umayyads as governors and commanders. As many Umayyads appreciated him and deemed him worthy of the caliphate, ʿUmar b. ʿAbd al-ʿAzīz appreciated the lives of some of them and brought them closer to him and even stated that some Umayyads had qualities worthy of the caliphate. The Umayyads objected to ʿUmar b. ʿAbd al-ʿAzīz’s returning the atrocities committed by the members of the dynasty without conducting an investigation and on simple grounds, and cutting off the allocations and provisions of the dynasty, but they had to accept the situation after seeing ʿUmar b. ʿAbd al-ʿAzīz's determination. Although ʿUmar b. ʿAbd al-ʿAzīz confronted the members of the dynasty on the aforementioned issues, he meintained good relations with the Umayyad members throughout his life and neither he nor the Umayyads, in general, followed a policy of strict opposition and hostility towards each other. Despite his different personality and actions, ʿUmar b. ʿAbd al-ʿAzīz was respected by most of the Umayyads and most of the Umayyads appreciated his personality and most of his actions and remembered him fondly after his death.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Umayyads, ʿUmar b. ʿAbd al-ʿAzīz, Caliphate, Usurped Property Cases, Allocation

Ömer b. Abdülazîz'in Emevîlerle İlişkileri

Öz

Bu makale, Ömer b. Abdülazîz’in başta aile fertleri olmak üzere Emevîler’le ilişkilerini gençlik, valilik, müsteşarlık ve halifelik dönemleri kapsamında ele almakta; iki tarafın birbirine bakışını ve tavırlarını, Ömer b. Abdülazîz’in çok tartışma konusu yapılan Emevî halifelerine bakışını, Emevîler’e yönelik mal müsaderesi, tahsisatları kesme ve mezâlim kararlarını tafsilatıyla ortaya koyup yanlış anlamaları gidermeyi amaçlamaktadır. Onun hanedan mensuplarıyla karşılıklı ilişkilerini ayrıntılarıyla tespit etmek için çok sayıda ve farklı temel kaynak esas alınmış, onlarda yer alan ilgili bilgiler toplanıp yorumlanarak incelemenin temeli oluşturulmuştur. Bunun yanında çağdaş çalışmalar da gözden geçirilmiş, onların özellikle farklı tasnif ve yorumlarından faydalanılmıştır. Değerlendirmelerde övme ve yerme tarzından uzak durularak ilmî sınırlar içinde durum tespiti yapılmaya çalışılmış, analitik ve eleştirel metoda bağlı kalmak için çaba sarf edilmiştir. Ömer b. Abdülazîz, diğer Emevî halifelerinin aksine râşid halifelerin yolunu takip ederek Müslümanların kahir ekseriyetinin desteğini kazanmış bir halifedir. Bundan dolayı onun Emevî ailesiyle karşılıklı ilişkilerinin ortaya konulması, İslam siyaset tarihi açısından önem arz etmektedir. Bazı müellifler, Ömer b. Abdülazîz'in Emevîler’in mezâlim ve özel mallarına el koyup tahsisatlarını keserek onları fakir düşürdüğünden, onlara resmî görev vermediğinden, sistemi değiştirmeye çalıştığından ve seleflerinin bürokratlarını azlettiğinden dolayı onlarla ilişkilerinin kötüleştiğini ifade etmişlerdir. Buna mukabil az sayıda müellif, genel ifadelerle Ömer b. Abdülazîz’in hanedan üyelerinin desteğini alıp onlarla iyi ilişkiler kurduğunu ayrıntıya girmeden belirtmişlerdir. Ulaşılan sonuçlar bağlamında daha önce yaşadıkları lüks hayattan memnun olan Ömer b. Abdülazîz’in aile fertleri, halife olmasıyla birlikte mülk ve eşyasını bağışlayıp çocuklarını fakir bırakması, hem kendini hem de ailesini katı bir zühde zorlaması ve eşleriyle ilişkiyi neredeyse tamamen terk etmesinden rahatsız olup ona tepki göstermişlerdir. Ömer b. Abdülazîz, râşid halifelerle birlikte Emevî halifelerini de meşrû görüp tümüne karşı saygılı bir tavır takınmış, saltanatı ve veliaht atamayı meşrû karşılayıp seleflerine yaptığı biata bağlı kalmıştır. Aynı şekilde seleflerinin verdiği valilik, hac emirliği ve müsteşarlık görevlerini de yerine getirmiştir. Halifeliği sırasında yaygın kanaatin aksine Emevîler’den bazı kişileri valilik ve komutanlık gibi görevlere atamıştır. Çok sayıda Emevî, onu takdir edip halifeliğe layık gördüğü gibi Ömer b. Abdülazîz de onlardan bir kısmının yaşayışını takdir edip kendine yakınlaştırmış, hatta halife birkaç Emevî’nin hilafete layık nitelikler taşıdığını ifade etmiştir. Emevîler, Ömer b. Abdülazîz'in hanedan üyelerinin elindeki mezâlimi tahkikat yaptırmadan ve basit gerekçelerle iade etmesine, hanedanın tahsisat ve erzaklarını kesmesine karşı çıkmışlar, ancak Ömer b. Abdülazîz’in kararlılığını görüp durumu kabullenmek zorunda kalmışlardır. Ömer b. Abdülazîz, bahsedilen konularda hanedan üyeleriyle karşı karşıya gelse de hayatı boyunca Emevî mensuplarıyla iyi ilişkiler kurmuş, ne kendisi ne de Emevîler, genel olarak birbirlerine karşı katı muhalefet ve düşmanlık siyaseti takip etmemişlerdir. Ömer b. Abdülazîz, farklı şahsiyetine ve icraatlarına rağmen Emevîler’in çoğuna saygı duymuş, Emevîler’in ekserisi de onun şahsiyetini ve icraatlarının çoğunu takdir etmiş, vefatından sonra da hayırla yâd etmişlerdir.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Emevîler, Ömer b. Abdülazîz, Hilafet, Mezâlim Davaları, Tahsisat

Kaynakça

• Âcurrî, Ebû Bekr Muhammed b. Hüseyn b. Abdillâh el-Âcurrî el-Bağdâdî. Ahbâru Ebû Hafs Ömer b. Abdülazîz ve sîretüh. thk. Abdullah Abdurrahîm Useylân. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1400/1980.
• Adlâvî, Alî. el-Musâlahatü’s-siyâsiyye ve’l-ıslâhu’l-ictimâî fî hılâfeti Ömer b. Abdülazîz. Cezair: Câmiatü Cezâir, Yüksek Lisans Tezi, 1426/2006.
• Ağırakça, Ahmet. Ömer İbn Abdülazîz İslâm Toplumunun Yeniden İnşası. İstanbul: Akdem Yayınları, 2016.
• Akkoyunlu, Adil. Ömer bin Abdülazîz. İstanbul: Çıra Yayınları, 2. Basım, 2016.
• Amâra, Muhammed. Ömer b. Abdülazîz damîru’l-ümme ve hâmisü’r-râşidîn. Beyrut: Dârü’l-Vahde, 1405/1985.
• Bâ Mahreme, Ebû Muhammed Abdullāh et-Tayyib b. Abdillâh b. Ahmed Bâ Mahreme el-Yemenî el-Adenî eş-Şâfiî. Kılâdetü’n-nahr fi vefeyâti a‘yâni’d-dehr. 6 Cilt. Cidde: Dârü’l-Minhâc, 1428/2008.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd el-Belâzürî. Kitâbü Cümel min ensâbi’l-eşrâf. thk. Süheyl Zekkâr - Riyâd Ziriklî. 13 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1417/1996.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd el-Belâzürî. Fütûhu’l-büldân. Beyrut: Dârü’l-Hilâl, 1408/1988.
• Cahen, Claude. Türkler Nasıl Müslüman Oldular. çev. Türkan Andaç - Nurer Uğurlu. İstanbul: Örgün Yayınları, 2008.
• Cibrîl, Hayât Muhammed. el-Âsâru’l-vâride an Ömer b. Abdülazîz fî’l-akîde cem‘an ve dirâseten. 2 Cilt. Medine: el-Câmiatü’l-İslâmiyye, Doktora Tezi, 1422/2002.
• Demircan, Adnan. Ömer b. Abdülazîz. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2021.
• Demîrî, Ebü’l-Bekā Kemâlüddîn Muhammed b. Mûsâ b. Îsâ el-Kāhirî eş-Şâfiî. Hayâtü'l-hayvâni'l-kübrâ. 2 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Baskı, 1424/2003.
• Doğuştan Günümüze İslam Tarihi. Redaktör: Hakkı Dursun Yıldız. İstanbul: Çağ Yayınları, 1992.
• Dûkûrâ, Abdüssamed. Siyâsetü Ömer b. Abdülazîz el-Mebniyye ale’l-Masâlihi’l-Mürsele. Malezya: Câmiatü’l-Medîneti’l-Âlemiyye, Yüksek Lisans Tezi, 1433/2012.
• Ebû Nu‘aym, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillâh b. İshâk el-İsfahânî. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakâtu’l-asfiyâ. 10 Cilt. Beyrut: Kâhire: Dârü’l-Fikr, Mektebetü’l-Hancî, 1416/1996.
• Ebû Yûsuf, Ya‘kûb b. İbrâhîm b. Habîb b. Sa‘d el-Kûfî. Kitâbü’l-Harâc. thk. Tâhâ Abdurraûf Sa‘d - Sa‘d Hasan Muhammed. b.y.: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, ts.
• Ebû Zür‘a ed-Dımaşkī, Abdurrahmân b. Amr b. Abdillâh ed-Dımaşkī. Târîḫ. thk. Şükrullah b. Ni‘metullah el-Kūcânî. 2 Cilt. Dımaşk: Mecma‘u’l-Lugati’l-Arabiyye, 1402/1982.
• Ebü’l-‘Arab, Ebü’l-‘Arab Muhammed b. Ahmed b. Temîm et-Temîmî. el-Mihan. thk. Ömer Süleyman el-Ukaylî. Riyad: Dârü’l-Ulûm, 1404/1984.
• Ebü’l-Yümn el-Uleymî, Ebü’l-Yümn Mücîrüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Abdirrahmân el-Uleymî el-Makdisî el-Hanbelî. et-Târîhu’l- mu‘teber fî enbâi men gaber. thk. Nûruddîn Tâlib vd. 3 Cilt. Suriye: Darü’n-Nevâdir, 1432/2011.
• el-Iş, Yûsuf. ed-Devletü’l-ümeviyye. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1412/1992.
• Eminoğlu, Ahmed. V. Râşid Halife Ömer ibn Abdülazîz. İstanbul: İnkilab Yayınevi, 1984.
• Erkal, Mehmet. İslâm’ın Erken Döneminde Vergi Hukuku Uygulamaları. İstanbul: İSAM Yayınları, 2009.
• eş-Şeyh, Abdüssettâr. Ömer b. Abdülazîz hâmisu’l-hulefâi ’r-râşidîn. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 1417/1996.
• Fesevî, Ebû Yûsuf Ya‘kūb b. Süfyân b. Cüvvân (Cüvân) el-Fesevî. el-Ma‘rife ve’t-târîh. thk. Ekrem Ziyâ Umerî. 3 Cilt. Medine: Müessesetü’r-Risâle, Mektebetü’d-Dâr, 1410/1990.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. İbadiyenin Doğuşu. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1983.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. Günümüzde İslâm Mezhepleri. İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları, 2008.
• Gazzî, Kâmil el-Bâlî el-Halebî. Nehrü’z-zeheb fî târîhi Haleb. nşr. Mahmûd Fâhûrî-Şevki Şa‘s. 3 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 1411-1412/1991-1992.
• Gümüşoğlu, Hasan. İslâm Akîde Sisteminde İmâmet. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1997.
• Halîfe b. Hayyât, Ebû Amr Halîfe b. Hayyât b. Halîfe eş-Şeybânî el-Basrî. Târîhu Halîfe b. Hayyât. thk. Ekrem Ziyâ Umerî. Riyâd; Dâru Tîbe, 2. Basım, 1405/1985.
• Halîl, İmâdüddîn. Ömer b. Abdülazîz. çev. Mustafa Solmaz. İstanbul: Timaş Yayınları, 2019.
• Hodgson, Marshall Goodwin Simms. İslâm’ın Serüveni. çev. Berkay Ersöz. 3 Cilt. Ankara: Phoenix Yayınevi, 2017.
• Humeydî, Abdülazîz b. Abdullah. el-İmâmü’z-zâhid ve’l-halîfetü’r-râşid Ömer b. Abdülazîz. İskenderiye; Dâru’d-Da’ve, 1424/2004.
• İbn Abdülhakem, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdilhakem b. A‘yen b. Leys el-Mâlikî. Sîretü Ömer b. Abdülazîz alâ mâ ravâhu’l-imâm Mâlik b. Enes ve ashâbuhû. thk. Ahmed Ubeyd. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1404/1984.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed b. Abdilberr en-Nemerî. el-İstiâb fî ma’rifeti’l-ashab. thk. Ali Muhammed el-Bicâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1412/1992.
• İbn Abdürabbih, Ebû Ömer Ahmed b. Muhammed b. Muhammed el-Endelusî. Kitâbu’l-‘Ikdi’l-Ferîd. 8 Cilt. Beyrut: Dâri’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1404/1984.
• İbn ‘Asâkir, Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillâh b. Hüseyn ed-Dımaşkī eş-Şâfiî. Târîhu medîneti Dımaşk. thk. Amr b. Ğarâme el-Amravî. 74 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1415/1995.
• İbn A‘sem el-Kûfî, Ebû Muhammed Ahmed b. A‘sem el-Kûfî el-Ahbârî. Kitâbü’l-fütûh. thk. Ali Şîrî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Edvâ, 1411/1991.
• İbn Fazlullâh el-Ömerî, Şihâbüddîn (Ebü’l-Abbâs) Ahmed b. Yahyâ b. Fazlillâh el-Ömerî. Mesâlikü’l-ebsâr fî memâliki’l-emsâr. 27 Cilt. Ebûzabî: el-Mücemmeu’s-Sekafî, 1423/2002.
• İbn Hacer, Ebû’l-Fazl Şehâbeddîn Ahmed b. Ali b. Muhammed b. Hacer el-Askalânî. Lisânü’l-mîzân. thk. Abdulfettâh Ebû Gudde. 10 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1423/2002.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasen el-Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî. Târîhu İbn Haldûn Kitâbü’l-ʿİber ve dîvânü’l-mübtedeʾ ve’l-haber. nşr. Halîl Şehhâte - Süheyl Zekkâr. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1401/1981.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr b. Hallikân el-Bermekî el-İrbilî. Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân mimmâ s̱ebete bi’n-naḳl evi’s-semâʿ ev es̱betehü’l-ʿayân. thk. İhsân Abbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sadır, 1978.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. es-Sîretü’n-Nebeviyye ve Ahbâru’l-Hülefâ. thk. es-Seyyid Azîz Bey vd. 2 Cilt. Beyrut: el-Kütübü’s-Sekâfiyye, 3. Basım, 1417/1996.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. Kitâbü’s-sikât. nşr. Muhammed Abdülmuînhân. 9 Cilt. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmaniyye, 1393/1973.
• İbn İshâk, Ebû Abdillâh Muhammed b. İshâk b. Yesâr b. Hıyâr el-Muttalibî el-Kureşî el-Medenî. es-Siyer ve’l-megâzî. thk. Süheyl Zekkâr. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1398/1978.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkī eş-Şâfiî. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 20 Cilt. Kâhire: Dârü Hicr, 1418/1998.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî. el-İmâme ve's-siyâse. thk. Alî Şîrî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Edvâ, 1410/1990.
• İbn Receb, Ebü’l-Ferec Zeynüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdirrahmân Receb el-Bağdâdî ed-Dımaşkī. Mecmûu resâili İbn Receb el-hanbelî. thk. Ebû Mus’ab Tal’at b. Fuâd. 4 Cilt. by.: el-Fârûku’l-Hadîse, 1423-1424/2003-2004.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî el-Bağdâdî. Kitâbü’t-Tabakâti’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Ömer. 11 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Hancî, 1421/2001.
• İbn Şukayr, Muhammed b. Sa'd. Fıkhu Ömer b. Abdülazîz. 2 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1423/2003.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâleddîn Abdurrahmân b. Ali b. Muhammed el-Cevzî el-Bağdâdî. Sîretü ve menâkıbu Ömer b. Abdülazîz. thk. Naîm Zarzûr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1404/1984.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b Alî b Muhammed el-Cevzî el-Bağdâdî. el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem. thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ - Mustafa Abdülkâdir Atâ. 19 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1412/1992.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmurî. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1417/1997.
• Kazancı, Ahmet Lütfi. Adil ve Zahid Halife Ömer b. Abdülazîz. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2016.
• Kitâbü Sîreti Ömer b. Abdülazîz. nşr. Muhammed et-Taberânî. Riyâd: Merkezü’l-Melik Faysal li’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l- İslâmiyye, 1440/2019.
• Kutb İbrâhîm, Muhammed. es-Siyâsetü’l-mâliyye li Ömer b. Abdülazîz. b.y.: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1409/1988.
• Mâcide, Faysal Zekeriyyâ. Ömer b. Abdülazîz ve siyâsetühü fî reddi’l-mezâlim. Mekke: Mektebetü’t-Tâlibi’l-Câmiî, 1407/1987.
• Makdisî Ebû Nasr el-Mutahhar b. Tâhir (el-Mutahhar) el-Makdisî. el-Bed’ ve’t-Târîh. 6 Cilt. Port Saîd: Mektebetü’s-Sekâfeti’t-Dîniyye, ts.
• Makrizî, Ebû Muhammed (Ebü’l-Abbâs) Takıyyüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkādir b. Muhammed el-Makrîzî. en-Nizâ ve’t-Tehâsum fîmâ beyne Benî Ümeyye ve Benî Hâşim. thk. Hüseyin Mûnis. Kâhire: Dâru’l-Maârif, 1408/1988.
• Mâverdî, Ebû’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Habîb el-Basrî el-Bağdâdî. el-Ahkâmu’s-sultâniyye. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, ts.
• Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn b. Alî el-Mes‘ûdî el-Hüzelî. Mürûcü’z-zeheb ve me‘âdinü’l-cevher. nşr. Kemâl Hasan Mer‘î. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1425/2005.
• Moğultay b. Kılıç, Ebû Abdillâh Alâüddîn Moğultay b. Kılıç b. Abdillâh el-Bekcerî el-Hikrî. İkmâlü Tehzîbi'l-kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Âdil b. Muhammed - Üsâme b. İbrâhîm. 12 Cilt. Kâhire: el-Fârûku’l-Hadîse, 1422/2001.
• Müberred, Ebü’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd b. Abdilekber b. Umeyr el-Müberred el-Ezdî es-Sümâlî. el-Kâmil fi’l-luga ve’l-edeb. thk. Muhammed Ebû’l-Fazl İbrâhîm. 4 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 3. Basım, 1417/1997.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî en-Nevevî. Tehzîbü’l-Esmâ ve’l-Lugât. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts. / Kâhire: İdaretü’l-Matbaati’l-Müniriyye, ts.
• Onat, Hasan – Ateş, Orhan. “Hâricîlik”. İslâm Mezhepleri Tarihi El Kitabı. ed. Hasan Onat - Sönmez Kutlu. 63-89. Ankara: Grafiker Yayınları, 2013.
• Özdemir, Hatice. Ömer b. Abdülazîz’in Siyâsî ve Sosyal Gruplarla İlişkileri. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Safedî, Ebü’s-Safâ (Ebû Saîd) Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh es-Safedî. Kitâbu’l-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed Arnaûd - Türkî Mustafâ. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1420/2000.
• Sallâbî, Ali Muhammed. Emevîler Dönemi 2. çev. Harun Ünal. 2 Cilt. İstanbul: Ravza Yayınları, 2010.
• Sarıbıyık, Mustafa. “İbn Abdülhakem’e Göre Ömer b. Abdülazîz’in Yönetim Anlayışı ve Yöneticilerle Münasebetleri”. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi 17/33 (Bahar 2019/1), 137-150.
• Sarıçam, İbrahim. İslâm Öncesinden Abbâsîlere Kadar Emevî-Hâşimî İlişkileri. Ankara: TDV Yayınları, 2015
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî es-Süyûtî eş-Şâfiî. Târîhu’l-hulefâ. thk. Hamdî Demirdâş. b.y.: Mektebetü Nizâr Mustafâ el-Bâz, 1425/2004
• Şâhîn, Hamdî. Emevîler ve Emevî Devleti. çev. Kasım Koç. İstanbul: Beka Yayıncılık, 2019.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî et-Taberî el-Bağdâdî. Târîhu’r-rusül ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm. 11 Cilt. Beyrut/Kâhire: Dârü’l-Maârif, 2. Basım, 1968/1387.
• Terzi, Mustafa Zeki. “Ordu”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/362. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Teymî, Ebü'l-Kâsım Kıvâmü’s-Sünne İsmâil b. Muhammed b. Fadl Et-Teymî el-İsbehânî. Siyeru’s-selefi’s-sâlihîn. thk. Kerem b. Hilmî b. Ferhât b. Ahmed. Riyâd: Dârü'r-Râye, ts.
• Umerî, Ekrem Ziyâ. Sahih Rivayetlere Göre Râşid Halifeler Dönemi. çev. Kasım Koç. İstanbul: Beka Yayıncılık, 2018.
• Umerî, Ekrem Ziyâ. Sahih Rivayetlere Göre Hz. Peygamber’in Hayatı. çev. Kasım Koç. İstanbul: Beka Yayıncılık, 2017.
• Ümmü Selmâ Muhammed Sâlih. el-İdâre fî’l-İslâm (fî ahdi’l-halîfeti’r-râşid Ömer b. Abdülazîz). Hartûm: Câmiatü’l-Hartûm, Doktora Tezi, 1429/2008.
• Vâkıdî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer b. Vâkıd el-Vâkıdî el-Eslemî el-Medenî. Kitâbu’l-Megâzî. Nşr. Marsden Jones. Beyrût: Dâru’l-A’lemî, 1409/1989.
• Ya‘kûbî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ebî Ya‘kūb İshâk b. Ca‘fer b. Vehb b. Vâzıh el-Ya‘kūbî. Târîhu’l-Ya‘ķûbî. thk. Abdülemîr Mühennâ. 2 Cilt. Beyrut: Şeriketü’l-A’lamî li’l-Matbûât, 1431/2010.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârikī ed-Dımaşkī. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhir ve’l-a’lâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 15 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1423/2003.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârikī ed-Dımaşkī. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaût - Hüseyin Esed. 23 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1405/1985.
• Zettersteen, Karl Vilhelm. “Omar b. Abdal’Azîz”. İslâm Ansiklopedisi. 9/462. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, 1967.
• Zübeyrî, Ebû Abdillâh Mus‘ab b. Abdillâh b. Mus‘ab ez-Zübeyrî. Kitâbu Nesebi Kureyş. thk. Levi Provençal. Kâhire: Dâru’l-Ma‘ârif, 3. Basım, 1402/1982.