Muslim and Non-Muslim Relations in the Context of Being a Neighborhood Resident in the 18th Century Istanbul

Yıl 2023, , 83 - 110, 15.06.2023

M. Tarık Karaosman , Alaattin Dolu

https://doi.org/10.52637/kiid.1274917

Öz

This study deals with the relations between non-Muslims and Muslims, who lived in Istanbul neighborhoods in the 18th century, on the axis of neighborhoodness. The determination of these relations was carried out through the Istanbul Ahkâm Registers and the Istanbul Court Registers. It is estimated that 500 thousand people lived in Istanbul in the 18th century. The estimated rate of non-Muslims in this population is around 42%, according to the census of the taxpayer papers in 1740. According to the tribute income of 1776, this rate is 28%. Factors such as religious and ethnic affiliation or being subject to the same industry and a certain group have contributed to the formation of Istanbul neighborhoods. Muslims and non-Muslims continued their lives within the framework of this affiliation. Thus, the concept of neighborhood and community intersect with each other. As a result, neighborhoods that were described as Armenian, Greek, Latin or Christian and Jewish were formed in Istanbul. While the Ottoman city developed by gaining its own characteristics over time, the 17th and 18th centuries were the periods when these features were most evident. This situation, which is also reflected in the Ottoman neighborhoods, is important in terms of exemplifying inter-communal relations. In this period, there were many places where mixed life was seen in Istanbul neighborhoods. However, there were some limits to the residence of non-Muslims in Muslim quarters. While these borders emerged as a result of cultural and religious differences, they also determined the boundaries of the neighborhoods physically. Studies on the sense of responsibility and the social control function of the inhabitants in the Ottoman neighborhoods were mostly examined by Muslims. In this study, while discussing the neighborhood relations of non-Muslims, the issue of their expulsion from Muslim neighborhoods is also addressed. Thus, it was examined how the rules in the neighborhoods affected the Muslim-non-Muslim relations in Istanbul. The attitudes of the neighbors in these relations, the understanding they adopted and the reflection of this understanding on non-Muslims are explained with examples from archive sources. As a matter of fact, the good behavior of the people and whether they were reliable or not could be equated with being under the roof of the same temple. For this reason, the position of non-Muslims living in Muslim neighborhoods or around or near a mosque/masjid has been considered as a border both to ensure social order and to decrease the mosque community. The surety system between neighbors in order to ensure the social order of the neighborhoods in Ottoman cities prompted them to act together against all kinds of immoral and security threats. The awareness of responsibility in the neighborhood has been formed with the authority taken from the law. Those who went out of this system were expelled from the neighborhood or the place to which they belonged, on the grounds that they harmed the awareness of responsibility and the security of the neighborhood. For the residents of the neighborhood as the smallest administrative unit, this need for solidarity, which develops around the same place of worship, is necessary to preserve social life. This situation was shaped by people's desire to live with their co-religionists or community. In addition, in Ottoman cities, non-Muslims and Muslims have similar behaviors as neighborhood residents. There was even solidarity between the neighborhoods against who disrupted the neighborhood order. Under the leadership of the neighborhood or community leader, it was possible to determine whether people were in weal or misdemeanor by ensuring the social order among the neighborhood people. There were many aspects of being in misdemeanor for local residents and rulers. The punishment of this could be demanded by the neighborhood as expulsion from the neighborhood. Thus, the law makes the people living in the neighborhood jointly and severally guarantors for each other and ensures that the misdemeanants are expelled from the neighborhood and punished. As a result, this study examines the misdemeanors in the neighborhoods from various perspectives while questioning the position of non-Muslims in the Muslim neighborhood.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Society, Istanbul, Neighborhood, Non-Muslim, Muslim

18. Yüzyıl İstanbul’unda Mahallelilik Bağlamında Müslim-Gayrimüslim İlişkileri

Öz

Bu çalışma 18. yüzyılda İstanbul mahallelerinde meskûn olan gayrimüslim ve Müslümanlar arasındaki ilişkileri mahallelilik ekseninde ele almaktadır. Bu ilişkilerin tespiti İstanbul Ahkâm Defterleri ile İstanbul Şer‘iyye Sicilleri vasıtasıyla gerçekleştirilmiştir. 18. yüzyılda İstanbul’da beş yüz bin kişinin yaşadığı tahmin edilmektedir. Bu nüfus içinde gayrimüslimlerin oranı ise 1740 tarihindeki cizye evrakı sayımına göre yaklaşık %42 civarındadır. 1776 yılı haraç gelirlerine göre ise bu oran %28’dir. İstanbul’da dinî ve etnik mensubiyet veya aynı işkolu ve belirli bir zümreye tabi olma gibi etkenler mahalleyi bir araya getirmiştir. Müslümanlar ile gayrimüslimler bu mensubiyet çerçevesinde yaşamlarını sürdürmüşlerdir. Böylece mahalle ile cemaat kavramı birbiriyle kesişmiştir. Neticede İstanbul’da Ermeni, Rum, Latin veya Hristiyan ve Yahudi olarak tesmiye edilen mahalleler teşekkül etmiştir. Osmanlı şehri zamanla kendine has özellikler kazanarak gelişirken 17. ve 18. yüzyıllar bu özelliklerin en belirgin olduğu dönemlerdir. Osmanlı mahallelerine de yansıyan bu durum cemaatler arası ilişkilerin örneklendirilmesi açısından önemlidir. Zira bu dönemde İstanbul mahallelerinde karışık yaşamın görüldüğü pek çok yer bulunmaktaydı. Bununla beraber gayrimüslimlerin Müslüman mahallelerinde meskûn olmalarının bazı sınırları vardı. Bu sınırlar kültürel ve dinî farklılıkların sonucu olarak ortaya çıkarken, mahallelerin sınırlarını da fizikî olarak da belirlemekteydi. Osmanlı mahallelerinde sorumluluk bilinci ve mahallelinin sosyal kontrol işlevine dair yapılan çalışmalar çoğunlukla Müslümanlar nezdinde irdelenmiştir. Bu çalışmada gayrimüslimlerin komşuluk ilişkileri ele alınırken onların Müslüman mahallelerinden ihracı meselesine değinilmektedir. Böylece mahallelerdeki kural ve kaidelerin İstanbul’daki müslim-gayrimüslim ilişkilerini nasıl etkilediği incelenmiştir. Bu ilişkilerde mahallelinin takındıkları tavır, benimsedikleri anlayış ve bu anlayışın gayrimüslimlere yansıması arşiv kaynaklarından örneklerle anlatılmıştır. Nitekim mahalleli açısından kişilerin hüsn-i halleri ve güvenilir olup olmadıkları aynı mabedin çatısı altında olmakla eş tutulabilmekteydi. Bu nedenle Müslüman mahallelerinde ya da cami/mescit etrafında veya yakınında oturan gayrimüslimlerin konumları hem sosyal düzenin sağlanması hem de cami cemaatinin azalması nedeniyle bir sınır olarak düşünülmüştür. Osmanlı şehirlerinde sosyal düzeni sağlamak için komşular arasında gerçekleştirilen kefalet sistemi, her türlü gayriahlaki ve güvenlik tehdidine karşı onları birlikte hareket etmeye sevk etmekteydi. Otoriteden kanun yoluyla alınan yetki mahallelide mesuliyet bilincini ortaya çıkarmıştır. Bu sistemin dışına çıkanlar mahalleden veya mensubiyeti olduğu mekândan, mesuliyet bilincine ve mahallenin asayişine halel getirdikleri gerekçesiyle ihraç edilirlerdi. En küçük idari birim olarak mahallenin sakinleri için aynı ibadethane etrafında gelişen bu dayanışma ihtiyacı sosyal hayatı muhafaza etmek için gereklidir. Bu durum ise kişilerin kendi dindaşları veya cemaatleriyle birlikte yaşama arzusuyla şekillenmekteydi. İlaveten Osmanlı şehirlerinde gayrimüslimlerle Müslümanların mahallelilik mesuliyeti benzer davranışlar sergilemektedir. Hatta mahallenin düzenini bozanlara karşı mahalleler arası dayanışma gösterilmiştir. Mahalle veya cemaat önderinin önderliğinde mahalleli arasındaki sosyal nizamın sağlanmasıyla kişilerin su-i hal veya hüsn-i hal içinde olup olmadıkları tespit edilebiliyordu. Mahalleli ve yöneticiler açısından su-i hal durumunda olmanın pek çok sureti vardı. Bunun bedeli de mahalleli tarafından mahalleden ihraç olarak talep edilebiliyordu. Böylece kanun mahallede yaşayanları birbirine müteselsil kefil yapmakta ve su-i hal içinde olanların mahalleden ihracını ve cezalandırılmalarını sağlamaktadır. Neticede bu çalışma gayrimüslimlerin Müslüman mahallesindeki konumlarını sorgularken mahallelerdeki su-i hal durumunu çeşitli yönleriyle ele almaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Toplumu, İstanbul, Mahalle, Gayrimüslim, Müslüman

Kaynakça

• İstanbul Ahkâm Defterleri İstanbul Esnaf Tarihi 1. yay. yön. Ahmet Kal’a. İstanbul: İBB Kültür İşleri Daire Başkanlığı İstanbul Araştırmaları Merkezi, 1997.
• İstanbul Ahkâm Defterleri İstanbul Esnaf Tarihi 2. yay. yön. Ahmet Kal’a. İstanbul: İBB Kültür İşleri Daire Başkanlığı İstanbul Araştırmaları Merkezi, 1997.
• İstanbul Ahkâm Defterleri İstanbul’da Sosyal Hayat 1. yay. yön. Ahmet Kal’a. İstanbul: İBB Kültür İşleri Daire Başkanlığı İstanbul Araştırmaları Merkezi, 1997.
• İstanbul Ahkâm Defterleri İstanbul’da Sosyal Hayat 2. yay. yön. Ahmet Kal’a. İstanbul: İBB Kültür İşleri Daire Başkanlığı İstanbul Araştırmaları Merkezi, 1998.
• İstanbul Ahkâm Defterleri Tarım Tarihi 1. yay. yön. Ahmet Kal’a. İstanbul: İBB Kültür İşleri Daire Başkanlığı İstanbul Araştırmaları Merkezi, 1997.
• İstanbul Kadı Sicilleri 62 Kartal Mahkemesi 1 Numaralı Sicil (H. 1128-1133 / M. 1716-1721). ed. Coşkun Yılmaz. çev. Rasim Erol - Sabri Atay. İstanbul: Kültür AŞ, 2019.
• İstanbul Kadı Sicilleri 69 Bab Mahkemesi 172 Numaralı Sicil (H. 1152-1153 / M. 1740). ed. Coşkun Yılmaz. çev. Sabri Atay - Salih Kahriman. İstanbul: Kültür AŞ, 2019.
• İstanbul Kadı Sicilleri 70 Üsküdar Mahkemesi 403 Numaralı Sicil (H. 1154-1155 / M. 1740-1742). ed. Coşkun Yılmaz. çev. Abdülkadir Altın - Nedim Pakırdağ. İstanbul: Kültür AŞ, 2019.
• İstanbul Kadı Sicilleri 71 Eyüp Mahkemesi 175 Numaralı Sicil (H. 1157-1159 / M. 1745-1746). ed. Coşkun Yılmaz. çev. Rasim Erol - Mustafa Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019.
• İstanbul Kadı Sicilleri 72 Eyüp Mahkemesi 182 Numaralı Sicil (H. 1154-1161 / M. 1741-1748). ed. Coşkun Yılmaz. çev. Abdulkadir Altın - Salih Kahriman. İstanbul: Kültür AŞ, 2019.
• İstanbul Kadı Sicilleri 73 Bab Mahkemesi 197 Numaralı Sicil (H. 1162-1163 / M. 1749-1750). ed. Coşkun Yılmaz. çev. Nedim Pakırdağ - Abdullah Sivridağ. İstanbul: Kültür AŞ, 2019.
• İstanbul Kadı Sicilleri 75 Adalar Mahkemesi 1 Numaralı Sicil (H. 1178 / M. 1764-1771). ed. Coşkun Yılmaz. çev. Abdülkadir Altın - Nedim Pakırdağ. İstanbul: Kültür AŞ, 2019.
• İstanbul Kadı Sicilleri 76 İstanbul Mahkemesi 25 Numaralı Sicil (H. 1179-1180 / M. 1765-1767). ed. Coşkun Yılmaz. çev. Salih Kahriman - Mümin Yıldıztaş. İstanbul: Kültür AŞ, 2019.
• İstanbul Kadı Sicilleri 77 İstanbul Mahkemesi 33 Numaralı Sicil (H. 1183-1185 / M. 1769-1770). ed. Coşkun Yılmaz. çev. Yılmaz Karaca - Mustafa Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019.
• İstanbul Kadı Sicilleri 79 Davud Paşa Mahkemesi 1 Numaralı Sicil (H. 1196-1197 / M. 1782-1783). ed. Coşkun Yılmaz. çev. Rasim Erol - Sabri Atay. İstanbul: Kültür AŞ, 2019.
• İstanbul Kadı Sicilleri 80 İstanbul Mahkemesi 56 Numaralı Sicil (H. 1201-1203 / M. 1786- 1787). ed. Coşkun Yılmaz. çev. Rıfat Günalan. İstanbul: Kültür AŞ, 2019.
• Kudüs Şer’iyye Sicilleri: 233, 238, 256.
• Abaç, Sadi. Kasımpaşa’nın Tarihçesi. İstanbul: Bozkurt Matbaası, 1935.
• Akın, Nur. “Beyoğlu”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. 2/212-218. İstanbul: Kültür Bakanlığı - Tarih Vakfı, 1994.
• Akkaya, Deniz. Üsküdar Kadılığı 420 Numaralı Şer’iyye Sicili Defteri 1159-1160 / 1747-1748. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1999.
• Aktaş, Necati. Üsküdar’a Ait H. 1178-1179 Tarihli Şer’iyye Sicil Defteri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
• Altınay, Ahmet Refik. Hicrî On Üçüncü Asırda İstanbul Hayatı (1200-1255). İstanbul: İstanbul Matbaacılık ve Neşriyat, 1932.
• Altınay, Ahmet Refik. Hicri On İkinci Asırda İstanbul Hayatı (1100-1200). İstanbul: Enderun Kitabevi, 1988.
• Artan, Tülay. “Beşiktaş”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi 2/161-163. İstanbul: Kültür Bakanlığı – Tarih Vakfı, 1994.
• Ahmed Efendi, Göynüklü. Târîh-i Göynüklü (Osmanlı Tarihi 1123-1172/1711-1759). haz. Songül Çolak - Metin Aydar. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Baer, Marc David. Atmeydanı’nda Ölüm: 17. Yüzyıl İstanbul’unda Toplumsal Cinsiyet, Hoşgörü ve İhtida. çev. Pınar Yanardağ. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Bayramoğlu Alada, Adalet, Osmanlı Şehrinde Mahalle. İstanbul: Sümer Kitabevi, 2008.
• Behar, Cem. Bir Mahallenin Doğumu ve Ölümü (1494-2008) Osmanlı İstanbulu’nda Kasap İlyas Mahallesi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2022.
• Bekman, Büşranur. “Mahalle Çalışmalarına Bir Katkı: 18. Yüzyıl Suriçi Mahallelerinin Tespiti ve Haritalanması (1730-1787)”. Kadim 5 (2023). 69-112.
• Beydilli, Kemal. “Osmanlı-Rus Antlaşmaları 1700-1834”. Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi 2/2 (2020). 199-210.
• Bostan, Mehmet Hanefi. “Üsküdar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/364-368. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Boyar, Ebru. - Fleet, Kate. Osmanlı İstanbul’unun Toplumsal Tarihi. çev. Serpil Çağlayan. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2017.
• Bruce McGowan. “Âyanlar Çağı, 1699-1812”. Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi-II, 1600-1914. ed. Halil İnalcık - Donald Quataert. İstanbul: Eren Yayıncılık, 2004, 759-884.
• Canatar, Mehmet. “İstanbul’un Nahiye ve Mahalleleri (1453-1923)”. Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi. 3/218-245. İstanbul: İBB Kültür AŞ, 2015.
• Carbognano, Cosimo Comidas De. 18. Yüzyılın Sonunda İstanbul. yay. Muhittin Salih Eren. İstanbul: Eren Yayıncılık, 1993.
• Cihan, Ravza. Şeyhülislâm Abdürrahim Efendi’nin Fetvaları Işığında XVIII. Yüzyılda Osmanlı’da Hukukî Hayat. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Çelebi, Evliya. Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyehatnamesi: İstanbul. haz. Seyit Ali Kahraman - Yücel Dağlı. 12 Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2008.
• Çelik, Zeynep. 19. Yüzyılda Osmanlı Başkenti Değişen İstanbul. çev. Selim Deringil. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1998.
• Çetin, Cemal. “Osmanlı Toplumunda Mahalleden İhraç Kararları ve Tatbiki: Konya Örneği (1645-1750)”. History Studies 6/6 (2014), 43-70.
• Çokuğraş, Işıl. Bekâr Odaları ve Meyhaneler Osmanlı İstanbulu’nda Marjinalite ve Mekân (1789-1839). İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, 2016.
• Demir, Beyza Topuz – Uğur, Yunus. “Mahalle: Bir Mensubiyet ve Mesuliyet İlişkisi Osmanlı Şehirleri ve Kefalet Sistemi Örneği”. Kent ve Maneviyat. ed. Seyfettin Erşahin - Zehra Erşahin. Ankara: İdealkent, 2020. 461-486.
• DİA. “Kocabaşı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/140-141. Ankara: TDV Yayınları, 2002. https://islamansiklopedisi.org.tr/kocabasi (26.05.2023).
• Dolu, Alaattin. Osmanlı Kudüs’ü Kent Kimliği, Nüfuz ve Meşruiyet (1703-1789). İstanbul: Küre Yayınları, 2020.
• Düzenli, Pehlül. Gayrimüslimlere Dair Fetvalar. İstanbul: Klasik, 2015.
• Eldem, Edhem. vd.. Doğu İle Batı Arasında Osmanlı Kenti: Halep, İzmir ve İstanbul. çev. Sermet Yalçın. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2000.
• Ergenç, Özer. XVI. Yüzyılın sonlarında Bursa. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2006.
• Ergenç, Özer. “Osmanlı Şehrindeki “Mahalle”nin İşlev ve Nitelikleri Üzerine”. Osmanlı Araştırmaları 4/4 (1984). 69-78.
• Genim, M. Sinan. “İstanbul ve Mimari”. Şehir ve Kültür: İstanbul. ed. Ahmet Emre Bilgili. İstanbul: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2010. 233-291.
• Güneş, Hasan Hüseyin. XVI. Asırda Kudüs’te Meğaribe Mahallesi ve Cemaati. Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Gravina, Federico. İstanbul’un Anlatımı. çev. Yıldız Ersoy Canpolat. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2008.
• Hâfız Abdullah Efendi, Taylesanizâde. İstanbul’un Uzun Dört Yılı (1785-1789). haz. Feridun M. Emecen. İstanbul: Tatav Yayınları, 2003.
• Hâkim Efendi, Mehmed. Hâkim Efendi Tarihi (Osmanlı Tarihi 1166-1180/1752-1766). haz. Tahir Güngör. ed. Ziya Yılmazer. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Hamadeh, Shirine. Şehr-i Sefa 18. Yüzyılda İstanbul. İstanbul: İletişim Yayınları, 2017.
• Haskan, Mehmet Mermi. Yüzyıllar Boyunca Üsküdar. 3 Cilt. İstanbul: Üsküdar Belediyesi, 2001.
• Hovhannesyan, Sarkis Sarraf. Payitaht İstanbul’un Tarihçesi. çev. Elmon Hançer. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Irmak, Yunus. III. Mustafa Rûznâmesi (H. 1171-1177 / M. 1757-1763). İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1991.
• İnalcık, Halil. “İstanbul: Bir İslâm Şehri”. çev. İbrahim Kalın. marife, 4/2 (2004). 309-325.
• İnciciyan, Ğugas. XVIII. Asırda İstanbul. çev. Hrand D. Andreasyan. İstanbul: İstanbul Enstitüsü Yayınları. 1956.
• İpşirli, Mehmet. “Osmanlı Fetvaları Üzerine Değerlendirmeler ve Bazı Örnekler”. Osmanlı Hukukunda Fetva. ed. Süleyman Kaya vd.. İstanbul: Klasik, 2018. 149-166.
• Kara, Hatice Fahrünnisa. “Bir Dünya Kenti İstanbul ve İlk Türk (Osmanlı)-İslam Yerleşmesi Eyüp Üzerine”. Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla III. Eyüpsultan Sempozyumu Tebliğler (28-30 Mayıs 1999). 102-121. İstanbul: Eyüp Belediyesi Kültür Yayınları, 2000.
• Karahasanoğlu, Selim. Küçükköy-Taşlıtarla Gaziosmanpaşa: Bir İlçenin Öyküsü. İstanbul: Gaziosmanpaşa Belediyesi Yayınları, 2013.
• Karpat, Kemal H.. “İstanbul Nüfusu: XVIII. Yüzyılın Sonundan XX. Yüzyılın Başına”. Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi. 3/488-519. İstanbul: İBB Kültür AŞ, 2015.
• Kazıcı, Ziya. “Osmanlılarda Mahalle İmamları ve Yerel Yönetim İlişkisi”. İslam Geleneğinden Günümüze Şehir Hayatı ve Yerel Yönetimler 2. ed. Vecdi Akyüz. 25-32. İstanbul: İlke Yayıncılık, 2000.
• Kılıç, Erdal. 1158-1159 (1745-1746) Tarihli Üsküdar Sicili. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1997.
• Koç, Yunus. “Giriş: Demografi”. Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi. 3/453-456. İstanbul: İBB Kültür AŞ, 2015.
• Koç, Yunus. “Osmanlı Dönemi İstanbul Nüfus Tarihi”. TALİD 8/14 (2010), 171-199.
• Koç, Yunus. “Ömer Lütfi Barkan‟ın Tarihsel Demografi Çalışmalarına Katkısı ve Klasik Dönem Osmanlı Nüfus Tarihinin Sorunları”. bilig 65 (2013). 177-202.
• Koyuncu, Derviş Tuğrul. Osmanlı İmparatorluğu’nda Alkollü İçeceklerin (Arak ve Şarap) Üretimi, Ticareti ve Tüketimi: 1792-1839 İstanbul Örneği. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Kömürciyan, Eremya Çelebi. İstanbul Tarihi XVII. Asırda İstanbul. haz. Kevork Pamukciyan. çev. Hrand D. Adreasyan. İstanbul: Eren Yayıncılık, 1988.
• Kuban, Doğan. “Anadolu-Türk Şehri: Tarihî Gelişmesi, Sosyal ve Fizikî Özellikleri Üzerinde Bazı Gelişmeler”. Vakıflar Dergisi 7 (1968). 53-73.
• Kuban, Doğan. “İstanbul’un Tarihi Yapısı”, Mimarlık Dergisi 8/5 (1970). 25-48.
• Kuran, Timur. (ed.). Mahkeme Kayıtları Işığında 17. Yüzyıl İstanbul’unda Sosyo-Ekonomik Yaşam. 10 Cilt. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2010.
• Küçükoğlu, Mustafa Itrı. Üsküdar Mahkemesi 510 Numaralı Şer’iyye Sicilinin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi: 1782-1783 (H. 1196-1197). Şanlıurfa: Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Lüdeke, Christoph Wilhelm. Türklerde Din ve Devlet Yönetimi İzmir, İstanbul 1759-1768. çev. Türkis Noyan. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2013.
• Mantran, Robert. 17. Yüzyılın İkinci Yarısında İstanbul. çev. Mehmet Ali Kılıçbay - Enver Özcan. 2 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1990.
• Marcus, Abraham. Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri: Halep. çev. Mehmet Emin Baş. İstanbul: Küre Yayınları, 2013.
• Miranda, Francisco de. Venezuelalı General Francisco de Miranda’nın Türkiye Günlüğü. haz. ve çev. Mehmet Necati Kutlu. Ankara: Cümle Yayınları, 2015.
• Mustafa Reşid, Çeşmîzâde. Çeşmî-zâde Tarihi. haz. Bekir Kütükoğlu. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1959.
• Ortaylı, İlber. “İstanbul’da Tarihi Yaşamak”. Şehir ve Kültür: İstanbul. ed. Ahmet Emre Bilgili. İstanbul: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2010. 61-101.
• Öksüz, Mustafa. “Osmanlı İdaresinin İlk Yüzyılında Kudüs-i Şerif Sancağı’nda Yahudi Nüfusu”. Journal of Islamic jerusalem Studies 16/2 (2016), 1-29.
• Öz, Mehmet. “İstanbul Nüfusu, Fetihten XVIII. Yüzyıl Sonuna Kadar”. Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi. 3/468-486. İstanbul: İBB Kültür AŞ, 2015.
• Öz, Mehmet. “Osmanlı Klasik Döneminde Anadolu Kentleri”. TALİD 3/6 (2005), 57-88.
• Porter, James - Larpent, George. Türkiye’nin Bir Asrı, çev. Esma Selçuk Demir. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2013.
• Raymond, Andre. Osmanlı Döneminde Arap Kentleri. çev. Ali Berktay. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2000.
• Raymond, Andre. “The Management of the City”. The City in the Islamic World. ed. R. Holod. vd.. 781-799. Boston: Brill, 2008.
• Rozen, Minna. “Osmanlı Yahudileri”. çev. Fethi Aytuna. Türkiye Tarihi 1603-1839 Geç Osmanlı İmparatorluğu. ed. Suraiya Faroqhi. 4 Cilt. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2011. 311-325.
• Sabev, Orlin. “Ahlâkın Arka Sokakları: 18. Yüzyıl Osmanlı İstanbulu’nda Fuhuş ve Ceza”. II. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu (25-26 Mayıs 2015). 621-642. İstanbul: Kültür AŞ, 2015.
• Saydam, Abdullah. “Kamu Hizmeti Yaptırma ve Suçu Önleme Yöntemi Olarak Osmanlılarda Kefâlet Usûlü” Tarih ve Toplum 28/164 (1997), 68-76.
• Tamdoğan Abel, Işık. “Osmanlı Döneminden Günümüz Türkiye’sine “Bizim Mahalle””. İstanbul Dergisi 40 (Ocak 2002), 66-70.
• Taş, Hülya. XVII. Yüzyılda Ankara: Ankara’nın Bütüncül Tarihine Katkı. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2006.
• Taş, Hülya. “Osmanlı Şehrinde “Mahalleli”nin Ortak Sorumluluğu Nasıl Değerlendirilebilir?”. XVI. Türk Tarih Kongresi 20-24 Eylül 2010, Ankara. 4-1/535-543. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2015.
• Taşkömür, Himmet. “Osmanlı Mahallesinde Beşeri Münasebetler”. İslam Geleneğinden Günümüze Şehir Hayatı ve Yerel Yönetimler 2. ed. Vecdi Akyüz. 33-38. İstanbul: İlke Yayıncılık, 2000.
• Tekin, Rahmi. İstanbul’da Gayrimüslimlerin Gündelik Yaşamı (1520-1670). Ankara: Birleşik Yayıncılık, 2014.
• Tok, Özen. “Kadı Sicilleri Işığında Mahalleden İhraç Kararlarında Mahalle Ahalisinin Rolü (XVII. Ve XVIII. Yüzyıllarda Kayseri Örneği)”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 18/1 (2005), 155-173.
• Uğur, Yunus. The Historical Interaction of The City with Its Mahalles: Ottoman Edirne In The Late Seventeenth And Early Eighteenth Centuries. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Ürekli, Fatma. vd.. Osmanlı Arşiv Belgelerinde İstanbul’da Afetler. İstanbul: AFAD, 2018.
• Zarinebaf, Fariba. Crime & Punishment in Istanbul 1700-1800. London: University of California Press, 2010.
• Yaşar, Ahmet. “İstanbul Hanları: 18. Yüzyıl Sonu ve 19. Yüzyıl Başı”. I. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu (29 Mayıs-1 Haziran 2013). 511-524. İstanbul: Kültür AŞ, 2013.
• Yaşar, Ahmet. “Mekân ve Yabancı: 18. Yüzyıl İstanbul’unda Bir Han Odasında Tek Başına Ölmek”. Mediterranean Journal of Humanities. 9 (2019), 539-550.
• Yel, Ali Murat – Küçükaşçı, Mustafa Sabri. “Mahalle”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/323-326. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Yıldız, Kenan. 1660 İstanbul Yangını ve Etkileri: Vakıflar, Toplum ve Ekonomi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2017.
• Yıldız, Kenan. “1782 İstanbul Yangını: Kadı Sicillerinden Tespit, Çıkarım ve Yorumlar”. II. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu (27-29 Mayıs 2014). 707-722. İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Yayınları, 2014.
• Yıldız, Kenan. “Bitmeyen Bir İskân Tartışması: Galata’da Yeni Valide ve Arap Camileri Etrafında Katolik-Müslüman Çekişmesi (1693-1713)”. Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi 34 (2020). 93-117.
• Yıldız, Kenan. “Şehir Topoğrafyasına Etkisi Bakımından Osmanlı Dönemi İstanbul Yangınları”. Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi. 1/486-503. İstanbul: İBB Kültür AŞ, 2015.
• Zarinebaf, Fariba. “Intercommunal Life in Istanbul During the Eighteenth century”. Review of Middle East Studies 46/1 (2012). 79-85.
• Ze’evi, Dror. Kudüs: 17. Yüzyılda Bir Osmanlı Sancağına Toplum ve Ekonomi. çev. Serpil Çağlayan. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2000.
• Wishnitzer, Avner. As Night Falls: Eighteenth-Century Ottoman Cities after Dark. New York: Cambridge University Press, 2021.
• “İçki”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. ed. Nuri Akbaya. 4/132-134. İstanbul: Kültür Bakanlığı – Tarih Vakfı, 1994.
• “Kasımpaşa”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. ed. Nuri Akbaya. 4/480-482. İstanbul: Kültür Bakanlığı – Tarih Vakfı, 1994.