Büveyhîlerde İletişim ve Gözetim: Dîvânü'l-Berîd ve İstihbarat Faaliyetleri

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 1, 223 - 235, 15.06.2025

Sevgi Kübra Bilgin

https://doi.org/10.52637/kiid.1616213

Öz

Hicri 322-448/934-1056 yılları arasında İran ve Irak coğrafyasında hüküm süren ve kurucuları aslen Deylemli olan Büveyhîler Devleti, Abbâsî halîfelerini tahakkümleri altına almış ve devrin siyasetinde söz sahibi olmuştur. Askerî bir kimliğe sahip olan Büveyhî emîrleri, devletlerinin teşkilâtlanması hususuna önem vermiş ve bu amaçla devlet mekanizmasında idarî, malî, hukukî ve askerî nitelikli pek çok divan kurmuşlardır. Kurulan divanların en önemlilerinden biri Dîvânü’l-berîddir. Haberleşme alanındaki devlet teşkilâtlanmasını Abbasî geleneklerinden alarak kendilerine uyarlayan Büveyhîler Devleti’nde “Dîvânü’l-Haber ve’l-Berîd” olarak da bilinen Dîvânü’l-berîdin en önemli görevi, eyaletler arasındaki haberleşme faaliyetlerinin oldukça hızlı bir şekilde sağlanmasıydı. Bu divanın bir diğer fonksiyonu ise ülke içinde ve dışında etkin bir biçimde yürütülen istihbarat faaliyetleriydi. Devletin aslî askerî unsuru olan Deylemlilerin sadakatsizliği ve kendilerini tahta layık görmeleri gibi etkenler, Büveyhî emîrlerinin tedirginliğine neden olmaktaydı. Bu nedenle emîrler, bu kimseleri kontrol edebilmek adına casuslardan faydalanmışlardır. Bunun yanında saray içinde ve halk arasında meydana gelen hadiseleri de yine bu casuslar aracılığıyla takip etmekteydiler. Bu sayede devlet görevlileri ve halk etraflarında casusların bulunabileceği endişesi ile denetlendiklerinin bilincinde olmuş ve temkinli davranmışlardır. Büveyhîler Devleti emîrleri Dîvânü’l-berîd ve istihbarat teşkilâtı içerisinde yer alacak olan görevlilerin yetiştirilmesi hususunda ihtimam gösteriyordu. Muallim, sûfî, derviş gibi görevlilerin de bulunduğu teşkilât içerisinde yer alan yaya postacılığı vazifesi için halk arasında koşu yarışları gibi spor müsabakaları düzenlenmekte ve böylece haberleşmenin hızlı ilerlemesi sağlanmaktaydı. Yapılan bu çalışmada, ana kaynakların aktardığı münferit olaylardan ve didaktik anlatılardan yola çıkılarak Büveyhîler Devleti’nde etkin bir rol oynayan Dîvânü’l-berîdin işleyişi hakkında bilgi verilmiş, ardından da devlet mekanizması içerisinde istihbarat faaliyetlerinin önemine yönelik değerlendirmeler yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tarih , Büveyhîler , Divanü’l-berîd , istihbarat , casus , posta güvercini.

Communication and Surveillance in the Buyids: Diwan al-Barid and Intelligence Activities

Öz

The Buyids, who emerged in the regions of Iran and Iraq from the year 322 to 448 AH (934 to 1056 CE) and originated from the region of Daylam, wielded considerable influence over the ʿAbbasid caliphs and were instrumental in shaping the political dynamics of that historical epoch. The Buyids, who had a military identity, attached importance to the organization of their state and established many administrative, financial, legal and military diwans in the governmental structure for this purpose. The diwan al-barid had a considerable significance among the other diwans. This particular diwan is also known by the designation “Dîvânu’l-Haber ve’l-Berîd”. The principal role of the diwan al-barid during the Buyids era was to enhance and guarantee the effectiveness of communication activities. The diwan al-barid also executed intelligence activities with high efficiency, both domestically and internationally. The disloyalty of the Daylamites, who constituted the core military force of the state, and their self-perception as deserving of the throne, along with other factors, contributed to the unease of the Buyid emirs. Consequently, the emirs resorted to utilizing spies to manage these individuals, whose allegiance was not anchored in any particular ideological framework. Furthermore, these spies were instrumental in monitoring occurrences within both the royal court and the broader populace. This surveillance instilled a heightened awareness among state officials and the general public that they were subject to observation, fostering caution in their actions. The Buyid emirs demonstrated considerable diligence in the cultivation of personnel designated for roles within the diwan al-barid and the broader intelligence apparatus. These included officials such as scholars, sufi and darwishes. In particular, for the role of foot couriers within this structure, public athletic competitions, including running races, were organized to facilitate the expeditious transmission of communications. Drawing upon individual events and didactic narratives as conveyed by primary sources, this study offers an in-depth analysis of the operational mechanisms of the diwan al-barid, an institution that played a pivotal role within the Buyids State. Additionally, the paper evaluates the importance of intelligence activities within the state organization.

Anahtar Kelimeler

History , Buyids , diwan al-barid , intelligence , spy , postal pigeon

Kaynakça

• Ağırakça, Ahmet. “Büveyhîler Devrinde Türk Kumandanları I – Sebüktekin”. Belleten 53/207- 208 (1989), 607-635.
• Arifoğlu, Yunus. “Abbasîler Döneminde Yol ve Berîd (11. Yüzyıla Kadar)”. Uluslararası Dil, Edebiyat ve Kültür Araştırmaları Dergisi 3/1 (2020), 15-25. https://doi.org/10.37999/udekad.651133
• Ateş, Ahmet. “Deylem”, İslâm Ansiklopedisi. 3/567-568. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1963.
• Aykaç, Mehmet. Abbâsî Devleti’nin İlk Dönemi İdarî Teşkilâtında Dîvânlar (132-232/750-847). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1993.
• Aylar, Mustafa. “X. Yüzyılda Rey Şehrinde Siyasi Durum”. USAD 13 (2020), 1-26.
• Baker, Christine D. “The Lost Origins of the Daylamites The Construction of a New Ethnic Legacy for the Buyids”. The Routledge Handbook of Identity and the Environment in the Classical and Early Medieval Worlds. ed. Rebecca Futo Kennedy and Molly Jones-Lewis. London: Routledge, 2016.
• Bakır, Abdulhalik. “Emeviler ve Abbasiler Devrinde İstihbarat (Haber Alma ve Casusluk)”. Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Dergisi 1/2 (2003), 5-24.
• Bakır, Abdulhalik. “Hz. Peygamber ve Raşid Halifeler Devrinde Haber Alma ve Casusluk Faaliyetleri”. Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Dergisi 1/1 (2003), 7-34.
• Batır, İsmet Burak. “Büveyhîler Döneminde Türkler ve Deylemliler Arasında Ortaya Çıkan Çatışma: Rûzbihân ed-Deylemî Örneği”. Türkiyat Mecmuası 32/2 (2022), 539-556. https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.1126090
• Bilgin, Sevgi Kübra. “Büveyhoğulları Vezirlerinden Mühellebî: Hayatı ve Faaliyetleri”. DEÜ Edebiyat Fakültesi Dergisi 10/2 (2023), 506-532.
• Bilgin, Sevgi Kübra. Büveyhîler Devlet Teşkilatı (Saray, Hükümet ve Askerî Teşkilat). İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Bosworth, Clifford Edmund. “Military Organisation Under The Buyids of Persia And Iraq”. Oriens 18/19 (1965/1966), 143-167.
• Bundârî. Zübdetü’n-nusra ve nuhbetü’l-usra – Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi. çev. Kıvameddin Burslan. Ankara: TTK Yayınları, 1999.
• Canard, Marius. “Djasus”. The Encyclopaedia of Islam. 2/486-488. Leiden: Brill, 1965.
• Donohue, J. John. The Buwayhid Dynasty in Iraq 334H./945 to 403H./1012. ed. Wadad Kadi - Rotraud Wielandt. Leiden: Brill, 2003.
• Durdu, Arslan. “Gazneli Mahmud’un Askerî Kişiliği”, Suitder 62 (2024), 401-416.
• Dûrî, Abdülaziz. Târîhu’l-Irâk el-iktisâdî fi’l-karni’r-râbiʿi’l-hicrî. Beyrut: Merkezu Dirasati'l-Vahdeti'lArabiyye, 1420/1999.
• Dündar, Abdulhamit – Bakır, Abdulhalik. “Büveyhî Hânedânı’nın Menkıbevî Kuruluşu ve Tarihi Arka Planı”. History Studies 11/1 (2019), 10-44.
• Ebû Hayyân et-Tevhîdî. Kitâbü’l-İmtâ ve’l-mu’ânese. nşr. Ahmed Emîn - Ahmed ez-Zeyn. Birleşik Krallık: Müessese-i Hindavî, 2019.
• Ebû Reyhan el-Birûnî. Maziden Kalanlar (el-Âsâr el-Bâkiye). çev. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları, 2011.
• el-Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Ali. Subhu’l-a‘şâ fî sınâʿati’l-inşâ. nşr. Muhammed Abdürresûl İbrahim. 14 Cilt. Kahire: Matbaatü Daru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1340/1922.
• el-Kalkaşendî. Me‘âsirü’l-inâfe fî me‘âlimi’l-hilâfe - Halifelik Kurumu ve Tarihi (1355-1417). çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2019.
• Erkoç, Murat. “Büveyhîler Devleti’nin Kuruluşu ve Bağdat’a Hakim Olma Süreci”. Külliye Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi 1/2 (2020), 214-231.
• Gençtürk, Cihan. Büveyhîler’in İran Hâkimiyeti. Ankara: Atatürk Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Göksu, Erkan. “Nizâmülmülk’ün Savaş, Ordu ve Askerî Teşkilata Dair Düşünceleri”. Türk Komutanlar - Mete’den Atatürk’e Tarihe Yön Verenler. ed. A. Sefa Özkaya. 84-119. İstanbul: Kronik Yayınları, 2022.
• Gümüş, Tayfun. er-Ruzrâverî’nin “Zeylü Tecâribü’l-ümem” Adlı Eserinin Çevirisi ve Değerlendirilmesi (29- 207. Sayfalar). Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Güner, Ahmet. Büveyhîler’den Adudu’d-devle ve Dönemi (338-372/949-983). İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1992.
• Güner, Ahmet. Büveyhîlerin Şiî-Sünnî Siyâseti. İzmir: Tibyan Yayıncılık, 1999.
• Hamdullah Müstevfî-yi Kazvinî. Târîh-i Güzide. çev. Mürsel Öztürk. Ankara: TTK Yayınları, 2018.
• Harekât, İbrahim. “Berîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/498-499. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Hasan, İbrahim Hasan. en-Nüzûmu’l-İslâmiyye. Kahire: Mektebetü’n-Nahdetü’l-Mısriyye, ts.
• Hasan, İbrahim Hasan. Siyasî-Dinî-Kültürel-Sosyal İslâm Tarihi III. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1985.
• Hemedânî, Muhammed b. Abdülmelik. Tekmiletü Târihi’t-Taberî (Taberî-Târîhu’l-Ümem ve’l-Mülûk, 11 Cilt İçinde). Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1407/1987.
• Hudûdü’l-Âlem Mine’l-Meşrik İle’l-Magrib. çev. Abdullah Duman - Murat Ağarı. İstanbul: Ayışığı Kitapları, 2018.
• İbn Hallikân. Vefayâtü’l-aʿyân ve enbâ’i ebnâ’i’z-zamân. nşr. İhsan Abbâs. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1318/1900.
• İbn Havkal. Sûrat el-Arz - 10. Asırda İslâm Coğrafyası. çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2017.
• İbn Hurdazbih. Yollar ve Ülkeler Kitabı. çev. Murat Ağarı. İstanbul: Kitabevi, 2008.
• İbn İsfendiyar. Târîh-i Taberistân. nşr. Abbas İkbâl. 2 Cilt. Tahran: Kitâbhâne-yi Hâver, 1386/2007.
• İbn Kesîr. el-Bidâye ve’n-Nihâye – Büyük İslâm Tarihi. çev. Mehmet Keskin. 15 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1995.
• İbn Miskeveyh, Ebû Ali Ahmed b. Muhammed. Tecâribü’l-ümem. çev. Kıvameddin Burslan. haz. Mehmet Şeker vd. Ankara: TTK Yayınları, 2016.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü'l-Ferec Cemâleddin Abdurrahman b. Ali. el-Muntazam fî târîhi’l-ümem ve’l-mülûk. nşr. Muhammed Mustafa Abdülkâdir Atâ. 18 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1412/1992.
• İbnü’l-Esîr. İslâm Tarihi - el-Kâmil fi’t-Târih Tercümesi. çev. Beşir Eryarsoy- Yunus Apaydın - Abdullah Köşe - Ahmet Ağırakça - Abdülkerim Özaydın. 12 Cilt. İstanbul: Bahar Yayınları, 1986.
• İbnü’l-Verdî. Târîhu İbnü’l-Verdî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütûbi’l-İlmiyye, 1417/1996.
• İbrahim Selman el-Kurevî. el-Büveyhîyyûn ve’l-hilâfetü’l-Abbâsiyye. Mısır: 1429/2008.
• İmam Ebû Yusuf. Kitâbu’l-Harâc. çev. Ali Özek. İstanbul: Özek Yayınları, 1973.
• İmam Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Târîhu’l-Hulefâ - Halifeler Tarihi. çev. Abdullah Gündüz. İstanbul: Asalet Yayınları, 2018.
• İstahri. Ülkelerin Yolları (Değerlendirme-Metin). çev. Murat Ağarı. İstanbul: Ayışığı Kitapları, 2015.
• Kabir, Mafizullah. The Buwayhid Dynasty of Baghdad from the Accession of Izz al-Dawla to its Extinction A.H. 356 - 447 A.D. 967 1055. London: University of London, PhD Thesis, 1953.
• Kallek, Cengiz. “Casus”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/163-166. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Karaketir, Eray. “Kuştan Al Haberi: Yazışmadan Yarışa Posta Güvercinleri Üzerine Bir İnceleme”. Anasay 23 (2023), 291-329. https://doi.org/10.33404/anasay.1217983
• Kettânî, Abdülhay. et-Terâtîbu’l-idâriyye - Hz. Peygamber’in Yönetiminde Sosyal Hayat ve Kurumlar I. çev. Ahmet Özel. 3 Cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 1990.
• Kitâbu’l-ʿuyûn ve’l-hadâ’ik fi ahbâri’l-hakâ’ik. nşr. Ömer es-Saîdî. 4/2 Cilt. Dımaşk: 1392/1972.
• Köprülü, Mehmet Fuad. “Berîd”. İslâm Ansiklopedisi. 2/541-549. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1979.
• Köprülü, Mehmet Fuad. İslam ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları ve Vakıf Müesseseleri. İstanbul: Ötüken Yayınları, 1983.
• Kudâme İbn Cafer. Kitabu’l-Harac (Fetihler, Siyaset, Coğrafya, Vergiler, Bürokrasi). çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2025.
• Merçil, Erdoğan. “Peyk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/262-263. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Minorsky, Vladimir. “Daylam”. The Encyclopaedia of Islam. 2/189-194. Leiden: Brill, 1991.
• Mîrhând, Muhammed b. Hâvendşâh b. Mahmûd. Târîh-i ravzatü’s-safâ fî sîreti’l-enbiyâ ve’l-mulȗk ve’lhulefâ. nşr. Cemşid Kiyanfer. 4 Cilt. Tahran: İntişârat-ı Esâtir, 1380/1960.
• Mneymneh, Hassan. Büveyhîler Devleti Tarihi. çev. Tarık Akarsu. İstanbul: Selenge Yayınları, 2021.
• Mukaddesî, Muhammed b. Ahmed. İslâm Coğrafyası (Ahsenü’t-tekâsîm). çev. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları, 2015.
• Nizâmü’l-mülk. Siyâset-nâme. çev. Mehmet Altay Köymen. Ankara: TTK Yayınları, 2016.
• Nüveyrî, Ebü'l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Abdilvehhâb b. Muhammed. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. nşr. Ali M. el-Bicâvî - Hüseyin Nassar. 26 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1395-1405/1975- 1985.
• Ömerî, Şihabeddin b. Fazlullah. Mesâliku’l-ebsâr – Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım. çev. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları, 2014.
• Özbek, Süleyman. “Güvercin Kanadında Gelen Haber: Ortaçağ Türk-İslam Devletlerinde Posta Güvercinleri”. Gazi Türkiyat 23 (2018), 19-44.
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Rey”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/40-41. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Ruzrâverî, Ebu Şucâ Muhammed b. Hüseyin. Zeylü Tecâribü’l-ümem - The Eclipse of the 'Abbasid Caliphate. ed., trans. and elucidated Henry Frederick Amedroz - David Samuel Margoliouth. London: Oxford Press, 1921.
• Ruzrâverî, Ebu Şucâ Muhammed b. Hüseyin. Zeylü Tecâribü’l-ümem. Kahire: Dâru’l-Kitâbü’l-İslâm.
• Sâbî, Ebû İshâk İbrahim b. Hilâl b. İbrahim b. Zehrûn es-Sâbî el-Harrânî. Kitâbu’l-Münteza mine’l- cüz’i’levvel mine’l-Kitâbi’l-ma‘rûf bi’t-tâcî fî ahbâri’d-Devleti’d-Deylemiyye, (Ahbâru E‘immeti’z-Zeydiyye fî Taberistân ve Deylemân ve Cîlân içinde). nşr. Wilferd Madelung. Beyrut: el-Maʿhedü’l-Almânî li’lEbhâsi’ş-Şarkiyye, 1407/1987.
• Sâbî, Hilâl Ebü’l-Hasan (Ebü’l-Hüseyin) Hilâl b. Muhassin b. İbrahim es-Sâbî el-Harrânî. el-Vüzerâ ev Tuhfetü’l-ümerâ fî târîhi’l-vüzerâ. thk. Abdüssettar Ahmed Ferrac. Kahire, 1378/1958.
• Sâbî, Hilâl Ebü’l-Hasan (Ebü’l-Hüseyin) Hilâl b. Muhassin b. İbrahim es-Sâbî el-Harrânî. Rüsûmu dâri’lhilâfe. nşr. Mîhâîl Avvâd. Beyrut: Dâru'r-Raid el-Arabiyye, 1406/1986.
• Seccâdî, Sâdık. “Âl-i Bûveyh”. Dâiretü’l-Meârif Büzürgi İslâmî. 1/629. Tahran, 1367/1948.
• Silverstein, Adam J. Postal Systems in the Pre-Modern Islamic World. Cambridge: Cambridge University Press, 2007.
• Sourdel, Dominique. “Barid”. The Encyclopaedia of Islam. 1/1045-1046. Leiden: Brill, 1960.
• Söylemez, Mahfuz. “Berid Teşkilatının Menşeine Dair Bazı Yeni Bulgular”. İslamiyat 4/1 (2001), 139-147.
• Şebânkâreî, Muhammed b. Ali b. Muhammed-i. Mecmaʿu’l-Ensâb (Hânedanlar Târihi). çev. Fahri Unan. Ankara: TTK Yayınları, 2021.
• Tenûhî, Ebü Alî Muhassin b. Ali b. Muhammed. el-Ferec baʿde’ş-şidde. nşr. Abbûd eş-Şâlecî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Sadr, 1395/1975.
• Tenûhî, Ebü Alî Muhassin b. Ali b. Muhammed. Nişvâru’l-muhâdara ve ahbâru’l-müzâkere. nşr. Abbûd eşŞâlecî. 8 Cilt, Beyrut: Dâru’l-Sadr, 1395-1393/1971-1973.
• Uç, Muhammed. Büveyhî Hanedanlığı Döneminde Şîrâz Şehri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Ünal, Gülistan. “Büveyhîler Hilafeti Abbâsîlerden Neden Almadılar?”. Pesa Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 4/3 (2018), 405-416.
• Yâkût el-Hamevî. Mu‘cemü’l-üdebâ’: İrşâdü’l-erîb. nşr. Rufâî Ahmed Ferîd. 9 Cilt. Mısır: Matbaatu Daru’lMemun, 1355-1357/1936-1938.
• Yazıcı, Nesimi. “Klasik İslâm Döneminde Haberleşme Kurumu İle İlgili Bazı Mülâhazalar”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29 (1987), 377-386.
• Yazıcı, Tahsin. “Deylem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/263-264. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Yıldırım, Taner. “Abbasîlerde Bilgi Toplama ve Haberleşme”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 27/1 (2017), 249-264.
• Yılmaz, Esra. “İpek Yolu Hakkında Kısa Bir Değerlendirme”. Şarkiyat 9/2 (2017), 672-683.
• Yılmaz, Metin. “Emevî ve Abbâsî Dönemi İç İstihbaratı”. İstem 16 (2008), 175-193.
• Zeydan, Corci. İslâm Uygarlıkları Tarihi. çev. Necdet Gök. 2 Cilt. İstanbul: İletişim Yayınları, 2004.