Sûfî Biyografi Yazıcılığının Kısa Tarihçesi: Sülemî Öncesi Dönem

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 2, 314 - 327, 15.12.2025

Mehmet Uyar

https://doi.org/10.52637/kiid.1731491

Öz

Sülemî, sûfî biyografi yazıcılığı denilince ilk akla gelen isimdir ve sonraki süreçte sûfîler bu alanda çok sayıda eser kaleme almışlardır. Bununla birlikte sûfî hayat hikâyelerinin, onlara ait sözlerin toplanması ve yazıya geçirilmesi gibi faaliyetler, Sülemî’den önce başlamıştır. Dolayısıyla Sülemî öncesi biyografi yazıcılığının en azından genel bir çerçevede belirlenmesi tasavvuf düşünce tarihini anlama noktasında önem arz etmektedir. İşte bu makale, sûfî biyografi yazıcılığının Sülemî öncesi dönemine odaklanmakta, bu yazım faaliyetlerinin bir dökümünü ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bu bağlamda çalışma, bir giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde sûfî biyografilerini bir eser telif etmek suretiyle ele alan isimler ve eserleri ele alınmış, her ne kadar günümüze ulaşmamışsa da elden geldiği kadar bu eserlerin muhtevaları belirlenmeye çalışılmıştır. İkinci bölümde biyografi yazıcılığında önemli rol oynamış olmakla birlikte bu alanda eseri olmayan isimlere yer verilmiştir. Burada belki müstakil bir eserden bahsedilemez ama yoğun bir biyografi yazıcılığı göze çarpmaktadır. Aynı zamanda bu isimler Sülemî ve diğer biyografi yazarları için vazgeçilmez bir kaynak durumundadırlar. Son bölümde Sülemî’nin çağdaşı oldukları için araştırmaya dâhil edilen isimler ele alınmıştır. Zira bu isimler Sülemî’den kısa süre önce vefat etmişler ve Sülemî’ye kadar gelen süreçte biyografi yazım faaliyetinde aktif rol oynamışlardır. Mühim bir bulgu olarak bu noktada şu ifade edilebilir: Sülemî öncesinde sûfîler, biyografi yazımında ciddi çaba harcamışlar, kendilerinden sonraki isimlere mühim bir veri havuzu bırakmışlardır. Öyle ki bu veriler, yalnız hayât hikâyesi, doğum-ölüm tarihi gibi bilgiler değil aynı zamanda tasavvufun teorik yönüne dair önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Günümüzde ihmal edilmiş görünen bu faaliyetler daha kapsamlı araştırmaları hak etmektedir. Çalışmanın sûfî düşünce tarihinin gelişimini anlama noktasında yeni bir yorum alanı açabilmesini umut ediyoruz.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf , Sûfî , Tabakât , Sülemî , Biyografi Yazıcılığı

A Concise History of Sūfī Biographical Writing: The Pre-Sulamī Period

Öz

Sulamī is the foremost figure that comes to mind when sufi biographical writing is considered, and in the following period, numerous sufi writers contributed extensively to this genre. However, activities such as collecting and documenting the stories and sayings of sufis began before his time. Therefore, identifying and outlining biographical writing activities before Sulamī, even within a general framework, is essential for understanding the history of sufi thought. This study focuses on the period of sufi biographical writing prior to Sulamī and aims to provide a comprehensive overview of these early writing activities. In this context, the study consists of an introduction and three chapters. This first section examines the authors and works associated with early sufi biographies, and although these works have not survived to the present day, an effort has been made to determine their contents as far as possible. The second chapter discusses individuals who played a significant role in biographical writing but did not author independent works. Although these figures did not produce standalone texts, they were deeply engaged in biographical activities and became crucial sources for Sulamī and other biographers. The final chapter examines the figures who were included in the study because they were contemporaries of Sulamī. Since these figures passed away shortly before Sulamī, they played an active role in the biographical writing process leading up to his era. At this stage, it can be emphasized as a significant finding that: Before Sulamī, sufis made significant efforts in biographical writing and left an important pool of data for following figures. These data include not only life stories and birth-death dates but also valuable information concerning the theoretical aspects of sufism. These activities, which appear to be neglected today, deserve more comprehensive research. We hope that this study offers a new perspective for understanding the development of sufi intellectual history.

Anahtar Kelimeler

Sufism , Sufi , Tabaqāt , Sulamī , Biographical Writing

Kaynakça

• Akcaoğlu, Faik. “Nîşâbur Muhaddislerinin Hadis İlmine Katkıları”. Kocatepe İslami İlimler Dergisi 4/2 (2021), 362-387.
• Başer, Hacı Bayram. Şeriat ve Hakikat Tasavvufun Teşekkül Dönemi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Câmî, Abdurrahman. Nefahâtü’l-üns min hadarâti’l-kuds. Kahire: y.y., 1989.
• Deylemî, Ebu’l-Hasan Ali. Sîretü’ş-şeyhi’l-kebîr Ebî Abdillah Muhammed b. Hafîf. çev. İbrahim ed-Desûkî. Kahire: es-Sekâfetü’l-İslâmiyye, 1977.
• Ebu’l-Hasan ed-Deylemî. Atfü’l-elif el-me’lûf ʿale’l-lâmi’l-maʿtûf. thk. Hasan Mahmûd - Joseph Norment Bell. Kahire: Dârü’l-Kitâbi’l-Mısrî, 2007.
• Eraslan, Soner. Sûfî Tabakât Literatürünün Ortaya Çıkışı Sülemî’nin Tabakâtu’s-sûfiyye’si. Ankara: Sonçağ Akademi, 2022.
• Feridüddîn Attâr. Evliya Tezkireleri. çev. Süleyman Uludağ. Istanbul: Kabalcı Yayınevi, 2007.
• Gül, Halime. İbrahim Bin Edhem ve Tasavvuf Tarihindeki Yeri. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Güloğlu, Nazife Vildan. Tasavvufta Kadın ve Ebû Abdurrahman Sülemî’nin Zikru’n-nisveti’l-müteabbidâti’s-sûfiyyât Adlı Eseri. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Hatîb el-Bağdâdî. Târîhu Bağdâd. thk. Beşşâr Avvâd Marûf. 17 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2001.
• Herevî, Abdullah Ensârî. Tabakātu’s-sûfiyye. thk. Muhammed Sürûr Mevlâî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2001.
• Hücvîrî, Ali b. Osman Cüllâbî. Keşfu’l-Mahcûb Hakikat Bilgisi. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 3. Basım, 2010.
• İbn Asâkir. Târîhu Medîneti Dımaşk. thk. Ömer b. Garâme el-Umevî. 80 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbn Asâkir. Tebyînü kezibi’l-müfterî. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1399.
• İbn Hamîs, Hüseyin b. Nasr. Menâkıbu’l-ebrâr ve mehâsinü’l-ahyâr. thk. Muhammed Edîb. 2 Cilt. Dâru’l-Bârûdî: Devletü’l-İmârâti’l-Arabiyye, 2006.
• İbn Hayr el-İşbîlî. Fihrist İbn Hayr el-İşbîlî. thk. Beşşâr Avvâd Marûf. Tunus: Dâru’l-Garbi’l-İslamî, 2009.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin. 21 Cilt. Dâru Hicr, 1997.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec. el-Muntazam. thk. Abdülkâdir Atâ - Mustafa Abdülkâdir Atâ. 18 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• İbnü’l-Esîr. el-Lübâb fî tehzîbi’l-ensâb. 3 Cilt. Beyrut: Dâru Sadr, 1980.
• İsfahânî, Ebû Nuaym. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakātü’l-asfiyâ. 10 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1996.
• Karadeniz, Hatice Gargu. Ebû Abdurrahman es-Sülemî ve Tasavvufî Görüşleri. İstanbul: İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi, Doktora Tezi, 2022.
• Karamustafa, Ahmet T. Sufism: The Formative Period. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2007.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Muʿcemü’l-müellifîn terâcimü musannifi’l-kütübi’l-Arabiyye. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993.
• Mekkî, Ebû Tâlib. Kalplerin Azığı. çev. Yakup Çiçek - Dilaver Selvi. 4 Cilt. İstanbul: Semerkand Yay., 2003.
• Münâvî, Abdurraûf. el-Kevâkibu’d-dürriyye fî terâcimi’s-sâdeti’s-sûfiyye. thk. Abdülhamîd Hamdân. 4 Cilt. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezher, ts.
• Nedîm, Muḥammad b. İshak. el-Fihrist. ed. Abdulkadir Coşkun. çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Neysâbûrî, Muhammed b. Abdullah el-Hâkim. Târîhu Neysâbûr. thk. Mâzin b. Abdurrahmân el-Buhsalî. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2006.
• Sehmî. Târîhu Cürcân. thk. Muhammed Abdülmuîd Hân. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1987.
• Semʿânî, Abdülkerîm b. Muhammed. el-Ensâb. 13 Cilt. Haydarabad: Dâiretü’l-Meârifi’l-Osmâniyye, 1977.
• Sezgin, Fuad. “İslâm Tarihinin Kaynağı Olmak Bakımından Hadisin Ehemmiyeti”. İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi 2/1 (1957), 19-36.
• Sezgin, Fuad. Târîhü’t-türâsi’l-ʿArabî. çev. Mahmûd Fehmî Hicâzî. 9 Cilt. Riyâd: Câmiatü’l-İmam Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1991.
• Sübkî, Tâcüddîn. Tabakātü’ş-Şâfiiyyeti’l-kübrâ. thk. Abdülfettah el-Huluvv-Muhammed et-Tenâhî. 10 Cilt. Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1964.
• Sülemî, Ebû Abdurrahmân. Târîhu’s-sûfiyye ve bi-zeylihî mihanu’s-sûfiyye. thk. Muhammed Edîb el-Câdir. Dımaşk: Dâru Nînevî, 2015.
• Sülemî, Ebû Abdurrahmân. Tabakātu’s-sûfiyye. thk. Nûreddîn Şerîbe. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1986.
• Şarânî, Abdülvehhâb. et-Tabakātü’l-kübrâ. thk. Abdurrahîm es-Sâyih. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2005.
• Uyar, Mehmet. Sülemî’nin Tabakāt’ınd Sûfî Çevreler. Ankara: Fecr Yayınları, 2023.
• Yemenî, Ali b. Süleymân el-Yâfiî. Mirʾâtü’l-cenân ve ‘ibretü’l-yakzân. thk. Halîl el-Mansûr. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Yıldırım, Ahmet Salih. Ebû Saîd İbnü’l-A‘râbî: Hayatı, Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi 2022.
• Zehebî, Ahmed b. Osmân. Mîzânü’l-iʿtidâl fî nakdi’r-ricâl. thk. Ali Muhammed el-Becâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Meârif, ts.
• Zehebî, Ahmed b. Osmân. Siyerü a’lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaût. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• Zehebî, Ahmed b. Osmân. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhir ve’l-a‘lâm. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. 53 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1990.
• Zehebî, Ahmed b. Osmân. Tezkiretü’l-huffâz. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.